Brieven 1888-1961

Aan W. van Ravesteyn

Toulon, 6 april '48

Waarde van Ravesteyn,

Gistermiddag in het bezit gekomen van uw, dd^o 31 maart door Voorbeytel gereëxpedieerd geschenk, waarvoor onzen hartelyken dank. Wy hebben er, schilderachtig en beeldsprakig gezegd, geen gras over laten groeien, en ons avondmaal, bestaand uit jonge tuinboontjes - product van myn vrouws landbouw-nyverheid - opgeluisterd door de toevoeging van dobbelsteentjes rotterdamsch rookspek. Un délice! Vanmorgen hadden wy by de thee (waarvan de verkoop sedert een dag of 14 vry is), sneedjes geroosterd brood gezalfd met hollandsche roomboter... ùw rantsoen vrees ik!, en vanmiddag, by manier van five o'clock, zal Drostes cacao worden getapt in plaats van thee. Nogmaals, many thanks to your missus and yourself.

Van victualiën gesproken! Van Wiessing, die, zooals u weet, voor een tydje uit logeeren is by een van zyn zoons, in Amerika, kregen wy,

[p. 503]

verleden week, een omvangryk pakket proviand, en hy schryft dat hy, gedurende zyn verblyf in God's own country, overvloeiend van melk en honing, deze ‘geste’ nog een keer of wat denkt te herhalen. W. is my, in weerwil van alles wat ons, ideologisch gesproken, onverzoenlyk van elkaar scheidt, in weerwil ook van de mynerzyds vinnige, vaak al te vinnige, mondelinge en schriftelyke, uiterst-persoonlyke poemiek, onveranderd trouw gebleven, een wèl vermeldenswaardige bizonderheid in onzen, in het ‘teeken van Kaïn’¹ staanden tyd!

En nu over uw brief dd^o 8 maart. Gy zegt daar, o.m., dat ‘de man van Lunshof, na uw rectificatie, zyn vergissing in zake myn vereenzelviging met prof. Gustave Cohen² heeft hersteld in een volgend n^o van het Dagblad, ‘dat ik (schryft Gy) geloof u niet te hebben gezonden’. Gy hebt dit, tot myn spyt, inderdaad nagelaten. Verder schryft Gy: ‘In ieder geval was er dit bereikt, dat eenige menschen, waaronder een oude schoolkameraad van u, er opmerkzaam op waren gemaakt dat Gy nog leeft. Hebt Gy daarvan geen teeken ontvangen?’ No, I have not! Maar wèl ben ik uiterst benieuwd iets naders te hooren van dien, door u niet genoemden oud-schoolkameraad. Wie kan dat zyn? Waarom, beste vriend!, stuurt u my dergelyke, my onmiddellyk-betreffende en u in handen gekomen knipsels niet spontaan toe

Ik schreef intusschen aan Veersema, de man van het Dagblad, om hem op een àndere vergissing - zyn verwarring van my, als correspondent van indische bladen, met een zekeren ‘Hugo Reynst’, pseudoniem waaronder hy my verscholen onderstelde - te wyzen, en ik verzocht hem metéén toezending van zyn rectificatie, die ik evenwel tot nu toe niet heb ontvangen. Maar misschien komt die nog. (Hierby zyn aan u geadresseerd briefje terug, plus uw artikel in Elsevier dat ik met belangstelling en instemming las.³ Met instemming, tenminste wat betreft uw oordeel over ‘hun’ stommiteiten in de w.f.t.u. Hier, in Frankryk, hebben ‘zy’, in de laatste maanden, veel terrein verloren, en veel in-vloed, o.a. by het Syndicat National des Instituteurs - ik weet niet of dit de juiste benaming is, of was, van deze vakvereeniging -, waar zy, kort geleden nog, den baas speelden, en waar zy nù uitgegooid zyn, met c.g.t. en al! Het Syndicat - verheugend verschynsel! - zal voortaan autonoom ‘zyn, m.a.w. zich by géén politieke Party, welke ook, aansluiten. A la bonne heure! Daar moet het heen!)

Natúúrlyk is de staatsgreep in Praag⁴ óók weer een ‘politieke stupiditeit’ van het Kremlin geweest, die, zooals u zegt, op het juiste moment ‘het schip van Marshall⁵ een flinke stoot heeft gegeven om het glad van

1 Kaïn had uit jaloezie zijn broer Abel gedood. Jahwe trof hem met een vloek: zijn grond zou onvruchtbaar blijven, en hijzelf moest voortaan als zwerver door de wereld. Jahwe merkte hem met een teken om te voorkomen dat Kaïn gedood zou worden. Cohen denkt aan het elkaar naar het leven staan.

