Brieven 1888-1961

Aan F. Domela Nieuwenhuis

Londen, 2.6.94.

Waarde Nieuwenhuis,

In den loop dezer week verzond ik, aan 't adres der drukkery: den 29 mei een aangeteekend manuscript inh. twee art. voor R.v.A., één ingezonden stuk¹ en een P. Kroniek,² den 30 een briefkaart aan u en gisteren 1 juni weer een aangeteekend manuscript - de vertaling van Henry's rede voor de cour d'assises. In de 2 nummers van 't blad die ik gister ontving zocht ik naar ontvangst-bericht betr. het eerste door my afgezonden manuscript, maar vond niets. Is alles u geworden? - Gy zyt zeker zeer ontevreden op my en ik erken dat daartoe redenen bestaan. Maar ik was een geruimen tyd volkomen buiten staat iets, hoegenaamd uit te richten.

1 In zijn ingezonden stuk van 12 juni 1894 bestreed Cohen de opvatting van de redactie van Recht voor allen dat de Franse anarchisten heimelijk door de geestelijkheid en rijke bankiers betaald werden, zoals Jaurès had verondersteld. ‘Ravachol, Vaillant en Henry waren edele mannen. Men moge hunne taktiek, hunne strijdwijze afkeuren - ik keur ze goed en acht ze doeltreffend - maar men onthoude zich van verdachtmaking. Ze is steeds onedel. En hoe kan men trouwens personen à priori beoordeelen zonder de drijfveeren te kennen die hen tot handelen drongen?’ Cohen hoopte dat zijn artikel mocht strekken ‘ter bevordering der goede verstandhouding tusschen allen die zich hebben aangegord ten strijd voor levensgenot en vrijheid.’
De redactie antwoordde: ‘Het is ons nooit te doen geweest om steenen te gooien op verschillende anarchisten, die aanslagen deden en wij keurden even goed de handelswijze af van Liebknecht, die zoo gauw bij de hand is om anderen een duw te geven.’ Niettemin acht de redactie het niet uitgesloten dat de anarchisten geld hebben gekregen.

2 Cohens kroniek verscheen als Parijsche brieven ii in Recht voor allen van 2 juni 1894, ook in Alexander Cohen, Uiterst links: journalistiek werk 1887-1896, Amsterdam 1980, p. 175-181. De kroniek was gedateerd Parijs, 28 mei 1894 en ondertekend met Kaya. Cohen schreef over de val van het kabinet Casimir-Périer, dat sinds 2 december 1893 aan de macht was, verder over het proces tegen Emile Henry.

[p. 73]

In geen enkel land ter wereld heb ik my ooit zoo ellendig, zoo ‘onthuis’ gevoeld als hier in dat vervloekte Londen dat myn geest neerslaat. Daarby komt nog dat my in den laatsten tyd heel wat verdrietigs te beurt viel. Ten eerste de gevangenneming van Félix Fénéon, myn beste vriend te Parys. De arme jongen heeft eerst zyn plaats aan het ministerie verloren, alleen omdat hy met my in vriendschappelyke betrekking stond. En nu zit hy reeds meer dan vyf weken gevangen, ‘au secret’ zonder dat iemand weet en hy zelf zeker 't minst. Myne vriendschap is hem dus eene onheilaanbrengende geweest en dat heeft my zeer te neder geslagen. Dan de onthoofding van Emile Henry, ook een myner beste vrienden, dien ik leerde kennen toen hy ‘l'Endehors’ administreerde. Ik heb nimmer edelmoediger karakter gekend en een meer belangeloos mensch dan Henry was. Ten minste heeft hy de voldoening gesmaakt een stuk of 6 politielui per³ marmite naar den duivel te expedieeren, maar het mager resultaat van zyn Terminus-bom moet hem zeer gegriefd hebben. Henry was wat men zou kunnen noemen een ‘veelbelovend jongeling’ - uit een chemisch oogpunt beschouwd. Ik voor my beschouw zyn daad - ik bedoel vooral de laatste - als van veel meer gewicht dan Vaillant's⁴ daad, hoewel ik beide goedkeur en nuttig acht. Vaillant's daad behoort tot de categorie der politieke aanslagen - en daarom heeft dan ook de ‘domme massa’ ze begrepen en toegejuicht en zyn zeer anarchistische en zelfs onsocialistische lui gekomen om bloemen te strooien op zyn graf. Er behoort m.i. geen groote dosis van revolutionnarisme toe om daden als die van Vaillant toe te juichen. Die soort daden zyn ‘à la portée de toutes les intelligences’. De kruidenier die, ingevolge eener nieuwe wet, twee francs meer invoerrechten moet betalen per 100 pond australisch konynenvet; de ‘marchand de vin’ die sedert korten tyd niet meer dan 3 procent kalk, 8% kleurstof en 42% water in zyn ‘wyn’ mag doen; de bakker die niet meer zooveel gestampt glas onder zyn uit gips en zaagsel gebakken brood mag mengen dan onder de vorige legislatuur: al die brave industrieelen vinden Vaillant's daad alleruitstekendst. Wat hen niet verhindert rustig voort te stemmen voor méér gips-gestampt glas-fuchsine en konynenvet belovende kandidaten, en rustig door te betalen voor politie-, justitie- en militie-vee. Henry's daad evenals die van Liceo-theater dynamiteurs is daarentegen van uitsluitend socialen aard en wordt daarom ook niet begrepen. Dat begrypen komt evenwel later en de gevolgen ervan zyn veel verschrikkelyker voor de bourgeois-maatschappy. De bourgeois begrypen dat ook zeer goed en aanslagen als die van Terminus, Liceo etc. etc. ver-

