Brieven 1888-1961

Aan F. Domela Nieuwenhuis

11 Osborne Road,

Willesden Green

London n.w.

12.6.95.

Waarde Vriend,

Dank voor uw hartelyk schryven van 8 dezer. Een groot deel bitterheid en wrok die er in myn gemoed waren overgebleven sedert myn laatste bezoek zyn daardoor verdwenen. Ik doel op die Krieger-Schiff-Schifflinsky-geschiedenis waarby uwe houding, of beter uwe gelaatsuitdrukking my diep gegriefd heeft. Ook ik heb eenige menschenkennis opgedaan en ook ‘ich kenne meine Leute.’ Daar ik voor Kaya geene geheimen heb - zoolang n.l. die geheimen my geheel persoonlyk aangaan - heb ik haar by myne thuiskomst destyds verhaald hoe erg pynlyk ik gekrenkt ben geworden by die gelegenheid. En dat wel door u, die my sedert jaren kent. Enfin, n'en parlons plus. De hartelyke toon van uw brief trof my en à tout péché miséricorde. Maar smartelyk wàs het. - Ja, ik was lusteloos, en niet in staat tot eenige inspanning. En daarby ziek. Nu schud ik dat wat af. Wy hebben zóóveel zorg. Kaya heeft ook niets te doen, en dit heet nog wel het goede ‘season’. - En nu wil ik uw schryven beantwoorden. Van dat in de bladen vermelde¹ sauf-conduit voor my om naar Parys terug te kunnen gaan, is geen woord waar. Ik ontving niets en ben niet gek genoeg om terug te gaan zonder eerst zwart op wit de belofte te hebben van niet wegens² ‘contravention à un arrêté d'expulsion’ vervolgd te zullen worden. Het tarief is van 1 tot 6 maanden, en ik zou natuurlyk het maximum krygen, als anarchist. - Er is dus niets aan van al die berichten. - Het

1 Vrijgeleide

2 Overtreding van een besluit tot uitwijzing.

[p. 86]

doet ons genoegen dat uwe vrouw weer zoo goed als in orde is en dat de jongen zoo netjes afgewerkt te voorschyn is gekomen. - En nu wat aangaat die v. Marken geschiedenis.³ Zie, wanneer er in R.v.A. had gestaan: ‘Wy gelooven niet dat de steeds zedepreekende v. Marken, die onlangs een zyner werklieden ontsloeg omdat deze wilde scheiden van zyne vrouw, gaarne altyd voor zyne vrouw zou willen weten waar hy heen gaat’, - dan zou ik natuurlyk niets hierop hebben aangemerkt. Huichelary moet steeds aan den paal geslagen worden. Maar dat stond er niet en kan de lezer van dat stukje niet raden. Het had dus al den schyn van eene insinuatie en wilde zeggen: 'die v. M. die in zyn blad vertellen laat waar hy en zyne vrouw den avond doorbrengen (wat heel flauw is) zou niet graag willen dat zyne vrouw wist waar hy soms heenengaat... want hy is een eerste hoerenlooper.’ Het berichtje, zóó gesteld was onvolledig want er werd geen melding in gemaakt van v. M.['s] huichelary, die alles zou verklaard en gebillykt hebben. Is dit niet waar? - Neen, die v.d. Hout⁴ ken ik niet. Maar wanneer hy de Engelsche socialistische beweging niet heel hoog schat, ben ik 't met hem eens. Het komt my voor een armzalig stelletje te zyn. Verbeeld-je, die s.d.f. gaf zelve tydens haar laatste congres het aantal harer leden op als tellende 4500. En dat op een bevolking van 37 millioen.

Ja, de ‘Temps Nouveaux’⁵ bevallen my ook heel goed, beter dan de ‘Révolte’ destyds. Aan La Sociale⁶ is niet veel soeps. - Ik zag in ‘Morgenrood’ platen. Dat ziet er goed uit. 'T verwondert my dat die kist 6 gulden vracht kostte. Cornelissen die te Amsterdam hiernaar informeerde stuurde my een briefje van de maatschappy ten uwent en daarop staat Vracht Londen-A'dam 3/-. Dat wil zeggen 3 gulden of 3 shilling. 't Is wel de moeite waard dat eens even na te gaan. Zelfs het gewicht was aangegeven door my (ca. 60 kilo) en dáárop was het antwoord der maatschappy gebaseerd. Hiernevens trouwens het bewys. Gy zegt dat gy van de Zürchers niets hoort of ziet.⁷ Ik schreef hem eens en kreeg daarop antwoord. Sedert dien nog 2× zonder repliek, hoewel ik zeer op antwoord aandrong. Ik denk nauwelyks dat myn brieven verloren gegaan zyn. - Bewys my s.v.p. den vriendendienst inliggend schryven aan Zürcher persoonlyk ter hand te stellen. Maar aan Z. zelf. Zyn adres is nu 12 Ringkade, Nieuwer-Amstel. Schryf hem misschien even of hy op het bureau R.v.A. of by u wil komen en geef hem dan s.v.p. myn brief. Maar het is niet noodig hem in uw briefje of briefkaart te zeggen om welke reden gy hem spreken wilt. Ik weet zeker dat hy, als hy zelf myne brieven ontvangen had, my zou hebben geant-

