Brieven 1888-1961

Aan Menno Ter Braak¹

Toulon, 1 mei 1937.²

Zeer geachte Heer ter Braak,

Ik heb Uw introspectief, en, tegelyk combatief boek: Politicus zonder party, met intense belangstelling tweemaal en zeker niet voor het laatst gelezen. Wel, hier en daar, by een bizonder subtiele passage, met myn minder-dan-het-Uwe-philosophische hoofd tusschen de handen. Maar dank zy Uw, in soortgelyke geschriften zeldzaam-heldere terminologie, geloof ik toch vrywel alles begrepen te hebben.

Myn ‘oordeel’ over het boek, waarnaar U benieuwd zegt te zyn

Hoe zou ik anders dan ingenomen kunnen zyn, en, in het algemeen, nièt instemmen met een auteur wiens denkwyze, wat de richting daarvan aangaat, parallel loopt met de myne

U hekelt, van Uw ivoren toren uit, den humbug in al zyn vormen: de litteraire, de artistieke, de journalistieke, de wetenschappelyke, de wysgeerige, de intellectueele, de religieuze, de aesthetische, de moreele, de politieke, de ‘objectivistische’ e.t.q. Ik, door de omstandigheden lange jaren in meer onmiddellyke aanraking mèt - maar zonder absorbtie dóór de kudde, de conformistische ‘troupeau’, ik schermutsel, op den

1 Menno ter Braak (1902-1940) was in 1928 gepromoveerd op een proefschrift over keizer Otto in (980-1002). Afscheid van domineesland (1931) is zijn eerste essaybundel. Ter Braak werd in 193 3 cultureel redacteur van het dagblad Het vaderland in Den Haag, wat hij tot zijn dood in 1940 bleef. In zijn essaybundel Politicus zonder partij (1934) nam Ter Braak afscheid van de rol van onpartijdig toeschouwer. Hij zond Cohen op 2 april 1937 een exemplaar hiervan met de opdracht ‘Aan den “monarchist” Alexander Cohen van den “politicus zonder partij” Menno ter Braak’. Hij zag in Cohen iemand die, genegeerd door de kritiek, geen fraai kunstproza, maar levend Nederlands schrijft. Iemand die met natuurlijke onbevangenheid voor zijn plezier schrijft. Als polemist vindt hij Cohen na Multatuli een van de beste schrijvers. Ter Braaks brief aan Cohen van 4 april 1937 is door mij gepubliceerd in Tirade 18 (1974), nr 193-194 (januari-februari), p. 105-106.

2 Cohen begon zijn brief blijkens de datering op 1 mei 1937. Volgens een aantekening in handschrift op de doorslag van deze getypte brief verzond hij hem eerst vier dagen later. Cohens brief, die eerder door mij in Tirade 18 (1974), nr 193-194, p. 105-113 naar een doorslag van het typoscript in Cohens nalatenschap is gepubliceerd, wordt hier naar het origineel weergegeven met Cohens toevoegingen in handschrift.

[p. 393]

beganen grond, tegen dezelfde aanstelleryen, en ik verlustig my, bovendien, by manier van hors d'oeuvre, met het neerslaan van aanmatiging waar ik die ontmoet of ook maar ontwaar in de vèrte.

Het verschil van ligging der respectieve gevechts-terreinen daargelaten, is onze ‘stryd’ dezèlfde. Zyn niet onze antipathieën ongeveer identiek

U bent een ‘politicus zonder party’. Ik ook, al komt U dat anders voor. Het is juist omdat de Action Française, de eenige politieke groepering, laat my liever zeggen de eenige politieke ‘beweging’ hier te-lande is, die géén ‘party’ vormt of wènscht te vormen, en dit nadrukkelyk zégt, dat ik, die, van myn jeugd af, een physieken af keer heb gehad van al wat ‘party’ en party-leven was, my tot de a.f. aangetrokken heb gevoeld. De a.f. is een ‘reactie’, een tégen-actie, zooals ik dat bedoel en definieer in de korte inleiding (‘Op den drempel’) van den bundel: Uitingen van een reactionnair.

Het geval is eenvoudig zóó: Frankryk gaat te-gronde aan de republiek, en aan de democratie waarvan het bestiale communisme - bestiaal niet alleen in zyn middelen van verovering en bestendiging van het Staatsgezag, maar ook en vooral door zyn doel: de universeele ‘verkudding’ van het menschdom - het logische eind-resultaat is. Daarom: delenda Carthago! Wég met republiek en democratie in Frankryk!

