Brieven 1888-1961

Aan W. van Ravesteyn

Toulon, 27 october 1937.

Waarde Heer van Ravesteyn,

Of ik de Hollanders en bloc - zéker ben ik er, zooals U opmerkt, één

[p. 404]

van, d'origine ten-minste, en ik heb die origine nooit verloochend tegenover vreemden! - of ik de Hollanders nu werkelyk voor zulke Droogstoppels houd dat het my verbaast ‘een paar gunstige critieken over myn boek te lezen’? Nee! De gunstige critieken beperken zich, trouwens, niet tot ‘een paar’. De mééste zyn sympathiek, vooral die in de provinciale pers. Wat my verrast heeft, by het lezen van deze besprekingen, dat is het uitslyten van den Jansalie-geest, die den hollandsche pers, trouwe weerspiegeling van den hollandschen aard in het algeméén, in myn oogen kenmerkte, en die alleen nog een veilig asyl blykt te hebben in de ‘groote, liberale pers’. Zoo verwyt my het Handelsblad, dat myn vorige boeken doodzweeg maar dat ik dézen keer uit zyn tent heb geschimpt, ‘de ontstellende persoonlykheid, waarmee de schryver nog levende menschen beoordeelt en te lyf gaat’.¹ Is het niet kostelyk?^a Que voulez-vous! Ik eet by voorkeur lévende prooi! Maar^b ‘la mort n'est pas une excuse’. En als een Briand, dien ik, voor de rest, ook gedurende zyn leven niet spaarde, sterft vóór dat ik de gelegenheid kreeg zyn erbarmelyke, doodelyke ‘politiek’,^c textes à l'appui, te brandmerken, dan moet ik hem wel opgraven.

Naar aanleiding van Aristide! Wat ik in hem veroordeeld heb, met al de felheid waarover ik beschik, dat was de politicus, de ‘Staatsman’, ‘dass sich Gott erbarm’! Niet den mensch, waarover ik niet te oordeelen had, en die, naar ik van een zyner intieme vrienden hoorde, aantrekkelyke hoedanigheden bezat. Of hy ‘edel’, en ‘nobel’ was, naar het getuigenis, onlangs door U in een fransch tydschrift gelezen? Ik zou het wel willen gelooven! Maar zyn heele politieke loopbaan, van den beginne af, is - ik laat zyn, door gesalarieerde courantiers opgevyzeld ‘vredesapostolaat’ voor het moment buiten beschouwing! - één konkelary geweest. Hy heeft, beurt om beurt, met alle partyen geheuld die hem van dienst konden zyn en hem staande houden in het parlement. Hy was^d l'intrigue faite homme! Verkòcht, voor geld? Dat geloof ik niet en ik heb dit evenmin ooit gezégd als laten doorschemeren. Ik geloof niet dat hy om geld gaf! De bevrediging van zyn nièt-voorname eerzucht - eerzucht kan voornaam zyn, niet waar? - was hem voldoende en daarnaar heeft hy, met alle middelen, gestreefd, tot onheil van zyn land... en van Frankryk niet alléén! Claudel² - U hebt my, destyds, wel met een paar woorden van zyn stuk in de Nouvelles Littéraires gesproken, maar sturen deed U het my niet en ik kreeg het niet onder de oogen - Claudel heeft ‘veel goeds’ van Briand gezegd? Dat is zeer verklaarbaar! Claudel was intiem bevriend met Philippe Berthelot,³ jaren lang Briand's chef de

1 Algemeen handelsblad, 11 maart 1937, (knipselboek A.C., L.M.)

a Wat wilt U!

b ‘de dood is geen verontschuldiging!’

c Met teksten te bewijzen

d De vleesgeworden intrige!

2 De katholieke dichter Paul Claudel (1868-1955) was vanaf 1890 in diplomatieke dienst. In 1917 werd hij gevolmachtigd minister op de Franse ambassade te Kopenhagen. Van 1921-1927 was hij ambassadeur te Tokio. Tot 1933 bekleedde hij dezelfde functie te Washington; daarna van 1933-1935, tot zijn pensionering in Brussel.

3 De diplomaat Philippe Berthelot (1866-1937) leidde voor Briand in 1916 het Maison de la Presse, het centrum van de Franse buitenlandse propaganda. Hij was de machtige secretaris-generaal van het ministerie van buitenlandse zaken (een portefeuille die de Nobelprijswinnaar Briand meestal beheerde in de elkaar snel opvolgende kabinetten van de iiie republiek).

