Brieven 1888-1961

Aan F. Domela Nieuwenhuis

25 Lechmere Road

Willesden Green

London n.w.

7.12.94

Waarde Nieuwenhuis,

Met dezelfde post verzend ik, aangeteekend, aan 't adres der drukkery, een art. voor ‘Morgenrood’. 't Werd uitgebreider dan ik aanvankelyk meende, maar geeft dan ook een vry nauwkeurig chronologisch overzicht der rev. beweging in Spanje gedurende deze laatste jaren.¹

Hierby 't portret van Salvador,² dagteekenend van zyne arrestatie in Januari 1894. Ik vind het een prachtige kop, met zachte, denkende oogen. Maar eene echte Spaansche physionomie die misschien in Holland niet schoon zal gevonden worden. Ik vind evenwel de uitdrukking prachtig en zeer sympathiek - zonder parti pris. Laat men s.v.p. goed zorg voor dit portret dragen en 't my ongeschonden terug sturen. Ik plakte het opzettelyk op een kaart, om 't bevingeren te voorkomen, zoo veel mogelyk.

Ik was juist begonnen een brief te schryven en wel handelende over de persschandalen te Parys.³ Maar daar ontvang ik R.v.A. - met gemetamorphoseerden titel! - en vind daarin reeds een vry uitgebreid bericht hieromtrent.⁴ Ik zal dus maar een paar dagen wachten... tot er weer iets voorvalt. - 't Artikel zal te groot zyn voor 1 maal in Morgenrood. Laat men echter het vervolg dan de volgende week en niet 14 dagen later geven. - Ik las in R.v.A. de uitspraak van den H. Raad in zake de S.D. Bond. Heb ik goed begrepen, dan blyft het by de 50 gulden boete, maar

1 ‘Iets over de revolutionaire beweging en de propaganda der daad in Spanje’ door Alexander Cohen verscheen in Morgenrood nr 50 (1894), p. 396-399. Een overzicht van het anarchisme in Spanje vanaf de executie van Paulino Pallas (6 oktober 1893) tot en met de wurging van Salvador op 21 november 1894. Cohen besloot: ‘De eeuwige moordenaars, dat zijn immers de bezitters! Zij zijn het, die door roof, uithongering en moord zich staande hielden van af den beginne.’

2 Santiago Salvador French pleegde op 7 november 1893 een bomaanslag tijdens de galavoorstelling van Wilhelm Tell in het Teatro del Liceo in Barcelona. Op 21 november 1894 werd hij aan de wurgpaal terechtgesteld. Zijn portret werd naast het artikel van Cohen afgedrukt.