Mag ik even af dwalen? U kent Proudhon's³ boutade:^a ‘Vous voulez être gouvernés? Soyez tranquilles, vous le serez!’ Voor my-zèlf-en U zult er, vermoedelyk, ook zoo over denken - voel ik geen behoefte geregeerd te worden. Maar zònder regeering, d.w.z., in laatste instantie, zonder een zoo-redelyk-mogelyke ordening der onderlinge verhoudingen tusschen de individuën, i.e. zonder beperking van het vuistrecht, zal het, vrees ik, niet gaan. En als er dan toch geregeerd moet worden, dan liever, niet als ‘ideaal’, maar als^b ‘moindre mal’, door beschaafde menschen, onder wier gezag het leven van het individu, somme toute, dragelyk zou zyn en die er een primordiaal belang by hebben dat het dragelyk blyft, dan onder een bewind van Jan Rap zooals wy dat hier, sedert een maand of tien, Léon Blum regnante, aan den lyve ondergaan.

U constateert, in Uw boek, dat, in Nederland, de parlementaire democratie U beschermt tegen het vuistrecht. Maar in Frankryk is dit nièt het geval! Het vuistrecht woedt hier ongebreideld, beschermd, gegarandeerd, aangemoedigd door de regeering van het Front Populacier. De sacramenteele, constitutionneele ‘Vryheid van het Woord’ is, met betrekking tot de tegenstanders der heerschende maffia, zoo goed

3 Pierre Joseph Proudhon (1809-1865), typograaf, drukker en journalist. Hij was de eerste theoreticus van het anarchisme. ‘Eigendom is diefstal’ schreef hij in Qu'est - ce que la propriété (1840). ‘Quiconque met la main sur moi pour me gouverner est un usurpateur et un tyran, je le déclare mon ennemi’, in zijn Confessions d'un révolutionnaire. (Alwie zijn hand op me legt om me te regeren is een overweldiger en een tiran, die ik tot mijn vijand verklaar).

a U wilt niet geregeerd worden? Weest gerust, u zult het worden!

b Minste kwaad.

[p. 394]

als opgeheven, even als het recht op gesalarieerden arbeid, anders gezegd: het ‘eetrecht’, voor de menschen die nièt aangesloten zyn, en zich niet willen aansluiten by de C(onfédération) G(énérale) du T(ravail) van den satraap Léon Jouhaux, Blum's éminence grise.

Voilà où nous en sommes onder de ‘parlementaire democratie’! Ik geloof dat men in Holland zelfs geen benaderend begrip van dit alles heeft. De telegrafische agentschappen, de zwaar-gesubsidieerde en dus van de regeering afhankelyke Agence Havas vóóraan, verzwygen, op bevél, de ergerlykste feiten: zware mishandelingen, doodslag, moord, die hier aan de orde van den dag zyn en door een gedomestikeerde justitie óf in het gehéél niet óf in niet noemenswaardige verhoudingen gereprimeerd worden. De groote, in het buitenland gelezen fransche kranten, de z.g.n. ‘presse de grande information’, doen hetzelfde. Wat de hollandsche correspondenten in hun kranten vertellen, weet ik niet. Maar ik dènk dat zy wel heel voorzichtig, en gematigd, en braaf zullen zyn. En springen zy, wie weet? een enkelen keer uit den band - den muilband - dan is de redactie thuis daar met het blauwe potlood der censuur. Het hollandsche publiek wórdt nu eenmaal niet graag schichtig gemaakt. En dan is daar aanstonds de tentoonstelling, met de winstgevende reclame. Dus:⁴ motus!

Tot nu toe, schryft U, jaagt geen roode soldaat, met de bajonet op het geweer, U naar Uw bureau.^c Soyez tranquille!, dat kómt wel, als de democratie haar met (roode) bloemen bestrooid pad blyft volgen. En als dat een poosje heeft geduurd, dan komt de bruine, of de geele, of de groene, of de geruite soldaat, die een eind maakt aan de roode uitspattingen en de roode tirannie, om die te vervangen door geruite, geele, groene of bruine ditos.

In schyn afgedwaald, volgens myn gewoonte, ben ik nu weer by Uw boek terug, by Uw boek dat sprankelt van uit myn hart, myn geest, gegrepen aphorismen.

U schryft ‘omdat U het niet kunt laten en zonder het gevoel te koesteren dat een goddelyke macht U dryft en een schare op Uw woorden staat te wachten’?^d Tout comme moi! - ‘Ik schryf zonder de minste hoop en alleen uit behoefte aan uiting.’ (de Paradox. - 1897-98).