[p. 405]

cabinet, gryze eminentie en dresseur - Aristide was de vleesch-geworden ontwetendheid: in een van zyn redevoeringen, gedurende de debatten over de Scheiding van Kerk en Staat, sprak hy van het ‘Concile des trente’, waaraan, dacht hy, dertig Kerkvaders deelnamen, in plaats van het Concile de Trente! - en hy, Claudel bedoel ik, heeft zyn successieve bevorderingen als gezant aan Berthelot en Briand te danken gehad. Vandaar, vermoedelyk, zyn lofzangen op den ‘Vredesapostel’, voor een gedeelte ook geïnspireerd door zyn virulenten afkeer van de Action Française. Van Claudels ambassadoriale voortreffelykheid - U noemt hem ‘een diplomaat van den eersten rang’ - is geen weerklank ooit tot my doorgedrongen. Was dit wèl het geval geweest, dan zou ik dit zonder voorbehoud zeggen. Claudels catholiek-zyn behoefde geen beletsel te wezen voor zyn Briandolatrie! In tégendeel! Hy was, daarmee, in volkomen accoord met de instructies van het Vaticaan onder het tegenwoordige pontificaat, dat, anti-nationalistisch in Frankryk alléén, en uit afkeer van Frankryk - Pius xi is en was de verpersoonlykte gallophobie en de vleesch-geworden teutophilie! - de Action Française, nationalistische (nièt chauvinistische!) organisatie by uitnemendheid en Aristide's béte noire, met de grootste felheid heeft bestreden. (Zie pag. 198 sqq van myn boek.)

(In de onderstelling dat dit U zal interesseeren, laat ik hier de voornaamste gedeelten volgen van een artikel, door het tydschrift Documentation Catholique, dd^o 16 februari 1935, gewyd aan het destyds pas plaats gehad hebbende plebisciet, dat het Saar-Gebiet, voornamelyk als gevolg van de pressie, door de catholieke geestelykheid, op last van den Paus, uitgeoefend op de vroom-catholieke bevolking, onder Hitlers sataniek bewind gebracht. De Heilige Vader - dien ik hiér, door een geloovig, al zyn godsdienstige en ritueele verplichtingen stipt en strikt nakomend, beschaafd catholiek heb hooren definieeren als:^e ‘un homme qui n'a pas réussi’ - is wèl voor Zyn Deutschfreundlichtkeit beloond vindt U ook niet?)

Ziehier het bedoelde artikel!

^f ‘Les Questions actuelles. - Dimanche 27 janvier. - A Trèves, fête en l'honneur des missions et du pape. Discours du prince de Loewenstein et de l'évêque de Trèves, Mgr. Bornewasser. L'évêque célèbre, dans son allocution, le treizième anniversaire du couronnement du pape; il parle brièvement des rapports de l'Eglise avec chaque peuple en particulier.

L'évêque dit notamment (Germania, 31 janvier 1935):

e ‘een man die gefaald heeft’

f ‘Actuele vraagstukken. - Zondag 27 januari. - Te Trier, viering ter ere van de missie en de paus. Redevoeringen van de prins van Loewenstein en de bisschop van Trier, Mgr. Bornewasser. De bisschop herdenkt in zijn rede de dertiende verjaardag van de kroning van de paus; hij spreekt kort over de betrekkingen die de Kerk met ieder volk afzonderlijk onderhoudt.
De bisschop zegt in het bijzonder: (Germania, 31 januari 1935):
- Dat wij, Duitse katholieken, ter gelegenheid van de verjaardag van de kroning van de Heilige Vader, met bijzondere genegenheid aan hem denken, is omdat hij Duitsland kent, omdat hij van de Duitsers houdt en omdat hij, met name dezer dagen, een persoonlijk belang stelt in ons vaderland waarbinnen wij een zware strijd moeten leveren voor de handhaving van het christelijke geloof en de waarheid. Ik moet tevens in herinnering brengen hoezeer hij solidair was met de trouw van de katholieken uit het Saargebied, waarbij hij de meest strikte neutraliteit die aan de Heilige Stoel wordt opgelegd, bewaarde. Een paar dagen geleden schreef men mij uit Rome: ‘Hedenmorgen werd een plechtige mis uit dankbaarheid gelezen, waarbij Zijne Exc. Mgr. Hudal preekte ter gelegenheid van het schitterende resultaat van het referendum in het Saargebied. Overal spreekt men vol bewondering over de trouw van de katholieken uit het Saargebied.’
Opnieuw bewees de bevolking van het Saargebied dat Duitsland en het christendom geen tegenstelling vormen, maar integendeel harmoniëren. En de katholiekenuit het Saargebied hebben het overtuigende bewijs geleverd dat de liefde voor de Heilige Vader te Rome, de onlosmakelijke band met de Kerk en de oprechte en diepgewortelde liefde voor het Duitse vaderland, samen slechts één en dezelfde machtige stroom vormen. - Ik wens dat in heel het Duitse Rijk alle burgers hun vaderland net zo trouw zullen blijven als de katholieken uit het Saargebied. Wij weten overigens maar al te goed dat een aanzienlijke meerderheid altijd al geheel voor Duitsland was en dat is uiterst begrijpelijk. Talrijk zijn de krachten - en we moeten ze hiervoor prijzen - die zich ingezet hebben om deze meerderheid te bereiken. Maar het feit dat de wereld nu ziet hoe verrassend en overtuigend deze meerderheid is, is het resultaat van de gevoelens van trouw van de bevolking van het Saargebied zélf en van de krachtige woorden van het Duitse episcopaat. Dat ik, de bisschop die voor deze zaak de meeste strijd geleverd heeft, zo spreek, is niet om u woorden van erkentelijkheid en dank te ontlokken. Het Duitse episcopaat heeft op dat zo zware ogenblik zijn patriottische taak vervuld. Een ieder die zijn plicht vervult, behoeft dank noch erkentelijkheid. Zijn beloning is die voltooide taak zelf. Ik zei dit slechts om de historische waarheid vast te stellen...’

