Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Lesley Beake

door Jos Staal

Lesley Beake is in 1949 in Schotland geboren; daar bracht ze ook haar jeugd door. Later studeerde ze aan de Rhodes Universiteit in Zuid-Afrika. In dat land heeft ze twaalf jaar lesgegeven. Daarna woonde ze in het Arabische-Golfgebied en Namibië. Haar huidige woonplaats is Kaapstad. Naast het schrijven van boeken houdt ze zich bezig met het ontwikkelen van onderwijsmaterialen.

Ze heeft meer dan tien boeken op haar naam staan. Verschillende daarvan zijn bekroond. Twee maal kreeg ze de Zuidafrikaanse Sir Percy Fitzpatrick Medal, onder meer voor The Strollers (Straatvlinders, 1987), dat ook werd onderscheiden met de Young Africa Award.

Werk

Lesley Beake is duidelijk een geëngageerd schrijfster, maar ze uit haar betrokkenheid niet in emotionele verontwaardiging of politiek pamflettisme. Veel van haar personages zijn slachtoffer van racisme of apartheid, toch vallen die begrippen nergens. Beake heft nooit een beschuldigende vinger naar systemen; zij legt de nadruk op ieders persoonlijke verantwoordelijkheid. Impliciet illustreren haar verhalen de overtuiging dat je het leven moet nemen zoals het komt, en vooral dat je moet proberen er het beste van te maken. Belangrijk is dat je streeft naar eerlijkheid, harmonie, geluk, de essentie van je bestaan. Niet wat je hebt, maar wie je bent is van belang. Door deze opvatting krijgen Beake's verhalen een universeel karakter.

Straatvlinders beschrijft de lotgevallen van een groep zwarte zwerfkinderen in Kaapstad. Het is een verhaal met veel handeling, geschreven in een vlotte lichtvoetige stijl, doorspekt met de taal van Zuidafrikaanse jonge-

[pagina 2]

ren. Het leven van de straatkinderen is hard. Toch is Straatvlinders geen somber boek. Lesley Beake heeft het verhaal gekruid met een weemoedige, ietwat wrange soort humor. De onderlinge solidariteit tussen de zwerfkinderen is hartverwarmend. Het pleit voor Beake's talent als schrijfster, dat men zich tijdens het lezen nauwelijks bewust is van de moraal die ze het boek heeft meegegeven.

Ontevrede gaat over drie generaties Bosjesmannen in Zuidwest-Afrika, een gebied dat tijdens de Eerste Wereldoorlog bezet werd door Zuid-Afrika; later ging het Namibië heten. De hoofdpersoon is Be, een meisje van een jaar of vijftien. Op de eerste bladzijde vertelt ze dat ze opzettelijk een giftige pijl in haar been heeft gestoken. Daarna volgt een lange terugblik, afgewisseld met cursief gedrukte stukjes heden waarin Be op de dood wacht; zo ontstaat een spanningsboog: sterft ze of niet?

In de terugblikken komt naar voren dat Be jaren geleden door haar moeder Aia werd meegenomen naar Ontevrede, de boerderij waar Aia's vader werkt. Be kan niet begrijpen waarom haar grootvader daar nog steeds werkt. In de Eerste Wereldoorlog is hij door ‘oubaas’, de vader van zijn tegenwoordige baas (‘kleinbaas’) vastgebonden en naar Ontevrede gevoerd. Daar werd hij als een slaaf te werk gesteld. Na de dood van oubaas is hij teruggegaan naar zijn geboortedorp. De ‘Boesmans’, zoals ze in het Afrikaans heten, bleken door de blanken in huizen te zijn gestopt. Velen raakten aan de drank; de overgang van een traditionele naar een moderne leefwijze was te groot. Grootvader wilde er niet blijven. ‘Dus kwam ik terug naar de enige plek die ik had. Ik kwam naar huis, naar Ontevrede.’ Daar ontfermt hij zich over kleinbaas en wordt zijn vertrouweling, al zal die dat niet graag toegeven.

‘Ontevrede betekent niet genoeg,’ zegt grootvader. ‘Niet gelukkig zijn met wat je hebt... met wat je bent... met wat je krijgt.’ Kleinbaas en zijn vrouw Min leiden gefrustreerde levens. Zij was ooit een briljant studente, maar werd verliefd op kleinbaas en leeft nu op een plek waar ze niet kan aarden. Regelmatig is ze zwaar depressief. Kleinbaas is verbitterd: Ontevrede is het enige wat hij heeft geërfd; oubaas was tegen zijn huwelijk.