Uw ‘eerlykheid is niet voor iedereen beschikbaar’? Myn ‘waarheid’ óók niet! - ‘Ik beschouw het waarheid spreken niet als een plicht. Ik zou liegen zonder een schaduw van scrupule etc.’ (de Paradox).

Uw zin voor onafhankelykheid (pag. 39 van Uw boek: ‘Een complimenteus mensch, etc.’) is van hetzelfde allooi als de myne. Zich-zèlf

4 Mond dicht.

c Wees gerust!

d Net als ik.

[p. 395]

zyn en zeggen wat men te zeggen hééft, tot elken prys, is het hoogste genot.

U ‘ikt’ (pag. 42 van Uw boek), zonder te ‘wy’-en en te ‘men’-nen. Anch' io! Zyn de ‘wy's en de men's’ U, naar aanleiding van Uw ikkigheid, óók te lyf gegaan zooals zy my dit deden na de publicatie van In Opstand en ook nù weer, na Van Anarchist tot Monarchist? (Een der hekelaars van myn ‘niet geringe ik-zucht’, myn ‘zelfgenoegzame ikkigheid’, myn ‘op den duur irriteerend non-conformisme juist omdat er geen “systeem” in zit’, was de sedert jaren levend-cadaverieke en tot de gruwelykste cacographie vervallen, week na week in de Groene kwylende Frans Coenen, op wien ik - hy ‘leefde’ toen nog! - doel, en van wiens critische bellettristery ik een regel of wat aanhaal op blzn. 285-286 van myn boek.)

Even als de litterator in U, heb ik ‘een afkeer van de ongepriviligeerde schryvery van de niet-clerken’ (de journalistieke mrs en profs, aan wie ik hun ‘schryfbewys’ wensch te zien ontnemen.)

‘Alles wat naar deemoed en ongerustheid zweemt’ ontbreekt in Uw schryfwyze. Ook in de myne! Vandaar het brevet van ‘onbetamelykheid’ en ‘zelfoverschatting’ U (en my) onder journalistiek tromgeroffel en trompetgeschal uitgereikt door de profs Ovinks,⁵ de mrs van der Hoevens en hun onderhoorigen.

‘Den journalist; daaronder versta ik (M.t.B.) de objectiviteit (i.e. de karakterloosheid), de academie (i.e. de mrs en de profs) en den chaos (i.e. de pan-bevoegde veelschryvery)!’ - Onwraakbare definitie!

‘Er is geen zeldzamer ding dan doodgewone geestelyke zindelykheid’. U zeit wat!

Ook my zyn de ‘kunstenaars die ik ontmoet heb op een enkele uitzondering na tegengevallen’ - (‘Ik heb zoo goed als nooit getracht kennis te maken met den schepper van een kunstwerk, litterair of plastisch... Want de kunstenaar staat zelden bóven en meestal benéden zyn creaties. En waarom zich dan blootstellen aan de bitterheid van een ontgoocheling?’ - In Opstand pag. 175).

De door U gevoelde ‘onweerstaanbare behoefte tegenover een zeker soort verfynden opzettelyk grof te worden’, is my on ne peut plus begrypelyk.

Ik val daar, by het hèr-doorbladeren van Uw boek - op zoek naar myn aanschrappingen in margine - over den naam van Ilja Ehrenburg⁶, een van myn dégoûts, deze bolsjewistische conformist! En over den naam van Quérido (Israël pour les dames), den ‘philosophisch-litterai-

5 B.J.H. Ovink (1862-1944) was van 1913-1922 hoogleraar wijsbegeerte te Utrecht. In Politicus zonder partij, p. 46-47 (Verzameld werk 3, p. 32-34) verwijt Ter Braak hem een voorstander te zijn van de hypocrisie der bescheidenheid.

6 Ter Braak schreef in Politicus zonder partij, p. 89 (Verzameld werk 3, p. 60), dat de intelligente koopman waarschijnlijk Ilja Ehrenburg (1891-1967) las. Ehrenburg was van 1921-1940 correspondent in Parijs voor sovjet-dagbladen. Zijn romans in de stijl van de nieuwe zakelijkheid hadden veel invloed, ook in Nederland. Ter Braak vond Ehrenburg een superieure journalistieke geest en een kosmopolitisch pamflettist. (Verzameld werk 5, p. 241-247).