[p. 406]

- Si nous, catholiques allemands, à l'occasion de l'anniversaire du couronnement du Saint-Père, nous évoquons avec un amour particulier son souvenir, c'est parce qu'il connait l'Allemagne, parce qu'il aime les Allemands, et parce que, aujourd'hui surtout, il porte un intérêt particulier a notre patrie au sein de laquelle il nous faut soutenir un dur combat pour le maintien de la foi chrétienne et de la vérité. Je dois aussi rappeler a quel point il a partagé la fidélité des catholiques sarrois, tout en gardant la plus stricte neutralité qui s'imposait au Saint-Siège. Il y a quelques jours, on m'écrivait de Rome: ‘Ce matin a eu lieu un service solennel d'action de graces, avec sermon de Son Exc. Mgr. Hudal,⁴ à l'occasion du brillant résultat du plébiscite de la Sarre. Onparle partout avec admiration de la fidélité des catholiques sarrois.’^*

Une fois de plus le peuple sarrois a montré qu'Allemagne et christianisme ne sont pas une antithése, mais au contraire s'harmonisent. Et les catholiques sarrois ont prouvé brillamment que l'amour pour le Saint-Père de Rome, l'attachement indéfectible à l'Eglise, et l'amour vrai et profond pour la patrie allemande, ne forment qu'un seul et même fleuve puissant. - Je souhaite que dans le Reich allemand tout entier, tous les citoyens restent aussi fidèles a leur patrie que les catholiques de la Sarre. Nous savons du reste très bien qu'une bonne majorité était de tout temps acquise à l'Allemagne, et c'est tout à fait compréhensible. Nombreuses sont les forces - et ilfaut les en louer - qui se sont employees a accroïtre cette majorité. Mais si cette majorité est si surprenante, et si brillante aux yeux du monde, on le doit au sentiment de fidélité des Sarrois eux-mêmes et à la forte parole de l'épiscop at allemand. Si je parle ainsi, moi l'évêque le plus militant en cette affaire, ce n'est pas pour attirer un mot de reconnaissance et de merci. L'épiscopat allemand, en cette heure gr ave, a rempli son devoir de patriotisme. Quiconque fait son devoir n'a besoin ni de merci ni de reconnaissance. Son salaire est le devoir accompli lui-même. Je n'ai dit cela que pour établir la vérité historique...’

(Vergis ik my nièt, dan is deze, op zyn ‘militantisme’ met betrekking tot het plebisciet van januari 1935 destyds zoo prat gaande Mgr Bornewasser tegenwoordig een beetje en délicatesse met de Hohe Obrigkeit, die hem, völkische stank voor dank gevend, het leven zuur en het preeken onmogelyk maakt. Oignez vilain..!)

4 De Oostenrijkse titulair bisschop Alois Hudal, rector van het Duitse instituut in Rome, was hoofd van de Duitstalige katholieken in Rome. In zijn preken koos hij voor een bondgenootschap tussen nationaal-socialisme en christendom. In zijn artikel “Die Grundlagen des Nationalsozialismus” analyseerde hij de zijns inziens positieve waarden van het nationaal-socialisme.

* Deze en de volgende onderstreepingen van my (C.)