2 W. van Ravesteyn, ‘Vijftig jaar rebel’, in Het dagblad (Den Haag), 27 februari 1948. Dit stukje over Alexander Cohen ter gelegenheid van het jubileum van De paradox (vijftig jaar) werd door de redacteur (Veersema) als volgt ingeleid: ‘Hij is thans rustend hoogleraar van de Sorbonne te Parijs, na het hoogleraarschap bekleed te hebben in Amsterdam en nog eerder in Straatsburg.’ Veersema verwarde Alexander Cohen met de Franse literatuur-historicus Gustave Cohen (1874-1958). H.A. Lunshof, eerder redacteur van Elseviers weekblad, voerde de redactie van de Haagse krant Het dagblad.

3 W. van Ravesteyn, ‘De noodzakelijke scheiding in de Wereldfederatie van vakverenigingen. Moskou's dwalingen’, in Elseviers weekblad, jrg 4 (1948), nr 14 (3 april), p. 7. Van Ravesteyn: ‘Het Marshall-plan is het waardoor thans de w.f.t.u., die onnatuurlijke en levensgevaarlijke combinatie van vrije mannen en staatsslaven bezig is uiteen te vallen.’ En verder over de World Federation of Trade Unions: ‘Wanneer de w.f.t.u., kunstmatig en onnatuurlijk product van de illusies der laatste oorlogsjaren, uiteen zal zijn gevallen, zal daardoor de toestand hersteld zijn, zoals die op dit gewichtige terrein bestond na de eerste wereldoorlog. En in het Kremlin zal men dit voelen als een ernstige machtsvermindering.’

4 De communistische minister van binnenlandse zaken had acht communisten op vitale posten in het apparaat van de veiligheidspolitie benoemd. Op 17 februari 1948 eiste een kabinetsmeerderheid dat deze benoemingen ongedaan werden gemaakt. Minister-president Klement Gottwald weigerde dit. Twaalf niet-communistische ministers traden af. Op 25 februari was er opnieuw een coalitiekabinet met Gottwald als premier en Masaryk op buitenlandse zaken. Gottwald had zich van de macht meester gemaakt.

5 Generaal George Marshall (18 80-1959) werd in 1947 minister van buitenlandse zaken van de Verenigde Staten. Hij lanceerde het Marshall-plan voor het economisch herstel van geheel Europa. Op de drie mogendhedenconferentie in Parijs in juni-juli 1947 kon de Sovjet-Russische minister van buitenlandse zaken Molotov zich niet verenigen met de voorstellen voor hulp aan Oost-Europa. Dit zou een “aantasting van de economische onafhankelijkheid en soevereiniteit van de kleine Europese landen betekenen”. Polen en Tsjecho-Slowakije trokken zich daarna terug.

[p. 504]

stapel te doen loopen’. D'accord! Maar wat my verwondert, my by de lezing van uw laatsten brief al verwonderd had, is dat u aan Jan Masaryks zèlfmoord gelooft.⁶ Ik heb geen seconde geloof gehecht aan dit fabeltje!

Voyons, Ravesteyn! Uit-het-venster-springen - of zich ophangen, tenzy hy, ‘in verzekerde bewaring’, geen àndere gelegenheid ziet een eind aan zyn leven te maken - doet geen mensch van Masaryks stand en opvoeding. Die jaagt zich een kogel door den kop, snydt zich, in een warm bad, de polsaderen door, of slikt een doodelyke dosis van een of ander slaapmiddel. Maar tenzy hy plotseling krankzinnig is geworden, springt hy niet uit een vierde verdieping met het risico nièt op de plek dood te blyven, en misschien uren lang, dagen lang, de ondragelykste pyn te lyden voor Thanatos zich over hem ontfermt. Uit het venster springen doen vertwyfelde arme bliksems, pessimistische dronkaards, rumoerige-ruzie-ten-aanhooren-van-belangstellende-buren-met-hun-vrouw-hebbende proleeten (ik zeg nièt ‘proletariërs’!) met de berekening hun troostelooze weduwe in opspraak te brengen, op de manier van den traditioneelen Chinees, die, om een hem antipathiek medeburger een poets te bakken, zich op 's mans drempel den hals afsnydt. Maar een man als Jan Masaryk, hoe demokratzig-gezind anders ook, maakt op aristocratischer wyze een eind aan zyn leven als hem dit ondragelyk is geworden. En hy riskeert de kans niet met verbryzelde ledematen in handen van zyn belagers te vallen, en, ad hoe opgelapt, in extremis door een proletarisch-dictatoriaal veemgericht naar de galg te worden verwezen. Myn idee, van begin af aan, was dat Gottwald⁷ en Cie, bevreesd dat Masaryk, in navolging van den Pool Micholajczyk,⁸ zou pogen te ontvluchten, om, veilig beland in Engeland of Amerika, à l'instar van Kravtchenko, Micholajczyk en ànderen, een ‘boekje open te doen’ over den toestand in Tchèko-Slovakye, hem vergiftigd en zyn lyk op de binnenplaats van zyn Ministerie, onder zyn venster, hebben dóen deponeeren.