Ontevrede, geschreven in een intense, poëtische stijl, laat zien hoe gecompliceerd menselijke verhoudingen kunnen zijn, ook die tussen blank en zwart. Tegelijk is het een verhaal over hoe moeilijk het is om te kiezen voor verandering. Khoe, een leeftijdgenoot van Be op wie ze verliefd wordt, vertegenwoordigt de toekomst. Hij maakt duidelijk dat het geen zin heeft terug te keren naar de oude manier van leven. Dankzij verkiezingen onder auspiciën van de

[pagina 3]

Verenigde Naties - Khoe zet zich daar voor in - ontstaat enige hoop op verbetering. Door deze verkiezingen krijgt Ontevrede aan het eind een enigszins politieke dimensie.

Lesley Beake verricht voor haar boeken van tevoren uitgebreid onderzoek. Ze raadpleegt studies en voert gesprekken met deskundigen. Deze gegevens weet ze op een natuurlijke manier te integreren; nergens staat de informatie het verhaal in de weg. Opvallend is dat haar boeken zo verschillend zijn. Beake schrijft over diverse aspecten van de Zuidafrikaanse samenleving en voor elk verhaal lijkt ze een andere aanpak, een andere stijl te kiezen.

De blinde reiziger speelt in de eerste helft van de negentiende eeuw. Het is eerder een psychologische dan een historische jeugdroman. Lesley Beake raakte erg onder de indruk van de dagboeken van de luitenant-ter-zee James Holman, die op zijn vijfentwintigste blind werd. Holmans eerste reactie was woede; met veel moeite lukt het hem dit ‘wilde beest’ te temmen. Holman besluit op wereldreis te gaan; hij wenst zijn leven niet zittend voor het raam door te brengen, zoals de blinde in zijn geboortedorp. In Kaapstad ontmoet hij Traff Hammersberg, een gevoelige jongen die hopeloos met zichzelf en zijn omgeving in de knoop ligt. Zijn stiefvader geeft hem de opdracht Holman te vergezellen. Traff doet dit met tegenzin, maar tijdens de tocht verandert zijn houding en krijgt hij grote bewondering voor Holman. Die wordt voor hem de vaderfiguur waar hij naar zoekt. Ook zijn houding tegenover zijn stiefvader verandert; hij merkt dat er tussen hen allerlei raakvlakken zijn. Traff keert terug als een ander mens, hij is niet langer de ‘kleine zwarte wolk die door het leven ging op zoek naar iemand op wie hij kon regenen’.

In De blinde reiziger figureren twee moederfiguren. Sally is Traffs echte moeder. Zij heeft een duister verle-

[pagina 4]

den dat ze krampachtig verborgen houdt. Om haar zoon bekommert ze zich nauwelijks. Van jongs af is Traff opgevoed door de zwarte Nonsie. In haar onbaatzuchtige dienstbaarheid is zij vergelijkbaar met de grootvader uit Ontevrede en de moeder uit Straatvlinders. Nonsie kent het verleden van Sally, maar maakt van die kennis geen misbruik. Ook niet als Sally de afwezigheid van haar man en Traff benut om Nonsie te ontslaan. Het aangrijpende slot van het boek roept herinneringen op aan De hut van oom Tom.

Straatvlinders

Johnny woont in een township. Zijn moeder, die wasvrouw is, leeft samen met Nelson. Johnny's oudere broers zijn vertrokken. Moeder wil dat haar ‘laatlametjie’ (nakomertje) een opleiding krijgt. Maar het onderwijs is slecht, Johnny spijbelt regelmatig. Ook wordt hij geslagen door Nelson sinds die werkloos is. Zijn vriend Abel haalt hem over naar Kaapstad te gaan. ‘Zwerven is vrij, of zo,’ zegt Abel. ‘Ja man, vrijheid, dat is het helemaal.’

In Kaapstad merkt Johnny dat dat ‘vrijheidsgedoe’ veel ingewikkelder is dan hij dacht. De ‘straatvlinders’ moeten zich in leven zien te houden met bedelen; overal loeren gevaren. Johnny's broer Abraham blijkt leider te zijn van de gevreesde Spider Mannen. Die gebruiken zwerfkinderen als boodschappenjongens voor hun handeltje in gestolen voorwerpen en drugs. Verder is er nog de bende van Kaatjie, een verloederde alcoholiste. De kinderen zelf snuiven lijm.