3 J.C. van Marken (1845-1906), directeur van de Nederlandsche gist- en spiritusfabriek in Delft (opgericht in 1869), was een ‘modelfabrikant’ van het paternalistische soort. Hij voerde in 1879 een winstaandeel in voor zijn arbeiders, in 1889 gevolgd door een pensioenverzekering. Zijn fabriek had eigen scholen en speeltuinen. De fabrieksbode (1882) was een blad voor zijn arbeiders. Zijn buitenechtelijke verhouding was ook buiten kleine kring bekend. Cohen reageerde op het volgende bericht uit Recht voor allen, van 14 mei 1895: ‘Kleine koninkjes. - Dat de heer en mevrouw van Marken koning en koningin zijn in de “kleine republiek” der Gistfabriek te Delft, dat is te bekend, dan dat het afzonderlijk behoeft gemeld te worden. Zij stellen zich er als zoodanig aan en geven in de Fabrieksbode hofberichten. Zoo leest men daar geregeld: “de heer en mevrouw van Marken zijn Maandagavond in De Gemeenschap.” Jammer dat die rubriek niet wordt uitgebreid zoodat men precies weet wat meneer en mevrouw van Marken doen. Misschien is dat niet geraden, want of de heer v. Marken zelfs voor zijn vrouw, graag precies zou willen opgeven waar hij soms was dat betwijfelen wij ten zeerste.’

4 I.S. van der Hout (1843-1918), lid van de eerste Internationale in Nederland, emigreerde naar Engeland, waar hij Marx en Engels regelmatig om steun vroeg. Lid van de Socialist league.

5 Les temps nouveaux, onder redactie van Jean Grave, was de opvolger van La révolte. Het blad verscheen van 4 mei 1895 tot en met 1 augustus 1914.

6 La sociale was een nieuwe krant onder redactie van Emile Pouget. Dit blad hield het niet veel langer dan een jaar uit: van 11 mei 1895 tot en met 18 oktober 1896.

7 Dr Johannes Willem Cornelis Zürcher (1851-1905) trouwde in 1879 met een zeer vermogende weduwe, Wilhelmina Gompertz, van wier kinderen hij goeverneur was geweest. Een veelzijdig begaafd man, die muziek, literatuur en schilderkunst beoe-fende en die zowel revolutionairen als bohémiens steunde. Cohen had steun gevraagd voor zijn blad, dat later De paradox heette.

[p. 87]