En wat schryft nu de praagsche correspondent van Le Monde, die, zooals duizenden àndere personen, Jan Masaryk van zeer naby in zyn ceremonieus te-pronk-gestelde kist zagen liggen? Dat de opmerkelyk rustige gelaatstrekken, noch ook onbedekte handen van den doode ook maar de geringste sporen van kwetsuur of kneuzing vertoonden! Verrassend bevind van zaken, dunkt u niet? Daar is dan ook, zegt de bedoelde correspondent, in Praag geen sterveling die aan Masaryks zèlfmoord gelooft. Que voulez-vous! Men kan niet aan alles denken en

6 Jan Masaryk (1886-1948), zoon van Tsjecho-Slowakijes eerste president Thomas Masaryk (1850-1937), was minister van buitenlandse zaken in de kabinetten van Klement Gottwald. Zijn zelfmoord door een sprong uit een raam is bevestigd door een onderzoek, dat na het ineenstorten van het communistische bewind in Praag is ingesteld. Masaryk pleegde zelfmoord, toen hij besefte dat de Sovjet-Unie Tsjecho-Slowakije totaal beheerste.

7 Klement Gottwald (1896-1953) verbleef tijdens de Duitse bezetting van Tsjecho-Slowakije in Moskou. In mei 1945 werd hij vice-premier in de coalitieregering van communisten en niet-communisten. In 1946 werd hij minister-president. In februari 1948 pleegde hij de communistische staatsgreep. In juni 1948 ten slotte werd hij president.

8 Stanislaw Mikolajczyk (1901-1966) stond 1943-1944 aan het hoofd van de Poolse regering in ballingschap te Londen. In 1945 maakte hij deel uit van de regering van nationale eenheid in Lublin, waarin de communisten overheersten. Hij voerde oppositie tegen de communisten, die hem in oktober 1947 lieten vluchten. Zijn ervaringen schreef hij op in The rape of Poland: the pattern of Soviet dommation (1948).

[p. 505]

‘zy’ hebben, in de gauwigheid, vergeten hun fabeltje een beetje aannemelyker te maken door een zaakkundig grimeeren van het lyk.

In uw artikel in Elsevier spreekt Gy, in het voorbygaan, meewarig van Bénesj... ‘de ongelukkige president die blykbaar ziek en machteloos is gemaakt’⁹ Ik beklaag den idioot niet, die, even als de messianistische ontwapenaar Blum, de germanophile Ramsay MacDonald en de gallophobe Lloyd George, min of meer direct mede-aansprakelyk is geweest voor de uitbarsting van den twééden Wereldoorlog... in afwachting van de dèrde universeele slachting! Hy, Bénesj, was de man, die, kort voor de overrompeling van Oostenryk, in den loop van zeker een half-dozyn interviews, urbi et orbi te kennen heeft gegeven dat hy - dit lètterlyk! den Anschluss verkoos boven den terugkeer van de Habsburgers in Weenen! De crétin is op zyn wenken bediend geworden! De Anschluss, geografisch gesproken, dat was de reddelooze omsluiting van Bohemen en ommelanden weinigen tyd daarna zonder slag of stoot - Staline Batioeschka, die iets had kunnen doen voor het slavische broedervolk, verroerde geen vinger - verzwolgen, en onderworpen aan een oneindig despotischer, ‘protectoraat’¹⁰ betiteld, régime, dan de, sedert decennia verslapte, en zeker niet tirannieke heerschappy van Oostenryk. Wat Bénesj bezielde by zyn openlyke verdoeming van de Habsburgers, dat was zyn maçonniek, rabisch anti-catholicisme, en zyn: ‘liever den Anschluss dan de Habsburger in Weenen!’, mutatis mutandis een ‘Eerder turksch dan paapsch!’ Gy zult zeggen dat Hitler, ook zònder Bénesj' impliciete instemming, Oostenryk zou hebben overweldigd. Misschien wél! Maar de zékerheid die hy nù had, dat noch de Tsjechen, noch, achter de Tsjechen, hun beschermheer Staline bezwaar zouden hebben tegen de annexatie van Oostenryk, heeft ongetwyfeld bygedragen tot het overwinnen van zyn laatste aarzelingen. Bénesj en zyn aanhang hebben dezelfde ‘stupiditeit’ begaan als, in 1914, aan den vooravond van den ‘frischen und fröhlichen (maar niettemin “aufgezwungenen”) Krieg’, de Bormsen¹¹ en consorten in België, die den man met de verticale knevels, Wilhelm ii, de overtuiging bybrachten dat hy en zyn Heldenkrieger door de verdrukte Vlamingen verwelkomd zouden worden als hun verlossers van het ondragelyke juk der Franskiljons!