[p. 407]

Ik vervolg nu de beantwoording van Uw brief. Het exemplaar van de Dageraad dd^o 26 juni j.l., waarin de recensie⁵ voorkomt die ik - my vergissend - aan U had toegeschreven, kan ik U niet toezenden. Ik knipte de bedoelde recensie uit en plakte die in het cahier, dat ook de andere beoordeelingen van myn laatste twee boeken inhoudt. Maar ik schreef gister aan een van myn broers, - nièt Augustcatoferdinand, dien ik, in myn herinneringen, een paar keer herdacht, of herdènk, eigenlyk! - met verzoek het bedoelde nummer, waarvan hy, geloof ik, een exemplaar heeft, aan U te sturen. Mocht hy nalaten het adres van den afzender te vermelden, dan vindt U dit hier: Herman Cohen, ten Katelaan 10, Bilthoven (U.) - Ik heb, zooals ik U schreef, aanvankelyk gedacht dat dit stuk van U was. Peccavi! Maar gegeven de behoorlyke styl, had deze onderstelling niets onaangenaams voor U. Dwalen is menschelyk! Herinner U Uw suppositie dat ik de auteur was van het erbarmelyk gestelde Leven van honing Gorilla!

‘Myn vraag met betrekking tot Jaurès, d.w.z. tot zyn buitenlandsch (politiek) beleid’, en of, ‘mede door de lezing van myn boek, Uw oordeel over hem nog niet een beetje is gewyzigd’, acht U ‘moeilyk te beantwoorden’. Ik begryp Uw schroom, ik bedoel: Uw aarzeling dit ‘beleid’ te veroordeelen, gegeven Uw vereering voor den mènsch Jaurès. Maar zou het werkelyk noodig zyn ‘honderd jaar’ te wachten met deze appreciatie? Groote God! Ik heb nu ook het boek van Andler⁶ voor my liggen, van Charles Andler, die zeker niet tot de verguizers van Jaurès behoort en een onmiskenbaar eerlyk man is. En hoe blykt niet overal Jaurès' onvergeeflyke zwakheid, die hem tot de voorbestemde prooi van de duitsche broeders maakte! Op alle internationale congressen heeft hy zich laten beetnemen, en overal zwichtte hy, na stortvloeden van woorden - Words! Words! Words!⁷ - voor de drog-argumentaties der Bebels en consorten.^g ‘On peut dire - zegt Andler, blz. 204, regels 5 e.v. van onder - que la II^c Internationale était régie par une absurdité continue, que ses chefs se montraient incapables de tirer au clair ou qu'ils s'évertuaient à cacher aux foules. Aussi n'est-il pas étonnant qu'on ait préparé le naufrage d'une des plus grandes espérances dont ait vécu le monde’. En dan volgt (blzn. 205, 206 en 207) het relaas betreffende het buitengewone Kriegskredit van anderhalf-milliard Mark - anderhalf jaar vóór de Groote Slachting, toen ieder cerebraal niet hopeloos beneveld mensch al op zyn vingers kon berekenen wat ons te wachten stond! - door de duitsche socialisten ingewilligd... met instemming van Jean Jaurès, die zyn gevolmachtigd minister Albert

5 De dageraad van 26 juni 1937 (knipselboek A.C., L.M.) noemde Cohen ‘een man, die buiten zijn tijd staat, die in verzet komt tegen alles, waarmee - zo zou Nietzsche het zeggen - het lot hem tijdgenoot heeft gemaakt. En daarom is deze individualist van een haat vervuld, die soms irritant, maar soms ook weldadig aandoet.’

6 Charles Andler (1863-1933), Frans germanist, auteur van talrijke werken over het socialisme, het pan-germanisme en Nietzsche. Hij was bevriend met Herr en schreef diens levensbeschrijving, Vie de Lucien Herr (1932), waaruit het citaat. Lucien Herr (1864-1926) was van 1888 tot zijn dood de invloedrijke bibliothecaris van de École normale supérieure. Hij had grote invloed op de Franse intellectuelen en bracht Jaurès en Blum tot het socialisme.

7 William Shakespeare, hamlet ii, vers 195, Polonius vraagt: ... What do you want my Lord? Hamlet antwoordt: ‘Words, words, words?

g ‘Men kan zeggen - zegt Andler, blz. 204, regels 5 e.v. van onder - dat de iie Internationale door een voortdurende absurditeit geregeerd werd, dat haar leiders toonden dat ze niet bij machte waren duidelijkheid te verschaffen of dat ze al het mogelijke deden om de massa te bedriegen. Het is daarom dan ook niet verwonderlijk dat men de grootste hoop van de mensheid schipbreuk heeft doen lijden.’

