Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Marjan Berk

door Marlene Lunter

Marjan Berk is als Marie-Jeanne van Baaren op 11 juli 1932 in Zeist geboren. Ze was de oudste in een gezin met twee kinderen. Naar eigen zeggen had ze geen gelukkige jeugd, haar ouders maakten voortdurend ruzie. Ze gingen in 1938 uit elkaar, Marjan was toen vijf jaar oud. Ze koestert goede herinneringen aan de ouders van haar moeder, waar ze vaak heen vluchtte. ‘Daar heerste warmte, daar werd gemusiceerd. Dat gezin heb ik altijd proberen te imiteren.’ In 1945 werd haar moeder ziek. Daardoor kon Marjan het gymnasium niet afmaken. Nadat haar moeder in 1951 was gestorven, moest Marjan bij haar vader gaan wonen, wat ze absoluut niet wilde. Daarom begon ze aan een opleiding tot verpleegster, waarbij ze intern ging. Eigenlijk had ze liever naar de toneelschool gewild. Dat deed ze alsnog toen ze 21 werd. Omdat ze zwanger werd, stopte ze voortijdig met die opleiding. Ze kwam in de cabaretwereld terecht, eerst bij Wim Kan, later bij het gezelschap Lurelei. Ook werkte ze jarenlang als actrice. Uiteindelijk ging ze schrijven.

In 1981 debuteerde ze met Nooit meer slank, een feministisch document. In hetzelfde jaar verscheen ook haar eerste jeugdboek, Berends binnenwereld, samengesteld uit teksten die ze geschreven had voor het kro-radioprogramma De Hutsegeklutste. Met haar tweede man, componist en musicus Ruud Bos, met wie ze dertig jaar was getrouwd, maakte ze kindermusicals (o.m. Oebele). Daarnaast schreef ze kinderhoorspelen en televisieseries, waaronder het bekroonde Vrouwenvleugel. Ze heeft vanaf 1981 meer dan veertig boeken voor kinderen en volwassenen gepubliceerd. Het feministische maandblad Opzij gaf haar de eretitel ‘Koningin van het lichte boek’, een titel waar ze trots op is.

[pagina 2]

Werk

Als kind las Marjan Berk alles wat los en vast zat. Ze begon met de geijkte kinderboeken, zoals Afkes tiental en Dik Trom, en ging via De drie musketiers en boeken van Jan de Hartog over op Madame Bovary. Ze vindt lezen nog steeds belangrijk. ‘Als je leest wat anderen ervaren, ontdek je dat dingen universeel zijn.’

Met schrijven begon ze op de dag dat haar vader gecremeerd werd. ‘Ik ben altijd doodsbang geweest voor die man. Pas toen hij veilig verbrand was, was de angst weg. Vanaf dat moment kon ik eindelijk gaan schrijven. Het was als een steenpuist die openbarstte.’

Schrijven is voor haar een uitlaatklep. Ze vindt het moeilijker dan acteren, maar beleeft er veel plezier aan. De ideeën borrelen in haar hoofd. Ze schrijft over jongens en meisjes van alle leeftijden, maar ook over volwassenen. Haar jongste hoofdpersoon is de sprekende baby Gijs. Haar oudste de weduwe Van Soest uit Mevrouw Van Soest en het kleine volkje (1987).

Haar jeugdboeken, Berends binnenwereld (1981) en Een tijger in de tuin (2002), zijn realistische verhalen. In haar boeken voor jongere kinderen verwerkt ze elementen uit het sprookje. Zo maakt mevrouw Van Soest kennis met kabouters en elfen. Op een dag heeft ze vreselijke oorpijn. De huisarts steekt een ontsteking door en opeens kan ze ‘het kleine volkje’ horen praten. Als kabouter Blauw haar fantasiebuis openknipt, kan ze hen ook zien.

Realistische problemen verweeft Marjan Berk met sprookjesproblemen. Doordat de bossen verdwijnen, is er steeds minder woonruimte voor het kleine volkje. Maar wat het ergste is: de kinderen geloven niet meer in hen, omdat hun fantasiebuis vanwege het vele televisiekijken is dichtgeslibd. Als dat zo doorgaat, zullen ze uiteindelijk verdwijnen. Kabouter Blauw roept de hulp in van mevrouw Van Soest. Door samen te werken, een thema dat ook in andere boeken van Berk voorkomt, bereikt het kleine volkje zijn doel.

