Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Avonturenverhalen

door Sandra van Bruinisse

Het begrip ‘avonturenverhaal’ is moeilijk te definiëren, omdat het verschillende genres in zich verenigt. Van Gorp (1998) definieert avonturenverhalen als ‘vage verzamelnaam voor ridderverhalen, reisverhalen, robinsonades, detectives, westerns etc. [-]’. Pleticha (1984) maakt een indeling in acht ‘belevings’ groepen: de robinsonade, het jachtavontuur, het zeeavontuur, het indianenavontuur, het oorlogsavontuur, het reisavontuur, het detectiveverhaal en het toekomstavontuur. Maier (1987) systematiseert naar inhoudelijke categorieën en komt tot de volgende indeling: het volkenkundig-geografische avonturenverhaal, robinsonades, zeeverhalen, historisch georiënteerde avonturenverhalen, indianenverhalen, avontuurlijke verhalen waarin dieren voorkomen en utopische avonturenverhalen. Hoewel de wijze van systematiseren verschilt, noemen de auteurs vaak dezelfde soort genres. De genres die onder het begrip ‘avonturenverhaal’ vallen hebben dan ook een aantal gemeenschappelijke kenmerken.

Kenmerken

De literatuur noemt diverse kenmerken van avonturenverhalen:

1. Het belangrijkste kenmerk van avonturenverhalen is het ongewone, het onverwachte en het bijna-niet-mogelijke karakter. Reizen, ongewone ontmoetingen, verrassende ontdekkingen en mysterieuze verdwijningen zetten de avonturen in gang.

2. In avonturenverhalen is sprake van een held die vaak dapper en grootmoedig is. De hoofdpersoon komt in benarde situaties terecht en weet er op het nippertje uit te ontsnappen.

3. Een ander kenmerk van avonturenverhalen is de snelle afwisseling in het verloop van de handelingen. De actie staat voorop. De gebeurtenissen worden aan elkaar gebreid, houden de lezer in de ban van het verhaal en leiden hem zo via omwegen en diverse verwikkelingen naar een bevredigend einde. Helden en tegenspelers, vrienden en vijanden, kansen en bedreigingen staan tegenover elkaar. Hoogte- en dieptepunten, verrassende wendingen, waaghalzerij, redding en geluk zorgen voor beweeglijkheid in het verhaal.

4. De meeste auteurs van avonturenverhalen besteden veel aandacht aan realistische details om de lezer ervan te overtuigen dat alles echt gebeurd is of gebeurd zou kunnen zijn.

[pagina 2]

Historische ontwikkeling

Volgens Pleticha (1984) zijn al in de oudste verhalen uit de geschiedenis van de mensheid elementen van het avonturenverhaal aan te wijzen. Als voorbeeld geeft hij het Gilgamesj-epos, waarin onder meer de tweekamp, het vechten tegen monsters en het doordringen in onbekend gebied aan de orde komen. In die oude verhalen is ook het motief te vinden van de vlucht vol gevaren en het reizen in onbekende, geheimzinnige landen, vaak verbonden met de aanwezigheid van de ervaren vechter, die wint door zijn geestelijke en lichamelijke superioriteit. Voorbeelden hiervan zijn het Jozefverhaal uit het Oude Testament en de Oud-Egyptische Sinuheroman. Ook in de Griekse mythologie zijn voorbeelden te vinden bijvoorbeeld in de Odyssee. Alleen worden hier de te trotseren gevaren niet met kracht overwonnen, maar met slimheid en dapperheid. Odysseus is daardoor een positief prototype van de avonturier.

In de Middeleeuwen verandert het een en ander. Terwijl in het Odysseus-verhaal het avontuur aan de held wordt opgedrongen, zoeken de middeleeuwse ridders het avontuur bewust op. In deze verhalen zijn de tegenstanders veelal andere ridders, gelijkwaardigen, terwijl bij Odysseus het gevaar bestaat uit natuurgeweld en de ontzagwekkende kracht en macht van de goden.

In de zestiende eeuw is de invloed van de Spaanse schelmenroman groot, aldus Pleticha. De held bekommert zich om het lot van de zwakken. De schelmen strijden voor het volk en zijn tegen de gevestigde orde en het gezag. Tegelijk met dit type held komen twee andere typen op, namelijk de vrijbuiter en de piraat. Deze typen helden vallen onder de noemer ‘sociale buitenstaanders’.