3 Bom.

4 Auguste Vaillant (1861-1894) zoon van een gendarme uit Corsica, die - verlaten door zijn ouders - door een voedster opgevoed werd. Op zijn twaalfde jaar woonde hij alleen in Parijs, waar hij wegens bedelarij en diefstal veroordeeld werd. Van 1890 tot 1893 verbleef hij in Argentinië. Ondanks zijn ingespannen arbeid kon hij zijn vriendin en zijn dochter Sidonie alleen maar misère bieden. In zijn dagboek, dat hij bijhield van 20 november tot 9 december 1893, schreef hij dat hij wilde sterven, maar dat zijn dood iets anders zou zijn dan een egoïstisch afscheid van het leven, het zal de schreeuw van een hele klasse zijn, die haar rechten opeist en die weldra de daad bij het woord zal voegen. Op 9 december 1893 wierp Vaillant een bom in het Palais Bourbon, waar de Kamer van afgevaardigden bijeen was. Niemand werd gewond. De Kamer nam twee dagen later de eerste van de ‘lois scélérates’ aan, tegen aanstichting tot moord en plundering, een week later gevolgd door de wet tegen misdadige verenigingen. Vaillant werd op 5 februari 1894 terechtgesteld.

[p. 74]

vullen hen met ontzetting - oneindig meer dan daden genre-Vaillant. Alle bourgeois-bladen noemen Henry:⁵ ‘le plus logique, partant le plus terrible des anarchistes’.

Ik wil deze myne ideeën die gy misschien niet zult deelen nader uiteenzetten in een artikel dat ik bezig ben te schryven voor eene fransche revue. Henry's ‘Déclaration’ neem ik in dit artikel op en ik ben van plan deze studie in 't Hollandsch te vertalen en, zoo gy my daartoe de plaats wilt afstaan, in R.v.A. te publiceeren. Daarom verzoek ik u - zooals ik 't in myn briefkaart van 3 mei deed - de compositie van H's rede te laten ‘opstaan’. Mocht gy evenwel bezwaar hebben tegen het opnemen in R.v.A. van myne studie, of zelfs van H's rede, geef dan s.v.p. deze laatste aan Methöfer, opdat hy ze publiceere in de ‘Anarchist’.⁶ Ik zal hem dan ook het heele artikel zenden. Liefst zag ik, 't zy aan de drukkery van R.v.A., 't zy aan die van ‘Anarchist’ dit artikel in brochure-vorm verschynen. Neemt gy 't eerst in R.v.A. op, dan kan de compositie ook voor de brochure dienen en dus de druk daarvan weinig kosten.