3 Er deden zich in Parijs verschillende soorten persschandalen voor. Het blad Le parti ouvrier werd in november 1894 veroordeeld wegens belediging van het leger. De directeur kreeg 14 dagen. La petite république daarentegen werd vrijgesproken door de jury van een aanklacht wegens belediging van de rechterlijke macht, hoewel de krant tijdens de rechtzitting nog eens herhaalde dat de rechters en het openbaar ministerie altijd bondgenoten van de sterken waren geweest. Gérault-Richard, directeur van Le Chambord (een der heftigste socialisten) werd veroordeeld wegens belediging van de president van de republiek tot één jaar gevangenis en een boete van 3000 frank.
Privé-detectives chanteerden de firma Allez Frères, die ondeugdelijk militair materiaal had geleverd. Zij gaven zich uit als vertegenwoordigers van de belangrijkste Parijse kranten en beloofden de zaak dood te zwijgen als Allez Frères hun kranten financieel wilden steunen. Ook de regering zou hier achter staan en de vervolging willen staken. Allez Frères schijnt 100.000 frank betaald te hebben. De minister van oorlog trok echter zijn aanklacht niet in, terwijl de minister-president ontkende dat hij iets met de zaak te maken had. De beroepsverenigingen van de Parijse journalisten werd half november 1894 gevraagd uit te zoeken wie de schuldigen waren.
Eind november deed zich een nieuw schandaal voor. Bij de campagne tegen illegale speelholen, boden kranten aan deze of gene cercle buiten schot te laten op voorwaarde, dat de administrateur een grote som in hun kas stortte. De politie arresteerde hoofdredacteur De Clerq van Le xixe siècle, terwijl de directeur op de vlucht sloeg. De regering deelde in de kamer mee, dat ook de politie hierbij betrokken was: zij had tips aan de kranten gegeven. Krantenuitgever Portalis was bereid gebleken zijn campagne te staken in ruil voor geheime politierapporten over de directie en redactie van Le petit journal, omdat hij in 1893 een perspolemiek met deze krant verloren had. De regering erkende de feiten en beloofde een ‘volledig en onpartijdig’ onderzoek. Begin december breidde de rechter van instructie zijn vervolging uit tot de administrateur van Le paix. Hij werd ervan beschuldigd de stichter te zijn van een syndicaat van journalisten, dat aan speelholdirecteuren een ‘publiciteitscontract’ wilde opdringen. Ook de redacteur van Le soir was hierbij betrokken. In de kamer sprak Millerand, die ook directeur was van La petite république, de beschuldiging uit, dat de directeur van Le matin in 1892 20 000 frank gekregen had om de zaak Hemerdinger geheim te houden.
Het Algemeen handelsblad van 5 december 1894 berichtte dat Le figaro een intekening had geopend voor een middel tegen kroep op voorwaarde dat het blad veertig procent van de opbrengst kreeg. De Parijse correspondent van het Algemeen handelsblad zette op 5 december 1894 uiteen, dat er teveel kranten werden uitgegeven, dat deze bovendien teveel moesten betalen voor de krantenartikelen, terwijl de advertentie-inkomsten laag waren. Kranten zochten daarom steun bij geheime fondsen (van de overheid), verkochten hun financieel-economisch bulletin aan bankinstellingen, vroegen nadat de fondsen van de Panama-kanaalmaatschappij ophielden jaarlijkse subsidies aan Rothschild, banken, spoorwegmaatschappijen, stoomvaartlijnen, de omnibusmaatschappij en de gascompagnie in ruil voor een welwillende pers. Ten slotte vervielen sommige kranten tot afpersing.

4 Recht voor allen verscheen op 4 december 1894 zonder de ondertitel Orgaan der Sociaal-Demokratische Partij als gevolg van de uitspraak van de Hoge Raad op 3 december 1894.

[p. 80]

toch is dit eene zeer gewichtige beslissing. Ik kan evenwel niet zeggen dat ze my onaangenaam is. Zoo moet het toch komen. Feitelyk wordt zy nu tot eene ‘association de malfaiteurs’. Dat is wel aardig - Coltof⁵ zeide my - hoewel hy 't niet zeker wist - dat hy, zoo hy niet veroordeeld werd tot 2 maanden, wellicht naar Londen zou komen voor een paar dagen. Is hy dat nog steeds van plan? Zoo ja, laat hy my dan dag en uur van zyn aankomst opgeven. Dan zal ik hem afhalen. Hy kan by ons slapen - d.i. te zeggen in een ander bed. Het is voor hem 't beste en vlugste over Hoek v. Holland - Harwich te gaan en een retour te nemen. Hy vertrekt dan 's avonds om tien uur ongeveer (stadstyd van Rotterdam-Beurs) en is den volgenden morgen om 8.5 te Londen Liverpool-Station. Als hy cigaren mocht medebrengen voor zich zelven - ik geef weinig om cigaren - laat hy dan niet te veel meebrengen. Ze zien hier nogal scherp daarnaar, aan de douane. Of, als hy die meebrengt, dan is 't beste ze te laten zien. Voor my zou ik hem wel willen verzoeken wat tabak mee te brengen, een pond is genoeg en mag ook meegebracht worden. Er is een soort shag-tabak die 60 cent 't pond kost. In Rotterdam althans. Die had ik 't liefst, daar ze 't beste is voor cigaretten. - Stuur maar niemand meer naar D^r R.⁶ Ze schynen er in het geheel niet op gesteld te zyn. Althans mevrouw niet. Zy was zelfs eerst erg onheusch en 't liefst wilden wy maar weer weg en geen gebruik maken van hunne gastvryheid. Maar R. zelf was heel lief en vry kranig ook, want hy zeide dat, als 't er op aan kwam, hy wel 6 maanden de kast in wou gaan. Zy evenwel vond 't vreeselyk, erg compromittant voor hem en dan de kinderen etc. etc. Toute la lyre, quoi! Zy zei dat ze niets tegen anarchisten had, maar heel veel tegen 't bezoek van anarchisten. Vóórdat wy weggingen echter, verontschuldigde zy zich wegens hare aanvankelyke, onheusche behandeling. Hare openhartigheid mishaagde my niet. Ik beantwoordde die met idem-franchise en zei dat ze, wanneer het haar zóó vreeselyk onaangenaam was, ons dat dadelyk had dienen te zeggen; dan waren we eenvoudig weer heen gegaan. Ik schryf u dit maar om u te waarschuwen daar in 't vervolg niemand meer heen te sturen. R. maakte op my een heel plezierigen indruk dien ik ook steeds zal behouden.