woord. Ziehier de zaak in weinige woorden. (Zoolang Z. hiervan zelve niet spreekt is het beter dat gy hem ook niets daarover zegt. Laat dit dus voorloopig entre nous blyven). Op myn aanvraag had Z. my de middelen toegezegd noodig voor het oprichten van een blaadje (voorloopig 1× in de 14 dagen) dat hier gezet en gedrukt zou worden en in Amsterdam en overig Holland verkocht. Het benoodigde bedrag daarvoor beloofde hy my beslist voor 1 July. Sedert dien schreef ik hem nog 2× en ontving geen letter antwoord meer. Dat nu begryp ik niet. Daarby komt dat ik, rekenende op zyn stellige belofte, my verschillende zaken heb aangeschaft noodig voor de verwerkelyking van ons plan, en my verbonden heb die in July te betalen. Naar eene andere woning geschikter ingericht voor myne nieuwe werkzaamheden en tevens goedkooper zag ik ook om, en gaf ik myn tegenwoordige huisbaas congé op 1 July, wat ik zonder Z's stellige belofte zeker niet zou gedaan hebben. Deze vent wil nu natuurlyk zyn geld hebben, de huur n.l., waarmede hy anders zou gewacht hebben. En zoo voort. Ik zit er dus leelyk voor en breekt Z. zyn woord dan staan Kaya en ik den 2 July op straat, van alles beroofd. Ik kan my Z's stilzwygen niet anders verklaren dan door het onderscheppen? van myne brieven of (maar dat betwyfel ik) van zyn antwoord aan my. - Wat aangaat het blad dat ik my voorstel uit te geven, dit zal geen enkel thans in Holland bestaand in de wielen ryden. Het is een geheel verschillend idee. Heel vrybuiterig. Ik reken op R.v.A.'s oude vriendschap en confraterniteit voor 't aankondigen van myn kind. Ook op my kan R.v.A. rekenen in dit opzicht. - Misschien dat te eeniger tyd (mocht het spoedig zyn!) myn blad opgang genoeg maakt om my ook materieel door myn zorgen te helpen al was het ook nog zoo'n beetje. 'T wordt waarachtig tyd en 't hongerlyden maakt my moedeloos en verslagen. - Dit is de eenige kans die my overblyft. Mocht Z. u dus hierover zelve spreken en, misschien, om raad vragen, raad het hem dan in godsnaam niet af om daardoor myn laatsten, geliefden droom te vernietigen. Met de verantwoordelykheid van een blad zal ook de noodige geestkracht en frischheid terugkeeren en anders ga ik onder. - Geef Z. dus s.v.p. zoo gauw mogelyk myn brief opdat ik antwoord kryge en weet waaraan my te houden. Maar maak u niets weten wanneer hy niets zegt. - In 't volgend n.^o van de Société Nouvelle zal waarschynlyk de helft verschynen van uwe brochure.⁸ Ik deelde niet in in kapittels, maar in *** en hier en daar een paar regels wit. Dit kwam my beter voor. Het indeelen in hoofdstukken, met geschikte opschriften is moeilyk in zoo'n stuk. De vertaling kost my ongewoon hoofd-

8 Domela Nieuwenhuis' brochure was Socialisme libertaire et socialisme autoritaire, een vervolg op ‘Les divers courants de la démocratie socialiste allemande’ (La société nouvelle, maart 1891) en ‘Le socialisme en danger’ (La société nouvelle mei 1894). De vertaling verscheen in vier afleveringen, te beginnen met september 1895, jrg 11, p. 369-383. Het slot stond in het december-nummer.

[p. 88]

breken, vooral de reeds uit het Duitsch overgezette citaten zyn moeilyk. Ik was genoodzaakt in een noot (niet v.d. vertaler maar van den schryver, dus van u) verontschuldiging aan te bieden wegens de onbegrypelykheid van een noot van Kautsky.⁹ Die vent is onverteerbaar en niemand kan een woord wys worden uit zyn jesuïterige phraséologie. Dat was 't eenigste middel om zoo iets te doen slikken. Ik denk, dat gy dit goed zult vinden.

In 't eerstv. nummer v.d. ‘Torch’ (die lui krygen nog steeds R.v.A. niet in ruil van hun blad, in weerwil van myn herhaald verzoek en uwe belofte. Waarom niet?) komt een artikel voor van my, over de Oscar Wilde zaak.¹⁰ Heel graag had ik dat overgenomen in R.v.A. of, minstens, eenige fragmenten er uit. Kan dat? My komt zoo iets nuttig voor in R.v.A. Ook schreef ik een stukje voor de ‘Torch’ over de beweging in Holland, maar dit wordt veel verkort opgenomen.¹¹ Er was geen plaats voor alles. Later eens wat meer. - Ik zal gauw wat sturen voor ‘Morgenrood’. Ik hoop nu spoedig antwoord te hebben van Zürcher en ook van u. Wilt gy my even per briefkaart berichten dat gy hem myn brief hebt overhandigd.

Ons beider hartelyke groeten aan u allen.

Als voorheen t.t. J.A. Cohen

Ik laat dezen brief aanteekenen, ook om het belang van inliggenden brief.

C.

Groeten aan Cornelissen, Abas en Coltof, als gy deze laatsten ziet.

9 Cohens noot luidde: ‘Nous regrettons amèrement de devoir infliger à nos lecteurs eet indigeste morceau de littérature social-démocrate. Mais il le faut.’ (Wij betreuren het hevig, dat wij dit onverteerbare brok sociaal-democratische literatuur aan onze lezers moeten voorzetten. Maar het moet.) La société nouvelle, n, dl. 2, oktober 1895, p. 495. Karl Kautsky (1854-1938) was een Oostenrijks socialistisch politicus en theoreticus van het socialisme.

10 ‘Oscar Wilde’, The torch, a revolutionary journal of anarchist-communism, jrg 2 (1895-1896), nr 1, p. 6-7. Dit anarchistische blad werd door de gezusters Olivia en Helen Rossetti gefinancierd.

11 H.G., ‘Holland’, in The torch of anarchy 2 (1895), 1 (juni), p. 4-5.