Gijs (1992) is eerder absurd en komisch dan sprookjesachtig, maar ook in dit verhaal gebeuren dingen die in werkelijkheid niet kunnen. Net als in andere boeken van Marjan Berk speelt in het verhaal de relatie tussen de ouders van de hoofdpersoon een belangrijke rol. Voordat Gijs geboren wordt, hoort hij zijn ouders al ruziën. Als hij vier maanden oud is, laat hij zich uit zijn wandelwagen vallen. Hij komt terecht bij drie vrijgevochten, oude mannen op een woonboot. Gijs wordt door hen voor vol aangezien en begint te praten. De mannen vertellen hem allerlei sterke verhalen. Gijs' ouders kunnen inmiddels beter met elkaar opschieten en gaan samen op zoek naar hem. Hij wil alleen mee terug naar huis, als hij één dag per week naar de woonboot mag.

De driedelige Geesje-serie is opgebouwd rond een Pippi Langkous-achtig meisje. Geesje is ongeveer elf jaar en woont in haar eentje in een klein

[pagina 3]

dorp. Vroeger woonde ze bij haar moeder en drie zusjes in de stad. Geesje wilde graag buiten wonen. Haar moeder vond het goed en kocht voor haar een oude bakkerij in Luttelput. Geesje is een optimistisch, doortastend en zelfstandig meisje. Ze gaat niet naar school en is de hele dag met koken en tuinieren bezig.

In Geesje Zoet en het snoepspook (1994) vindt Geesje in de bakkerij een uitgehongerde snoepspook en maakt allerlei lekkere hapjes voor hem. Het boek is tegelijk een kookboek, omdat Marjan Berk alle recepten heeft opgeschreven.

In Geesje Zoet en de tovertimmerkist (1996) sluit Geesje vriendschap met Gekke Dora. Het verhaal gaat over anders zijn en niet geaccepteerd worden. Andere motieven, zoals eenzaamheid en je talenten tot ontwikkeling brengen, komen ook in Berends binnenwereld aan de orde.

In Geesje Zoet en de verdwenen prinses (1998) gaat Geesje met haar vader, die vrachtwagenchauffeur is, mee naar Turkije. In Griekenland krijgen ze ruzie en Geesje loopt weg. Ze belandt in een archeologenkamp waar men op zoek is naar prinses Sofoula, het zusje van Alexander de Grote. Het boek heeft de vorm van een brievenroman. Geesje schrijft haar belevenissen aan het thuisfront, waar Dora op het snoepspook en de kippen past.

Berends binnenwereld

Berend leeft in een doodgewoon gezin met een werkende vader, een moederende moeder en een broertje van vijf jaar. In 46 korte hoofdstukken beschrijft hij gedurende een jaar zijn gedachten en gevoelens. Zijn notities gaan over opgroeien, verliefdheid, vriendschap, de omgang met leraren en ouders, naar school gaan, een bandje oprichten, alcoholgebruik, discriminatie, de dood

[pagina 4]

en vakantie. Doordat hij in spreektaal schrijft, is zijn relaas makkelijk leesbaar. Hij gebruikt woorden en uitdrukkingen als strontvervelend, geen poot uitsteken, het gelazer, keet trappen, gedonder.

Berend heeft moeite met lichamelijke veranderingen en vindt het vervelend als hij de badkamer niet voor zich alleen heeft. Ook ‘wordt alles gewoner als je ouder wordt.’ Zo werd hij vroeger gek van opwinding in de nacht voor zijn verjaardag, maar dat heel speciale is er nu af.

Hij merkt dat volwassenen gedrag dat ze ook zelf vertonen, zoals neus peuteren, bij kinderen afkeuren. Dat grote mensen niet altijd te vertrouwen zijn, ondervindt hij bij een leraar, die eerst meelacht en hem dan de klas uitstuurt.

De dood van de huiskat Moos is zijn eerste kennismaking met de dood. Later sterft zijn opa. Berend vindt het vreselijk, ‘Ik had nog zoveel tegen 'm willen zeggen.’ Maar janken doet hij stiekem in zijn bed. Hij weet niet ‘hoe alles weer gewoon moet worden.... 't Doet wel pijn, hartstikke erg zelfs.’

Berend richt een bandje op met zijn vrienden. Maar na een mislukte deelname aan een talentenjacht, hebben de anderen er niet zo veel zin meer in. Bij Berend groeit het verlangen om gitaar te gaan studeren aan het conservatorium.