Zeg s.v.p. aan uw Duitsche nichtje⁷ dat ik hier pogingen gedaan heb iets voor haar te krygen, maar tot nu toe is 't my niet gelukt. Werner kan ik ook niet te zien krygen hoewel ik 2× aan zyne woning was. Ik zal evenwel aan haar denken.

Het genoegen dat wy smaakten tydens ons verblyf in Holland, en voornamelyk ten uwent, blyft ons nog steeds by, in weerwil van vuile

5 De uitspraak van de Hoge Raad in de zaak tegen A. Rot, S.W. Coltof en Chr. Cornelissen wegens het deelnemen aan een bij de wet verboden vereniging luidde volgens Recht voor allen: ‘De Hoge Raad verklaarde dat het Hof met juistheid heeft beslist dat eene Vereeniging die als einddoel beoogt niet de hervorming of verandering van bestaande toestanden langs wegen door de grondwet of de wet aangewezen, maar de omverwerping der bestaande maatschappelijke orde met alle haar ten dienste staande, ook onwettige en gewelddadige middelen uit haar aard een met de openbare orde strijdige vereeniging is.’ Rot was voorzitter, en Coltof secretaris van de Sociaal-demokratische bond.

6 De arts en seksuoloog dr Johannes Rutgers (1850-1924) was bevriend met Domela Nieuwenhuis. Hij sympathiseerde met de Sociaal-demokratische bond, was een voorstander van vrouwenemancipatie, geboortenregeling en vegetarisch eten. In zijn huis in Rotterdam konden socialisten dikwijls overnachten. Zijn tweede vrouw Maria (Mietje) Wilhelmina Hendrika Hoitsema was actief in de vrouwenemancipatie en in de Nieuw-malthusiaansche bond. Rutgers had vier kinderen uit zijn eerste huwelijk, zijn tweede huwelijk bleef kinderloos.

7 Misschien familie van Domela Nieuwenhuis' schoonzuster Dorothea (Ulrika) Weissenborn, de vrouw van Adriaan Domela Nieuwenhuis, zijn jongste broer, die in Duitsland woonde.

[p. 81]

mist en nare Engelschen te midden waarvan wy ons bewegen. Myne opgeruimder stemming stelde my in staat een betrekkelyk uitgebreid artikel te schryven. Zoo ziet gy hoeveel by my alles afhangt van uiterlyke invloeden.

Ik ben toch van plan, indien ik tenminste geen kans zie op andere wyze Engeland te verlaten voor een minder dof land, om myne 6 maanden af te komen zitten. Daarna ben ik vry en zal my in Holland er wel doorslaan. Zoo als ik u zeide heb ik beweging noodig, en die kan ik my in Holl. scheppen. Ik denk bovendien daar nuttiger te kunnen werkzaam zyn dan hier. Maar eerst moet de winter gedeeltelyk om zyn. - Ruber⁸ beviel my uitstekend. Hy is de eerlykheid zelve en hoop ik dat R.v.A. en hy voortaan in goede verstandhouding zullen leven. Met de Soc.G. is m.i. heel wat te doen. Ik zal er voortaan ook wat aan medewerken. - Ik had nu ook graag Morgenrood geregeld. Ik ontving het nooit tot nu toe. Laat 't me s.v.p. toezenden. - Dat verbod v.d. S.D. Bond is ernstig, niet waar?⁹ Maar wat zyn die lui stom. Ze dry ven zóó zelven tot andere, voor hen erger tactiek.

