Lexicon van de jeugdliteratuur

J.M. Barrie

door John Verhallen

James Matthew Barrie werd op 9 mei 1860 in het Schotse Kirriemuir geboren als derde zoon in een niet onbemiddelde weversfamilie. In januari 1867 stierf zijn zeven jaar oudere broer David, de lieveling en de trots van zijn moeder, door een val op het ijs. James probeerde zijn moeder David te laten vergeten. Dat lukte niet. Maar er ontstond hierdoor wel een sterke band tussen hem en zijn moeder.

In 1883 werd hij journalist in Nottingham. In 1885 vertrok hij naar Londen, waar hij toneelstukken en romans begon te schrijven. Na zijn huwelijk in 1894 vestigde hij zich in Gloucester Road, vlakbij Kensington Gardens. Tijdens de dagelijkse wandelingen met zijn hond in dat park maakte hij kennis met drie kleine jongens: George, Jack en Peter Llewelyn Davies. Kort daarop ontmoette hij op een diner ook hun moeder. De kinderen Llewelyn Davies (dan respectievelijk 4, 3 en 0 jaar oud) inspireerden hem tot verhalen die later tot Peter Pan zouden leiden. Barrie was dermate gefascineerd door de kinderen L.D. én hun moeder, dat hij ervoor zorgde een zo hecht mogelijke band met de familie te kweken. Zo zeer dat hij als het ware een deel van het gezin werd. Na het overlijden van Arthur en Sylvia Llewelyn Davies, respectievelijk 1907 en 1910, werd Barrie voogd over de (inmiddels vijf) jongens. Zij bleven de inspiratiebron voor voortdurende veranderingen aan Peter Pan. Het sneuvelen van George en vooral de plotselinge dood van Michael Llewelyn Davies in 1921, hadden een verlammend effect op Barrie. Hij overleed uitgeput op 19 juni 1937.

Werk

Hoewel Barrie kinderen als ‘de belangrijkste menselijke wezens’

beschouwde, heeft hij eigenlijk maar één verhaal voor kinderen geschreven, het verhaal waaraan hij zijn blijvende roem te danken heeft: Peter Pan.

Peter is onafhankelijk en ongebonden. Het begrip tijd bestaat voor hem niet. Er is geen verschil tussen heden en verleden, noch tussen dagen en jaren. Daardoor blijft hij altijd kind en ontkomt hij aan het volwassen worden. Opgroeien betekent aan de fantasie ontgroeien. Voor kinderen is alles mogelijk want er bestaat geen grens tussen realiteit en fantasie. Volwassen worden legt beperkingen op.

Al in Sentimental Tommy (1896), dat in grote lijnen autobiografisch is, voert Barrie een figuur op die, ondanks zijn volwassen worden, kind blijft. Een eigenschap die Tommy gemeen heeft met Barrie zelf, blijkens brieven en memoires van neven en nichten en vooral van de jongens Llewelyn Davies. Hij was een gelijke, een kind onder de kinderen. De figuur waarin Barrie zijn ideeën over kinderen en volwassenen nog verder uitwerkt, is Peter Pan.

Rond deze zelfde Peter Pan-figuur bestaan twee verschillende verhalen. Het oudste verhaal speelt in Kensington Gardens. Peter is dan nog een baby. In het tweede verhaal is hij een jongen van een jaar of twaalf, die samen met de kinderen Lieveling allerlei avonturen beleeft op een gefantaseerd eiland. Alleen van dit laatste verhaal, dat mede door een speelfilm en Walt Disney's tekenfilm bekend is geworden, bestaat thans nog een Nederlandse vertaling.

In 1902 komt een bundel verhalen van Barrie uit, The Little White Bird. Eén verhaal daaruit, Peter Pan in Kensington Gardens, verschijnt in 1906 apart, met vijftig platen van Arthur Rackham. In Engeland wordt dit verhaal nog steeds herdrukt. In Nederland zijn er twee vertalingen van geweest, die echter beide niet herdrukt zijn. Misschien komt dat door hetgeen in de openingszin van het verhaal staat: ‘Het is niet gemakkelijk de avonturen van Peter Pan te volgen voor wie niet bekend is in het Kensington-Park.’