Om terug te komen op Jan Masaryks ‘zelfmoord’. Dat dit weer een stommiteit is geweest van de Thugs¹² op het Kremlin, dat valt niet te betwyfelen. Ofschoon... wat ‘leert’ de menschheid eigenlyk iets, wat opent haar de willens en wetens verblinde oogen? Niéts! Het matte,

9 Van Ravesteyn: ‘De staatsgreep in Praag is een politieke stupiditeit geweest. En de zelfmoord van de laatste grote drager der demokratische idee in Bohemen - de ongelukkige president is blijkbaar ziek en machteloos gemaakt -, gevolg van die staatsgreep, was als de gil der sirene, die het Europese Westen toegilde, dat het tijd was, de hoogste tijd, om van woorden tot daden over te gaan.’
Eduard Benesj (1884-1948) volgde in 1935 Thomas Masaryk als president op. Na de overeenkomst van München in 1938 trad hij af. In Londen was hij 1941-194 5 president van de regering in ballingschap. Benesj werd in 1945 opnieuw president van Tsjecho-Slowakije, in juni 1948 trad hij af.

10 Op 15 maart 1939 veroverde het Duitse leger Praag. Nazi-Duitsland creëerde het Reichsprotektorat Bohemen en Moravië (de Tsjechische landen), Slowakije werd een Duitse vazalstaat.

11 August Borms (1878-1946), Vlaams activist, die met behulp van de Duitse bezetter van België in de eerste wereldoorlog Vlaamse doelen realiseerde als een Nederlandstalige universiteit in Gent, een Vlaams ministerie van kunsten en wetenschappen en een Raad van Vlaanderen. In 1919 werd hij tot levenslang veroordeeld, maar nadat hij in 1928 in het arrondissement Antwerpen werd gekozen, werd hij het volgende jaar vrijgelaten. Tijdens de tweede wereldoorlog ijverde hij voor de Oostfrontactie. Hij werd opnieuw ter dood veroordeeld, en geëxecuteerd.

12 Thug, lid van een religieuze hindoegemeenschap, die vreemdelingen voor mensenoffers gebruikt.

[p. 506]

afgeleefde, uitgeleefde Europa - Amerika, noord en zuid, heeft mogelykerwyze nog een beetje respyt! - beantwoordt met den dag méér aan een definitie van Baudelaire: ‘Une oasis d'horreur dans un désert d'ennui’.¹³ De zichzélf vergodende, godvergeten en godverlaten ‘massa’, de horde, ‘amoureux du fouet abrutissant’ (re-Baudelaire), wentelt zich wellustiglyk in het stof voor zyn, den geesel zwaaiende beulen. Laat my deed ik dat vroeger al niet eens? - het heel quatrain voor u afschryven:

Le bourreau qui ricance, le martyr qui sanglote,
La fête qu'assaisonne et parfume le sang,
Lepoison du Pouvoir énervant le despote,
Et le peuple amoureux du fouet abrutissant!¹⁴

Zoo ver is het nu gekoomen, zoo is het nu gestéld, en zoo zal het, naar ik met groote vreeze vrees, tot het einde toe blyven. Hoé dit einde zal zyn, hoe het zich zal voltrekken, wie zal het zeggen? Door een universeele zèlf-exterminatie vermoedelyk, logische ‘aboutissante’ van den niet te keeren, niet te beteugelen ‘Wetenschappelyken Vooruitgang’, die gelyken tred houdt met de geestelyke en ethische regressie, voire haar voorby galoppeert.