[p. 396]

ren humbug(ger)’, wiens poespas ik nooit heb kunnen lezen, en over wien ik my, een paar keer, heb vroolyk gemaakt, o.a. in den Mercure de France, in de rubriek ‘Lettres Néerlandaises’. Hy was een soort struisvogel, die, elken keer dat hy den krop vol had van onverteerde, onverteerbare meditaties over litteratuur, kunst en wysbegeerte, naar een vel papier greep, daar -^e passez-moi l'image! - zyn^f trop-plein over uitgulpte en er op een draf mee naar een uitgever liep voor dat het koud werd. Hy was natuurlyk sociaal-democraat en stond in hoog aanzien by de Party.

Uw definitie van Lenin: ‘een bigotte proletariër’, is subliem! Zyn bigotterie was gematerialiseerd in zyn pet, dit onwraakbare onderscheidingsteeken van den bewusten en georganiseerden proletariër. Als Lenin zyn pet niet op het hoofd had, dan hield hy hem in de hand. Waarom hebben zy hem in zyn glazen relikwiekast, niet verduurzaamd en geëxhibeerd met zyn pet op? A propos van den verduurzaamden, en aan de verplichte aanbidding der van den ouden God bevryde kudde overgeleverden Man-met-de-pet. ‘De Sovjets, die God als den verspreider van ongedierte bestryden met chemische praeparaten’, hebben een beetje van deze scheikundige mengsels gebruikt voor de balseming van Vladimir Ilitch Oelianow, ook genaamd Lenin, den niéuwen God!

U ‘wyst Amerika af’! So did I (en ik doe het nog), in het inleidinkje: ‘Op den Drempel’, van den bundel Uitingen van een reactionnair.

U ‘ruikt voor alles Uw eigen vyanden aan hun styl, en hun gansche bestaansmodus boezemt U weerzin in’. - My is het niet anders gegaan.

‘Het is nu eenmaal de gewoonte - schryft U - iemands resultaten tegenover zyn styl te stellen: wat heeft de man bereikt? - Hoeveel maal heb ik deze, impliciet-afkeurende specifiek-hollandsche opmerking gehoord: ‘Alles goed en wèl, maar wat heb je berèikt?’ Dat de styl van een schryver zyn resultaat is, begrypen de Hollanders niet. De Franschen wèl!

Wat U van den humor zegt, en van het gebrék aan humor, en van de ‘bescheidenheid’, en van de ‘ydelheid’, en van de vereering der ‘waarheid’, is alles even kostelyk!

‘Prys stellen op intelligentie tegenover de principieel dommen, lachen om de subtiliteit der intelligentie tegenover de principieel intelligenten’. O! zeker. Ja! lachen - ‘Ich habe verlacht bei Tag und Nacht’⁷ - en vooral ùitlachen!

U was voor altyd ‘meer polemist dan scepticus’. De ware, lévende

e Vergeef me het beeld.

f Teveel.

7 Heinrich Heine, ‘Ich habe verlacht, bei Tag und bei Nacht, / So Männer wie Frauenzimmer, / Ich habe große Dummheiten gemacht- / Die Klugheit bekam mir noch schlimmer.’ uit ‘Lamentationen’, nr 11, Nachgelesene Gedichte 1845-1856, iii. Abteilung, Sämtliche Schriften 6/1, München 1975, p. 327.

[p. 397]

wysheid! De scepticus kan dood zyn zonder het zelf te weten. De polemist -^g étymologie oblige! - vècht en hy lééft dus. Ik vècht, dus ik bén!

‘De beste remedie tegen het geloof is de geloovige’.^h Evidemment! De gewone homeopathie! Maar daar zyn uitzonderingen, schaarsche uit-zonderingen, en geloovigen wier geloof my benydenswaard voorkomt. Ik-zèlf ‘geloof’ nièt! Ik ben agnosticist.ⁱ ‘Que sais-je?’ zeg ik Montaigne na. Myn sympathie gaat uit naar het ‘heidensche catholicisme’, waarvoor ook U - naar ik onlangs las in de Nieuwe Eeuw, in het verslag van een openbaar debat, waarin U het woord voerde - iets ‘voelt’, vergelykenderwyze gesproken,⁸,^j s'entend.