[p. 408]

Thomas,⁸ na diens terugkeer uit Berlyn, waar dit alles bekonkeld was, ‘feliciteerde...^h d'avoir pu sauver l'essentiel de sa pensee’! Het staat er zóó, by Andler: Tessentiel de sa pensée!’ Maar de duitsche Groote Generale Staf had iets anders ‘essentieels’: anderhalf-milliard Mark méér voor de zware artillerie, waarmee, ruim een jaar later, het Heidenheer op trok om het Vaterland zyn plaats onder de zon te veroveren! En dezelfde, door partyzucht verdwaasde, verblinde Jean Jaurès stemde, met de hééle socialistische vertegenwoordiging in de Kamer, tegen het fransche budget van Nationale Verdediging en bloc, èn, in het bizönder, tegen de inwilliging van honderd millioen francs, door de fransche Groote Generale Staf aangevraagd voor de fabricatie van zwaar en verdragend geschut, dat (Ludendorff dixit in zyn mémoires!),⁹ als de Franschen daarover beschikt hadden, mét en dóór den slag aan de Marne, in september 1914, een eind zou hebben gemaakt aan den oorlog, die dan twee in plaats van een-en-vyftig maanden zou hebben geduurd! Nóg eens: is er eenⁱ‘recul’ van een ééuw nodig om Jean Jaurès’ doodelyke aberratie - doodelyk voor 15-honderd-duizend in den oorlog gesneuvelde Franschen, om van de herstèlbare verwoesting van tien fransche departementen en van het onder den voet gelopen en gebrandschatte België te zwygen! - moet er een volle eeuw voorbygaan vóór de historici Jean Jaurès’ internationaal-politiek ‘beleid’ kunnen en mogen beoordeelen en vèroordeelen? Wat komt het er, ‘historisch’ gesproken, op aan en wat telt het méé in de tragische wereldgebeurtenissen, dat Jean Jaurès een braaf man was, en de even als hy verblinde Aristide Briand - om niets ergers van dezen gelukzoeker te zeggen! - ‘een edel, nobel, den vrede met heel zyn hart willend mensch’ (W.v.R. dixit!). De wegnaar de hel-en naar de^j ‘guerres d'enfer’! - kan met de beste bedoelingen geplaveid zyn. Maar hy leidt er niet-te-min héén! Alors?

Wat Jaurès' méde-aansprakelykheid voor de catastrophe aangaat, en de stugge hardnekkigheid waarmee hy, willens blind en doof, weigerde zich zélf, en zyn, met betrekking tot de duitsche ‘broeders’ jarenlang stelselmatig misleide, rampzalige aanhangers, rekenschap te geven van het doodelyke gevaar, deze mede-verantwoordelykheid werd nog verzwaard door het feit, dat hy, van bevoegde zyde, gewaarschuwd was tegen zyn noodlottige illusies. Andler (zie pag. 207 van zyn boek) zegt:

^k ‘La conduite a tenir était indiquée, dès 1913 (d.w.z. na de inwilliging van het buitengewone Kriegskredit ad 1500-millioen Mark door de sociaal-democratische Reichstagsfraktion), par un groupe modeste,

8 De jonge historicus en socialist Albert Thomas (1878-1932) stond in nauw contact met Jaurès, hij schreef het gedeelte Le second empire (1852-1870), Parijs 1908, van Jaurès, Histoire socialiste. Tijdens een langdurig verblijf in het keizerlijkrijk Duitsland in 1902 had hij, voorzien van introducties door Lucien Herr, de leiders van de Duitse socialistische partij leren kennen. Jean Jaurès zond hem, begin 1913, naar Berlijn om met de Duitse socialisten een vredesmanifest op te stellen.
De Wehrbeitrag werd met de stemmen van de Duitse socialisten vóór in augustus 1914 in de Rijksdag aangenomen. Thomas was tijdens de eerste wereldoorlog de organisator van de Franse oorlogsindustrie. Daarna leidde hij het internationaal arbeidsbureau te Genève.

h “de kern van zijn standpunt heeft kunnen redden.”

9 Generaal Erich Ludendorff (1865-1937) was tijdens de eerste wereldoorlog met veldmaarschalk von Hindenburg een van de belangrijkste Duitse generaals. In 1919 verschenen Meine Kriegserinnerungen 1914-1918.

i ‘afstand’.

j ‘helse oorlogen’!

k ‘Vanaf 1913 (d.w.z. ná de inwilliging van het buitengewone Kriegskredit van 1500 miljoen mark door de sociaal-democratische Reichstagsfractie), was het te volgen beleid aangegeven door een bescheiden, maar verlicht groepje uit de Duitse Reichstag, de afgevaardigden uit Elzas-Lotharingen. Zij weigerden eenvoudig om vóór de nieuwe kredieten te stemmen en smeekten ons, in hun kranten, om op onze beurt enige maatregelen te nemen met het oog op de gebeurtenissen die volgens hen ongetwijfeld zouden plaatsvinden. Men zou echter kunnen stellen dat het Franse socialisme, door zijn vurige verlangen de vrede te bewaren, in zijn geheel blind en doof geworden was... In alle socialistische kranten publiceerde men juichend het ongelukkige manifest van de capitulatie waarmee bewezen werd dat Jaurès, ondanks onze hoop, er niet in geslaagd was enige invloed op de Duitse socialisten uit te oefenen; en Jaurès was zo gehecht aan het idee de vrede te redden, door het samengaan tussen beide socialismes, dat hij zelfs dit onevenwichtige samengaan, dat zulke tragische gevolgen kreeg, accepteerde.’