Het keerpunt komt als Johnny na een vechtpartij wordt opgepakt en in de cel een jongen ziet die gek geworden is, vermoedelijk van het lijm snuiven. Na zijn vrijlating ziet hij Kaatjie op straat liggen. ‘Ze was niet zo omdat ze zo wilde zijn. Ze was niet gelukkig, man. Ze was niet vrij. En op dat moment kwam hij tot het verpletterende besef dat hij dat evenmin was.’

Johnny realiseert zich dat zijn moeder het waarschijnlijk niet leuk vindt om in alle vroegte naar haar werk te gaan, maar dat ze het toch doet, voor haar gezin. Hij keert terug naar de township. Een bestaan als straatvlinder kan alleen maar leiden tot criminaliteit, verslaving of een vroegtijdige dood.

Waardering

De boeken van Lesley Beake worden door critici erg gewaardeerd. Aukje Holtrop vond Straatvlinders ‘een prachtig, spannend verhaal’ (Primeur). Lieke van Duin roemde in Trouw ‘de lichte maar nooit oppervlakkige verteltoon die het verhaal behoedt voor sentimentaliteit’. Selma Niewold wees in de Volkskrant op ‘de juiste mengeling van afstand en betrokkenheid’.

Over Ontevrede schreef ze: ‘Ook in Ontevrede, een mooi verhaal over een meisje dat opgroeit in een veranderende cultuur, zijn stijl en taalgebruik

[pagina 5]

niet ondergeschikt gemaakt aan de drang om informatie te geven’. Sandra Kuschbert over dit boek in Trouw: ‘Zij weet heel subtiel, met de gepaste hoeveelheid emotie, de leefwereld van Be te schetsen en de lezer een indruk te geven met wat voor gevoelens zij kampt.’

In het Algemeen Dagblad noteerde Joke Linders over De blinde reiziger: ‘Een geraffineerd verhaal dat zowel om de realistische inhoud als om de manier van vertellen boeit’. Selma Niewold komt in haar bespreking in de Volkskrant tot een algemene kenschets van het werk van Beake: ‘Zonder een eenduidige boodschap in haar verhalen te verpakken vertelt zij over wezenlijke dingen die kinderen op hun weg naar volwassenheid tegenkomen.’

Bibliografie

In het Nederlands vertaald

The Strollers (1987): Straatvlinders. Vertaald door Nan Lenders. Amsterdam, Querido, 1992.

Traveller (1989): De blinde reiziger. Vertaald door Nan Lenders. Amsterdam, Querido, 1994.

Song of Be (1991): Ontevrede. Vertaald door Nan Lenders. Amsterdam, Querido, 1993.

Over Lesley Beake

Joke Linders, Wat is vrijheid? In: Algemeen Dagblad, 6-11-1992. (Over Straatvlinders)

Aukje Holtrop, Prachtig boek over het harde leven van zwerfkinderen in Kaapstad. In: Primeur, 12-11-1992. (Over Straatvlinders)

Selma Niewold, De grens over in een krat. In: de Volkskrant, 28-11-1992. (Over Straatvlinders)

Carolien Zilverberg, Zwart serviesgoed. In: de Volkskrant, 29-1-1993. (Over Straatvlinders)

Cathérine van Houts, Straatvlinders in de jungle van de grote stad. In: Het Parool, 18-2-1993. (Over Straatvlinders)

Lieke van Duin, Brokstukken van schuimrubber. In: Trouw, 24-2-1993. (Over Straatvlinders)

Aukje Holtrop, Leven is soms ondraaglijk voor zwart én blank. In: Primeur, 8-6-1993. (Over Ontevrede)

Selma Niewold, De vlakte op gaan om te sterven. In: de Volkskrant, 12-6-1993. (Over Ontevrede)

Sandra Kuschbert, Waar de kleur bepalend is. In: Trouw, 14-7-1993. (Over Ontevrede)

Joke Linders, De strijd om het bestaan. In: Algemeen Dagblad, 22-7-1993. (Over Ontevrede)

Ingrid Brouwer, Aan vaders heb je niets. In: Het Parool, 5-8-1993. (Over Ontevrede)

Selma Niewold, Kleine zwarte regenwolk. In: de Volkskrant, 22-10-1994. (over De blinde reiziger)

Joke Linders, Echt gebeurd. In: Algemeen Dagblad, 4-11-1994. (Over De blinde reiziger)

43 Lexicon jeugdliteratuur
februari 1997