Waarom ik my dan ‘druk maak’? Waarom ik schryf? Waarom ik, onvermoeid, en onontmoedigbaar, vecht? Parce que je suis ainsi fait! Ik vecht uit behoefte aan uiting! Myn stryd is een ononderbroken stryd tégen, niet vóór dit of dat! En ik lach, met een wel is waar grimmigen lach en zonder haar al te zeer te beklagen, om de verdwaasde ‘kudden’, die, hier, daar en overal zich zèlf in het gareel spannend, zich zèlf het juk om den gekromden nek leggend, door de bruutste, bloedigste despoten, vice-despoten en Ersatz-despoten, vandaag onder de ééne, morgen onder de àndere bedriegelyke, haar eigen knechtschap bestendigende en verzwarende leuzen, [zich] tot de ignobelste daden laten dryven. (A propos van de ‘despoten’! Ziet Gy qualitatief verschil tusschen Staline en Hitler?).

Uw idee den uitgever-to be¹⁵ van uw essay over Swift te suggereeren een bloemlezing uit de geschriften van den ‘Dean’ in het licht te geven, en daar myn vertaling van zyn Instructions to Servants in op te nemen, lykt my uitstekend. En dat Gy niet volstrekt wanhoopt aan de mogelykheid myn vyf, tout ce qu'il [y] a de plus natuurlyke kinderen ergens onderdak te brengen, verheugt my. Dat Gy, voor een en ander, uw uiterste best doet, dat is een Geloofsartikel voor my.

13 Charles Baudelaire, ‘Le voyage vii’, Les fleurs du mal (1857, vermeerderde uitgave 1861) cxxvi, Parijs 1958, e.d. Y.G. le Dantec, p. 157: ‘Le monde monotone et petit ajourd'hui, / Hier, demain, toujours, nous fait notre image: / Une oasis d'horreur dans un désert d'ennui!’ [De wereld, klein en monotoon, tegenwoordig liet ons gisteren, morgen, altijd, ons beeld zien: een oase van verschrikking in een woestijn van verveling.]

14 Charles Baudelaire, ‘Le voyage vi, Les fleurs du mal, p. 156. Cohen citeert ditmaal de eerste regel fout, Baudelaire schreef: ‘Le bourreau qui jouit’. De slotstrofe ‘Voyage viii’ staat op p. 158.

15 Mr J.L. van Tricht (1883-1964) was directeur van de uitgeverij Van Loghum Slaterus in Arnhem. Van Ravesteyn was uitgenodigd om een deeltje voor de reeks Gastmaal der eeuwen, taferelen uit de cultuurgeschiedenis van Europa te maken: W. van Ravesteyn, Satyre als medicijn: Jonathan Swift, Amsterdam 1951.

[p. 507]

Wat ik nog vergat u te vragen! Wat is er aan de hand, of aan de hand gewéést met kameraad Koejemans,¹⁶ van wien Gy, in een vroegeren brief, schreeft dat hy van Moscou uit, op zyn ‘vingers getikt’ was? Ongehoorzaam geweest? Tot kettery vervallen? Vader Stalines levensgroot conterfeitsel uit zyn studeercel of uit het redactie-bureau van De Waarheid verwyderd? Ik las, een paar dagen geleden, in een fransche krant dat hy zyn ontslag als communistisch lid van de Eerste Kamer had ingediend, ‘á cause de son désaccord avec la politique de Moscou’. Dus tóch een fatsoenlyk man, die van de Maarschalks-waardigheid in spe heeft afgezien wegens gewetensbezwaren? Wèl een witte raaf dan in de roode gelederen!

Met zeer vriendelyke groeten, ook namens myn vrouw

t. t. C.

p.s. dd^o 10.iv - ‘De man van Lunshof’ heeft my, tot nu toe, de ‘rectificatie’ nièt toegezonden waarom ik hem een dag of 10 geleden, heb verzocht. Mag ik die nu van u ontvangen?

16 Koejemans werd in 1947 als lid van de cpn ontslagen wegens afwijkingen van de partijlijn inzake de Indonesische kwestie en de atoombom.