[p. 409]

mais éclairé, du Reichstag allemand, celui des députés d'Alsace-Lorraine. Ils se refusèrent simplement a voter les nouveaux crédits, et nous suppliaient, dans leursjournaux, deprendre à notre tour quelques mestres, enprévision des évènements dont ils ne doutaient pas.^* Mais on peut dire que tout le socialisme français, dans son ardent désir de sauver la paix, était devenu aveugle et sourd... On publiait dans tous les journaux socialistes, avec des cris de joie, le triste manifeste de capitulation qui prouvait que Jaurès, malgré notre espérance, ne réussisait pas a prendre l'ascendant sur le parti allemand; et Jaurès était si attaché à la pensée de sauver la paix, par l'entente des deux socialismes, qu'il acceptait même cette entente boiteuse, qui a eu des suites si tragiques.’

Verder (op blz. 208) erkent Andler, die dit alles wist en de noodlottige gevolgen van Jaurès' politiek voorzag, dat hy zélf, evenals de andere geestelyke vaderen der fransche socialistische party, waaronder ook Herr, zyn plicht heeft verzaakt, door niet te waarschuwen tegen deze, nationaal-zelfmoorddadige, politiek van den grooten leider...

^l ‘Mais en avais-je le moyen? “L'Humanité” m'aurait fermé ses colonnes.’

Ik wil het by deze aanhalingen laten. Maar ik stel er prys op U de verzekering te geven dat Andlers biographie van Herr pas sedert weinige dagen in myn bezit is, en dat ik, toen ik Jaurès onder handen nam in myn boek, niets wist noch bevroedde van Andlers ontzettende onthulling, dat^m ‘Jaurès, .. proposant une réduction de cent millions sur le budget militaire français, avait toutefois approuvé le vote des socialistes allemands, qui, sous condition, mais effectivement, accordaient un milliard et demi de marks à leur empereur pour ses armements.’

Vrage: is ooit een arm volk op onvergeeflyker manier misleid - en met wélke gevolgen? - dan het fransche volk door Jean Jaurès, die Andler niet aan het woord zou hebben gelaten in de Humanité als hy had willen probeeren de menschen de oogen te openen

Andlers revelatie is de rechtvaardiging, a priori, van hetgeen ik, op blz. 332 van myn boek, schreef:

‘Beklagens waardige Jaurès! Ik heb my somtyds af gevraagd of hy, nièt vermoord aan den vooravond van de Groote Slachting waarvoor de aansprakelykheid voor een aanmerkelyk deel op rekening komt van zyn ongeneeslyk illuminisme, zyn bloedige dwaling ingezien en met een donderend “Peccavi!” en een uitgekermd: “Mea culpa, mea maxima

* Onderstreepingen, ook de volgende, van my (C.)

l ‘Maar had ik er de middelen voor? “L'Humanité” zou me niet meer tot haar kolommen toegelaten hebben.’

m ‘Jaurès, ... terwijl hij voorstelde het Franse militaire budget met honderd miljoen te verlagen, niettemin de keuze van de Duitse socialisten steunde, waarmee zij, onder bepaalde voorwaarden, toch daadwerkelijk instemden hun keizer anderhalf miljard mark voor zijn bewapening toe te kennen.’

[p. 410]

culpa! ” erkend zou hebben. Maar ik geloof het niet! Hy was daarvoor te ydel!’

Uw artikel: ‘De Iberische Geschiedenis en de Spaansche burgeroorlog’¹⁰ heb ik met belangstelling gelezen, en Uw aanvangs-opmerking, dat de ‘dooden (i.e. het verleden) de levenden als onverbiddelyke heerschers regeeren’, trof my door haar juistheid. Maar van den burgeroorlog zegt U niets anders dan dat Spanje, ‘door de lafheid der Europeesche democratieën’, ‘in een vreselyken doodstryd, voor goed ten onder gaat’.