Kaya is druk bezig, anders had ze zelf een paar regels bygeschreven. Nu verzoekt ze my u allen hartelykst te groeten en te bedanken voor de lieve, aardige ontvangst. Aan Riekje zegt ze hare pogingen my te verleiden tot ontrouw, vergeven te hebben. Ja, wel moest ik sterk zyn en deugdzaam om daaraan weerstand te bieden. Nog voel ik hare¹⁰ ‘tuutsjes’ die doordrongen tot in de diepste diepheden myner ziel. Ik kan het nu wel bekennen, nu ik weg ben. Achter elke deur, in elke kamerhoek, op de trap, tot in het kolenhok, overal vervolgde my Riekje. Zeg het maar niet aan Jan.

Elken dag bezien wy de portretjes van de kindertjes: Annie,¹¹ Johanna¹² en Riekje. Zoodra wy gephotographeerd zyn, sturen wy onze lieve kopjes.

Groeten aan Abas, Coltof, v. Koert,¹³ by gelegenheid - houd Riekje van hem verwyderd! anders verleidt zy dien ook nog! - en overige vrienden.

Ook onze beste groeten aan het nichtje uit Duitsland. Heeft zy betere berichten van huis?

Hierby eenige postzegels voor George Rynvis.¹⁴

Hoe staat het met uwe vrouw's gezondheid? Goed, hoop ik.

t.t. J.A. Cohen

Groeten aan Cornelissen van ons beiden.

8 B. Ruber (Latijn voor rood, ps. van D.H. Meyer jr, leraar aan de Koninklijke militaire academie), redacteur van De sociale gids, socialistisch tijdschrift voor Noord- en Zuid-Nederland, schreef in zijn kroniek ‘Kijkjes op het groote schouwtooneel’, jrg 2 (1894), p. 479-480, dat hij een tegenstander van de motie Hoogezand-Sappemeer was, omdat hij het propagandamiddel van de verkiezingen niet aan alle leden van de partij wilde verbieden, maar vroeg zich tegelijk af: ‘waarom die groote haast om een nieuwe partij op te richten?’ Op het kerstcongres van de Sociaal-demokratische bond was de partij door het aannemen van deze motie de anti-parlementaire richting ingeslagen. Ruber constateerde dat er geen uitbreiding van het kiesrecht was gekomen, en vond dat het het beste was geweest om het kerstcongres van 1894 af te wachten om te zien of de motie gehandhaafd zou blijven. Zoals bekend hadden de parlementaire socialisten inmiddels op 26 augustus 1894 in Zwolle de Sociaal-democratische arbeiderspartij, naar Duits model, opgericht. Tot de oprichters, ‘de twaalf apostelen’, behoorden o.a. Troelstra, Vliegen, Van der Goes, en Fortuyn.

9 A. Rot en Sam W. Coltof deelden op 4 december 1894 in Recht voor allen aan de ‘Partijgenooten’ mee: ‘Gisteren is de beslissing gevallen. De “Sociaal-Demokratischen Bond in Nederland” is tot een verboden vereeniging verklaard.’

10 Fries = kusjes.

11 Anna (Annie) Domela Nieuwenhuis (1892-1899), dochter van zijn vierde vrouw Johanna Egberta Godthelp (1863-1933).

12 Johanna Domela Nieuwenhuis (*1875), dochter van zijn tweede vrouw Johanna Adriana Verhagen (1842-1877).

13 L.W. van Koert, afkomstig uit Den Haag, werkte mee aan Recht voor allen.

14 George Rhijnvis Feith (*1884), stiefzoon van Domela Nieuwenhuis, wiens vierde vrouw Bertha Godthelp eerder getrouwd was met G.J. Feith.