In de achttiende eeuw ontstaat een nieuw kenmerk van het avonturenverhaal, namelijk de robinsonade, vernoemd naar het beroemde verhaal Robinson Crusoë van Daniel Defoe. Het overheersende motief hiervan is de schipbreukeling die aanspoelt op een eiland en daar geheel op zichzelf is aangewezen. De invloed van de robinsonade is erg groot geweest.

Pas honderd jaar later krijgt het avonturenverhaal nieuwe impulsen, afkomstig uit drie richtingen. Ten eerste vanuit de historische romans van Walter Scott, ten tweede vanuit de indianenverhalen van James Fenimore Cooper. En bijna tegelijk met de opkomst van de historische romans begint de ontwikkeling van het avontuurlijke toekomstverhaal, zoals in de boeken van Jules Verne.

Plaats in de jeugdliteratuur

Vergeleken met andere genres spelen min of meer klassieke boeken die in eerste instantie meestal voor volwassenen geschreven zijn, bij het avonturenverhaal een grote rol. Vaak worden deze verhalen bewerkt of in aangepaste vorm voor kinderen gepubliceerd zoals Robinson Crusoe, Schateiland, De avonturen

[pagina 3]

van Tom Sawyer, De laatste der Mohikanen, Winnetou en 20.000 mijlen onder zee. Doorgaans zijn het buitenlandse auteurs die avontuurlijke verhalen schreven. Nederlandse jeugdboekenauteurs richtten zich, als ze al avonturenverhalen schreven, bij voorkeur op het historische avonturenverhaal. Bekkering (1990) noemt als voorbeelden van Nederlandse avonturenverhalen onder andere Bob Evers, De Kameleon, Pim Pandoer en Arendsoog. Verhalen dus die vaak in serie-vorm verschenen en daardoor als triviaal werden bestempeld.

Vanwege hun oorsprong zweven avonturenverhalen als genre tussen de jeugdlectuur en de literatuur voor volwassenen. Tegelijk sluiten ze aan bij de leesontwikkeling van kinderen. Charlotte Bühler (1958) spreekt in dat verband van de ‘Robinsonleeftijd’. Kinderen tussen negen en twaalf jaar lezen graag verhalen met een realistisch karakter. De held moet door zijn slimheid en handigheid zelf zijn problemen oplossen, zonder de hulp van fantasiewezens. Ghesquiere (1982) is van mening dat het lezen van series projectie- en compensatiemogelijkheden biedt. Doordat elk avonturenverhaal in feite hetzelfde verhaal vertelt, krijgen kinderen sneller vat op het geheel en genieten ze meer. Het lezen van series neemt volgens haar daarom een belangrijke plaats in in de leesontwikkeling van het kind.

Bibliografie

K. Doderer, Lexicon Kinder- und Jugendliteratur. Erster band: A-H. Weinheim und Basel, Beltz Verlag, 1977.

Rita Ghequiere, Het verschijnsel jeugdliteratuur. Amersfoort, Leuven, Acco, 1982.

Heinrich Pleticha, Das Abenteuerbuch. In: Gerhard Haas, Kinder- und Jugendliteratur. Ein Handbuch. Stuttgart, Philipp Reclam jun., 1984.

Karl Ernst Maier, Das Abenteuerbuch. In: Karl Ernst Maier, Jugendliteratur. Formen, Inhalte, pädagogische Bedeutung. Bad Heilbrunn, Verlag Julius Klinkhardt, 1987.

Nettie Heimeriks en Willem van Toorn (red.), De hele Bibelebontse berg. De geschiedenis van het kinderboek in Nederland en Vlaanderen van de Middeleeuwen tot heden. Amsterdam, Querido, 1990.

H. van Gorp, Lexicon van literaire termen. Groningen, Martinus Nijhoff uitgevers; Deurne, Wolters Plantyn, 1998.

Jan Van Coillie, Leesbeesten en boekenfeesten. Hoe werken (met) kinder- en jeugdboeken? Antwerpen, Den Haag, Davidsfonds/Infodok, Biblion Uitgeverij, 1999.

62 Lexicon jeugdliteratuur
juni 2003