Hij krijgt met de eerste verliefdheden te maken. Joosje kent hij al van de lagere school, maar ‘ineens was het of ik haar heel duidelijk zag, hoe ze eruitzag.’ Met haar wisselt hij de eerste zoen. Later loopt hij een blauwtje bij het buurmeisje. Op vakantie zoent hij met Gemma zonder verliefd op haar te zijn. Het boek eindigt met Anne en met het probleem ‘Wanneer ga je nou eigenlijk met elkaar naar bed?’

Waardering

De kinder- en jeugdboeken van Marjan Berk werden wisselend ontvangen. Mevrouw Van Soest en het kleine volkje kreeg overwegend positieve recensies. Vrij Nederland sprak van een ‘vlot en vrolijk verhaal’. De Leeuwarder Courant schreef: ‘Marjan Berk slaagt er in met haar humoristische en energieke manier van schrijven de spookjeswereld en de actualiteit op een vloeiende manier in elkaar over te laten lopen. Kinderen zullen zeker plezier beleven aan dit vrolijke eigentijdse sprookje.’

Over Berends binnenwereld oordeelde Herman Verschuren: ‘Hier speelt een volwassen auteur voor een veertienjarige puber, niet om daardoor een verhaal boeiender te maken, maar om te tonen hoe goed ze in staat is de “binnenwereld” van een “opgroeiende” jongen weer te geven. [-] Er zit geen ontwikkeling en geen spanning in, en het geleuter van Berend bevat geen enkele opmerkelijke gedachte of waarneming.’ De recensent van de Leeuwarder Courant prees de ontspannen sfeer in het boek en schreef verder: ‘een stijl die wel eens wat aan Kees van Kooten doet denken; verhalend en af en toe

[pagina 5]

iets aandikkend, waardoor de realiteit misschien wel eens wat geweld wordt aangedaan’.

Heleen Spanjaard noemde Een tijger in de tuin ‘een leuk, spannend en informatief kinderboek’ (Margriet).

Bibliografie

Keuze uit haar werk voor volwassenen

Nooit meer slank (1981), De dag dat de mayonaise mislukte (1983), De feminist (1984), Rook in de ribben (1987), Lellen en flantuten (1988), Motormama (1990), Een mooi leesboek (1994), Toen de wereld nog jong was (2002).

Kinder- en jeugdboeken

Berends binnenwereld. Met illustraties van Peter van Straaten. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1981.

Mevrouw Van Soest en het kleine volkje. Met illustraties van Maritta Haggenmacher. Amsterdam, Sijthoff, 1987.

Gijs. Met illustraties van Georgien Overwater. Amsterdam, Leopold, 1992.

Geesje Zoet en het snoepspook. Met illustraties van Thea Ross. Amsterdam, Leopold, 1994.

Geesje Zoet en de tovertimmerkist. Met illustraties van Thea Ross. Amsterdam, Leopold 1996.

Geesje Zoet en de verdwenen prinses. Met illustraties van Thea Ross. Amsterdam, Leopold, 1998.

Een tijger in de tuin. Met een nawoord van Arno van der Valk. Amsterdam, Leopold, 2001.

Over Marjan Berk

[Anoniem], Marjan Berk leeft zich in in Berends binnenwereld. In: Leeuwarder Courant, 12-9-1981.

Herman Verschuren, Krakende knieën. In: NRC Handelsblad, 19-2-1982.

[Anoniem], ‘Ik was onverzadigbaar, las alles wat los en vast zat.’ In: Boekenpas, december 1984, nr. 2. (interview)

MBB, [Over Mevrouw Van Soest]. In: Vrij Nederland, 12-11-1988.

[Anoniem], Marjan Berk boort fantasiebuis open. In: Leeuwarder Courant, 9-12-1988.

Pythia Dekker, ‘Een gevangenis is geen theekransje, het gaat er vaak zeer grof aan toe.’ In: Furore, maart 1993. (interview)

Henny de Lange, ‘Patsboem doordringen tot de kern.’ In: Trouw, 2-11-1994.

Susanne Groeneveld, Marjan Berk (62) rekent nooit op succes maar heeft het vaak wel. In: De Stem, 2-5-1995.

Heleen Spanjaard, Een tijger in de tuin. In: Margriet, 31-8-2001.

65 Lexicon jeugdliteratuur
juni 2004