Laat my, naar aanleiding van Spanje, en van den, uit den grond van myn hart diep betreurden, afgryselyken burgeroorlog daar, een passage aanhalen van een brief, kort geleden aan een, over dit onderwerp juist als U denkenden vriend geschreven:

‘De openlyke interventie van Hitler en van Mussolini is ontegenzeggelyk uitgelokt door de aanvankelyk heimelyke maar niettemin krachtdadige interventie van Rusland. Blum, Cot¹¹ en Cie, van hun kant, leverden voortdurend oorlogsmateriaal, voornamelyk vliegtuigen, aan de spaansche “republikeinen”, in weerwil van het door Blum zélf opgestelde en aan de andere mogendheden voorgelegde verdrag van non-interventie! Ik poneer, dat, als de spaansche burgeroorlog een stryd was geweest en gebleven tusschen twee politieke partyen: republikeinen en nationalisten, dat Hitler noch Mussolini zich dan daarin gemengd zouden hebben. Wat kon het Berlyn en Rome schelen, welk belang hadden zy er by, of in Spanje deze of gene party de baas was of worden zou? Niet het minste! De zaak veranderde, het “belang” ontstond, toen de “republikeinen” - een handvol corrupte radicalen à la Lerroux - in minder dan geen tyd waren weggedrongen, gedecimeerd, opgevreten door de socialisten en dézen weer door de communisten van de staliniaansche belydenis - de gezant der Sovjets in Madrid, Rosenberg,¹² deelde de lakens uit en het “republikeinsche” leger was, voor een groot gedeelte, aangevoerd door russische officieren - het “belang”, zeg ik, ontstond, toen Spanje, het uiterst-westelyke land van Europa, dreigde een succursale van Sovjet-Rusland te worden. Toen grepen Hitler en Mussolini in, en werd de, oorspronkelyk Spaansche burgeroorlog tot een (internationaal) conflict van communisme en anti-communisme. Bedoel ik hiermee een pleidooi voor Mussolini en Hitler? Geen sprake van! Als ik op hun hand was zou ik dit zonder omwegen zeggen, zooals ik ronduit alles zeg wat ik denk. Ik constateer

10 Van Ravesteyns artikel ‘De Iberische geschiedenis en de Spaansche burgeroorlog’ verscheen in het Spanje-nummer van het maandblad van de radio-volksuniversiteit Holland, Leven en werken, jrg 1 (1937), nieuwe serie, nr 10 (oktober), p. 1-12. Zijn artikel besloot: ‘De strijd tegen den Islam 7 eeuwen lang, heeft de Afrikaansche eigenschappen van den Spaanschen geest vertienvoudigd. Het “echte” Spanje der 16de en 17de eeuw werd geboren. In den huidigen burgeroorlog gaat het, door de lafheid der Europeesche democratieën, voor goed ten onder in een vreeselijken doodsstrijd.’

11 De radicaal Pierre Cot (1895-1977) was minister van luchtmacht in het kabinet Blum. De regering Blum stond zeer sympathiek tegenover de Spaanse republiek, die door de muiterij van generaal Franco overvallen was. Blum wilde het conflict beperken, maar Engeland waarschuwde Frankrijk om niet te interveniëren Duitsland, Italië en de Sovjet-Unie hielden zich echter niet aan het internationale non-interventie pact. In deze omstandigheden werd de regeringspolitiek door communisten en linkse socialisten fel aangevallen. Pierre Cot en Vincent Auriol, minister van justitie, lieten - dikwijls met toestemming van minister-president Blum - de doorvoer van wapens toe.

12 Marcel Rosenberg, oud plaatsvervangend secretaris-generaal van de Volkenbond, werd in augustus 1936 Sovjet-ambassadeur in Madrid. Hij werd later naar Moskou teruggeroepen en ‘verdween’ ten tijde van de zuiveringen.

[p. 411]

alleen feiten, chronologisch-onweerlegbare feiten. Zeker, het gevaar van een nieuwen wereld-oorlog wordt met den dag dreigender, en ik heb dit, in weerwil van myn ‘sociale verblindheid’, al langen tyd voorzien. Stalin, die het vuurtje aanblies, hoopt en verwacht, en hy doet daartoe al wat in zyn vermogen is, dat de vlam zal uitslaan en heel de wereld in lichte-laaie zetten. Als, aanstonds, de volken van west- en midden-Europa elkaar weer by de keel grypen en de slachting van 1914-'18, vergelykenderwyze, zal blyken een onschuldig kinderspel te zyn geweest, dan komen de aasvogels uit het Heilige Rusland neerstryken op de slagvelden. Charmante perspective!’

Que voulez-vous, waarde heer van Ravesteyn! Laat my het Geuzendevies: ‘Liever Turksch dan Paapsch!’ zóó wyzigen: ‘Liever Franco dan Stalin!’, en zeggen dat ik er zóó over denk. Voor my is er géén tyrannie die het kan ‘halen’ by het bestiale despotisme van den rooden tsaar op het Kremlin. De spaansche burgeroorlogen - en ook de oorlogen der Spanjaarden tegen den buitenlandschen vyand en ‘envahisseur’ - hebben zich altyd gekenmerkt door meedogenloosheid en wreedheid. Ik geloof dat de ‘republikeinen’ van den tegenwoordigen burgerkryg de nationalisten, wat dit aangaat, weinig of niets te verwyten hebben.