In de Serpentine (een vijver in Kensington Gardens) ligt een eiland ‘waar al de vogeltjes geboren worden die in kleine jongens of meisjes veranderen’. Na zijn geboorte vliegt Peter Pan van zijn moeders huis terug naar het eiland. Maar hij is eigenlijk al te ver ontwikkeld: hij is noch vogel, noch mens. Een ‘tussenschepsel’. Toch wordt hij uiteindelijk door alle wezens in het park aanvaard, zelfs door de elfen. Als hij door zijn fluitspel op de Pans fluit van hen één wens mag doen, kiest hij twee kleine wensen. De eerste stelt hem in staat een bezoek te brengen aan zijn moeder, waarvan hij aanneemt dat zij wanhopig is van verdriet door zijn verdwijning. Hij constateert dat hij gelijk heeft, maar hij blijft niet. Om zijn rechten op de tweede wens niet te verspelen, vliegt hij naar het park terug. Als hij ten slotte na lang

aarzelen besluit ‘Ik wil voorgoed terug naar moeder’, wacht hem een teleurstelling: het raam is voorzien van tralies en binnen heeft zijn moeder een nieuwe baby. Peter is uitgebannen en verplicht terug te keren naar het park.

Nog voor het verschijnen van dit afzonderlijke boek had Barrie onder invloed van het spelen met de kinderen Llewelyn Davies een toneelstuk geschreven, gebaseerd op dezelfde Peter Pan-figuur: Peter Pan, or the Boy Who Wouldn't grow up, dat al op 27 december 1904 in het theater Duke of York zijn première beleefde. Dit toneelstuk heeft de roem van Peter Pan gevestigd.

Peter Pan houdt zich niet langer op in Kensington Gardens, al wordt er wel een verbinding met het eerste boek gelegd: ‘Ik wilde altijd een kleine jongen zijn en plezier hebben. Daarom liep ik weg naar het park en ik heb heel lang bij de elfen gewoond.’ Het eiland in de Serpentine is Nimmerland geworden, een fantasie-eiland waar je stoutste dromen werkelijkheid worden. Naast zeerovers, indianen en wolven bevinden zich op het eiland ook de Zoekgeraakte Jongens. Dat zijn kinderen die zonder dat de kindermeisjes het merkten, uit de kinderwagen zijn gevallen. Net als deze jongens is Peter Pan van baby uitgegroeid tot ongeveer twaalf jaar. Daarna zijn zij stil blijven staan. Omdat de jongens behoefte hebben aan een moeder, haalt Peter Wendy Lieveling samen met haar broertjes naar Nimmerland. Wendy vervult de moederrol graag. (Een parallel met de geschiedenis van Barries eigen moeder die al heel jong voor haar broertjes en zusjes moest zorgen.) Zelf heeft Peter geen behoefte meer aan een moeder. Als de zeerovers definitief verslagen zijn en de indianen vrienden zijn geworden, keren de kinderen Lieveling met de Zoekgeraakte Jongens terug naar hun ouders. Peter weigert mee te gaan. In de slotfase van het verhaal gaat het om het langzaam verloren gaan van de fantasie tengevolge van het ouder worden. Bij de onregelmatige bezoeken van Peter blijkt, dat Wendy hem ontgroeit. Wendy is gebonden door de tijd, Peter niet.

Treffend heeft Barrie de gedachtenwereld van kinderen, hun fantasieën en hun wijze van omgaan met fantasie en werkelijkheid in beeld gebracht. In Nimmerland herkennen de kinderen Lieveling hun eigen droombeelden.

Het toneelstuk, dat voortdurend door Barrie werd herzien, mede naar aanleiding van uitspraken en opmerkingen van de jongens Llewelyn Davies, werd door hem tenslotte omgezet in een boek, Peter and Wendy (later Peter Pan and Wendy), dat in 1911 verscheen. Barrie heeft nooit bezwaren gemaakt tegen bewerkingen van het verhaal, waarvan er dan ook in Engeland veel zijn verschenen. Later, in 1929, schonk hij de rechten van Peter Pan aan het Great Ormond Street Hospi-

tal for Sick Children te Londen.

De thematiek van Peter Pan, het kind blijven tegenover het ouder worden en het ontgroeien aan fantasie, heeft niet alleen het verhaal bij veel kinderen geliefd gemaakt, het heeft ook als uitgangspunt gediend voor meerdere studies door volwassenen. Zeker is dat zonder de ontmoeting tusen Barrie en de drie oudste kinderen Llewelyn Davies, Peter Pan zo niet tot stand zou zijn gekomen. Terecht is dan ook Peter Pan in Kensington Gardens opgedragen aan ‘Sylvia and Arthur Llewelyn Davies and their boys (my boys)’.

In Nederland is het verhaal lang niet zo populair geworden als in Engeland.

Bibliografie

11 Lexicon jeugdliteratuur
juni 1986