De door U geformuleerde vraag (pag. 202 van Uw boek): ‘of het geloof aan het weten niet op weg is onze ergste vorm van inquisitie te worden’, is geen vraag meer. Geen onbeantwoorde, tenminste! Zy omkronkelt ons al met haar doodelyke vangarmen, deze inquisitie. Zy is de Twee-Eenige moloch: ‘Wetenschap-Vooruitgang’! Haar Torquemada's⁹, en onder-Torquemada's, haar rakkers en folteraars, zyn legio, en zy hebben de toekomst vóór zich, terwyl de Oude God deze al achter den rug heeft. De nieuwe tirannen zyn altyd de ergsten, de onmeedogendsten. En de onverbiddelyksten zyn zy die zich op de ‘onverbiddelyke Wetenschap’ en den niet-te-stelpen ‘Vooruitgang’ beroepen.

‘Ydelheid en eerzucht zyn de gebruikelyke motieven die tot schryven leiden.’ (pag. 160 van Uw boek). En tot alle uitingen van ‘artisticiteit’. (Zie pag. 307 en vlg. van den bundel Uitingen v/e reactionnair).

Een amusante kerel, die dr. Hussenot¹⁰, door U op blzn. 252-253 aangehaald, en die, in zyn autobiographie, urbi et orbi uitbazuinde, afin que nul n'en ignorat, dat hy dit niet was, en dat niet, noch wat anders honorifieks of ontzagwekkends ook, en alléén maar ‘un simple citoyen comme tout le monde, hors qu'il n'est pas décoré’. (Het ‘Point docteur en Droit’, op myn professionneel schryfpapier, was een geloofsbelydenis van dezelfde soort.)

Om te eindigen:

Evenmin als U heb ik ooit ‘diep nagedacht’, en ook my is alles wat ik als goede vondst beschouwde ‘aangewaaid’.

Uw boek is voor my een ‘perzik die naar méér smaakt’. Mag ik Uw binnen kort te verschynen Van Oude en Nieuwe Christenen, waarnaar ik uiterst benieuwd ben, ook ontvangen?

Met myn beste groeten en vriendelyke gevoelens

t.á.v.

g De etymologie schept verplichtingen.

h Vanzelfsprekend.

i Wat weet ik

8 Het christendom. Twee getuigenissen in polemische vorm: Menno ter Braak's Van oude en nieuwe christenen door Anton van Duinkerken en Anton van Duinkerken's Verscheurde christenheid door Menno ter Braak. Den Haag 1937.

j Dat spreekt vanzelf.

9 Tomás de Torquemada (1420-1498), een Spaanse dominicaan, vervolgde als grootinquisiteur genadeloos de joden.

10 Louis Cincinnatus Sévérin Léon Hussenot, Chardons nançéiens ou prodrome d'un catalogue desplantes de la Lorraine [Distels uit Nancy of aanzet tot een catalogus van de planten van Lotharingen], eerste deeltje, Nancy 1835. Over dr Hussenot is weinig bekend. Behalve dit werk, publiceerde hij nog Provinciales, Nancy 1842 (een vertaling van fragmenten uit de Georgica van Vergilius volgens een systeem zonder interpunctie), en Traductions, Nancy 1844 (fragmenten van Vergilius, Horatius, Milton, Byron, Tacitus, Plautus en Ovidius).

[p. 398]

Alexandre Cohen

^k In cauda venenum!

Hoe kunt U smaak vinden in het geschryf van den pedanten, cabotineerenden, intellectueel-oneerlyken Julien Benda?¹¹ En U met hem ‘identificeeren’ wat zyn afkeer van de^l ‘panache’ aangaat? Il y a panâche et panache! De vederbos die hy op zyn hoed heeft gestoken, is die van het Front Populaire! De panâche van Léon Blum!!!

Mag ik, by gelegenheid, Uw meening over In Opstand vernemen? (U zult de doorhalingen wel willen excuseeren.)

k Het venijn zit in de staart.

11 De essayist Julien Benda (1867-1956) werd door Ter Braak niet genoemd in zijn Politicus zonder partij. Ter Braak besprak Benda's essays La jeunesse d'un clerc (1927) en Un régulier dans le siècle (1938) onder de titel ‘Zonder tragiek’ in zijn bundel In gesprek met de vorigen (1938). Ter Braak voelde zichzelf ‘un clerc’ (intellectueel), zoals hij in Van oude en nieuwe christenen (1937) schreef. Voor Ter Braak is Benda: ‘absoluut superieur aan communisme en fascisme, omdat hij als “bourgeois sans orgueil et sans honte” de afkomst van zijn ideeën allerminst verloochent, maar nog minder geneigd is daardoor alles verklaard te achten.’ (Verzameld werk 4, p. 131).

l Vederbos. Je hebt vederbos en vederbos.