Wat het eind-resultaat van den stryd betreft - de gebeurlykheid van een algeméénen, europeeschen oorlog voor het moment buiten beschouwing gelaten - geloof ik dat de dagen der ‘Republiek’ geteld zyn. En wie weet of Franco - oorspronkelyk anti-monarchist, althans ‘anti-Alphonsist’¹³ en wiens ‘rebellion’ het onmiddellyke gevolg was van de officieele vermoording van den afgevaardigde Calvo Sotelo,¹⁴ en van hoevéél andere ‘gouvernementeele’ moorden - wie weet of Franco, die geen imbeciel is!, na de overwinning tot clementie gestemd, in Spanje geen regiem invoert à l'instar van het portugeesche onder Salazar?¹⁵ Dit zou my het béste lyken voor het rampzalige land, dat, in den loop der laatste twintig jaar, geen béter, ik bedoel: geen fatsoenlyker regiem heeft gekend dan dat van den gemoedelyken dictator Primo de Rivera.¹⁶ⁿ (Je vous vois d'ici sursauter d'indignation...)

Met heel veel vriendelyks

t.á.v.

Alexandre Cohen

Ja! wèl jammer dat U ook dit jaar niet hierheen hebt kunnen komen.

13 Alfons xiii (1886-1941), koning van Spanje (1886-1931) besteeg in 1902 de troon. Van 1909-1917 verzekerde hij het functioneren van de constitutionele monarchie, maar na enkele jaren van crisis steunde hij in 1923 de staatsgreep van generaal Primo de Rivera. Na de gemeenteraadsverkiezingen van 12 april 1931, waarbij de republikeinen een forse winst behaalden, verliet hij Spanje.

14 José Calvo Sotelo (1893-1936), oud-minister (1925-1930) van Primo de Rivera ging in 1930 in vrijwillige ballingschap. Na zijn terugkeer was hij de woordvoerder van de Acción Espanola, de Spaanse monarchistische beweging. Zijn dood - hij werd in 1936 vermoord - was het sein tot de opstand van Franco in Spaans-Marokko en het begin van de Spaanse burgeroorlog.

15 De econoom Antonio de Oliveira Salazar (1889-1970) werd in 1928 minister van financiën van Portugal. Salazar was de theoreticus van de nieuwe staat naar corporatief model. Zijn fascistische dictatuur oefende hij van 1932 tot 1968 uit, toen hij een beroerte kreeg.

16 Generaal Miguel Primo de Rivera, markies d'Estella (1870-1930) was van 1923 tot 1930 dictator van Spanje. Zijn regime had meer weg van een militaire junta dan van een dictatuur, die op een partij of beweging steunt.

n (Ik zie u van hier opspringen van verontwaardiging...)

[p. 412]

^o Faute d'argent, zegt U. Een kwaal waaraan wy chronisch lyden en die wy dus nauwelyks meer voelen! (Contradictie: lyden en niet-voelen!) Ik zou het heel prettig vinden U hiér te ontmoeten, onder een anderen hemel dan van het sombere Rotterdam, een stad waar ik toch wel van houd. Reminiscensies van myn prille jeugd. De heerlyke dagen by myn grootouders, hoek Opper-Sint-Jacobstraat, doorgebracht. Myn lieve tante Netje. (Zie In Opstand). Maar wat ik zeggen wilde: by den lagen stand van de franc - gevolg van 14 maanden Front Populacier (Blum, Vincent Auriol,¹⁷ pouah!) - zou een verblyf hier toch zoo kostbaar niet voor U zyn. Denk eens aan: plus minus 1650 francs voor 100 gulden! Voor 45 a 50 francs per dag en per persoon zoudt U zéker een uitstekend en prachtig gelegen hotel kunnen vinden. - Zal ik eens informeeren? - Ik denk U binnen kort een paar interessante brochures toe te zenden. (Over Sovjet-Rusland!^p Choses vues! Choses épouvantables!) - Het ‘Critisch Bulletin’, van october, ontving ik nog niet.

U zult myn tallooze doorhalingen etc. etc. wel willen verontschuldigen? Myn brieven, als die een beetje lang zyn, zien er net zoo uit als myn artikels.

o Geldgebrek.

17 De socialistische advocaat Vincent Auriol (1884-1966) was in 1936 minister van financiën in het eerste kabinet Blum, in 1937 was hij minister van justitie in het kabinet Chautemps, president van Frankrijk (1947-1954).

p Ooggetuigenverslagen! Verschrikkingen!
datering: De brief is gedateerd: 2 october 1937. Achter de 2 is een dikke schuine streep gezet en het cijfer 7. Omdat deze brief een antwoord is op die van 16 oktober, lees ik: 27 october.