Mocht deze brochure-verkoop eenig voordeel opleveren, dan sta ik daarvan - na aftrek der kosten natuurlyk - de helft af voor die strydpenning die my voorkomt de meest revolutionnaire propaganda of taktiek te ondersteunen. Oogenblikkelyk byv. is my de meest sympathieke strydpenning die welke geopend is voor Losser-Enschede.⁷ Myne brochure zal zyn eene zakelyke uiteenzetting van wat ik versta onder: propaganda der daad en het nut daaruit voortvloeiende in verschillende omstandigheden. In elk geval kunt gy waarschynlyk eerst myn artikel in 't fransch lezen vóór ik een definitief antwoord verlang. - Nu weet ik nog steeds niet, in weerwil van myn briefkaart, of C.⁸ zyn door my in 't fransch vertaald artikel voor de Rev. Soc. ontvangen heeft. Eene kennisgeving na ontvangst had ik toch wel gaarne gehad. Het was my onmogelyk vlugger daarmee klaar te komen dan ik deed. Myne vrouw was toen ter tyd juist te Parys en ik verkeerde harentwege in doodelyke onrust. Van haar - namelyk hoorde ik de eerste 10 dagen harer afwezigheid niets - om de eenvoudige reden, die ik later vernam, dat de heeren politieschurken alle aan my gerichte brieven stalen en de telegrammen niet door lieten gaan. Eerst later, aan een ander adres, kreeg ik geruststellende berichten. Gy kunt denken hoe ik gestemd was. Ik wist niet of myne vrouw dood of levend was, of gearresteerd of wat ook, en ik miste de noodige kalmte om hoegenaamd iets te verrichten.

5 De meest logische en dientengevolge de meest verschrikkelijke anarchist.

6 De rede van Emile Henry voor het hof van assizen van de Seine op 28 april 1894 werd als bijvoegsel door het anarchistisch communistisch orgaan Anarchist van 2 juni 1894 (jrg 7, nr 54) gepubliceerd. Methöfer was redacteur van het blad.

7 Op 20 mei 1894 was er in Losser (Overijssel) een propagandatocht van de Sociaal-demokratische bond. De burgemeester gaf de politie opdracht op de 50 demonstranten in te slaan. Er vielen verschillende gewonden, een aantal demonstranten werd ontslagen. Recht voor allen opende een strijdpenning (= inzameling) voor Losser.

8 Christ. Cornelissens artikel ‘Le parti socialiste en Hollande et sa tactique’ (La revue socialiste, 20 (1894), 116 (augustus), p. 191-196) was een antwoord op een verslag van het kerstcongres 1893 van de Sociaal-demokratische bond te Groningen door Rienzi (H.H. van Kol). Cornelissen zette het anti-parlementaire standpunt uiteen, dat op het congres de meerderheid behaalde.

[p. 75]

Met Londensche toestanden ben ik nog niet genoeg op de hoogte om interessante brieven te kunnen schryven voor 't blad. Ik kom met byna niemand in aanraking en kan het niet van my verkrygen in sociaal-democratische kringen te verkeeren. Den 6 mei - een zondag - woonde ik de z.g.n. ‘Eight-hours-demonstration’ in Hyde Park voor het eerst - en waarschynlyk voor het laatst ook - by. Van myn leven heb ik [nooit] zoo iets walgelyks en erbarmelyks gezien. 't Was letterlyk om te braken dien lamlendigen optocht aan te zien voorafgegaan door een bende allerkermisachtigst, kwakzalverig toegetakelde kerels, met onzinnig beverfde banieren. Daar waren stukken doek allerviest beklad met belachelyke voorstellingen: Een dikke heer met een hoogen hoed er boven op en vreeselyk glimmende bottines aan de voeten die een geschoeide hand reikt aan een in een hoop spanen verdrinkenden werkman. Gelyk de drenkeling der fabel, klemt zich de even yverig als deugdzame arbeider aan de gehandschoende stroohalm vast. Volgens het onderschrift in gele en paarsche letters stelt de plaat voor ‘Capital and Labour’. Laat ons hopen dat ‘Capital’ aan ‘Labour’ een penny van zyn dagloon heeft afgetrokken om zich de met verzoenings-shakehandery verloren gegane arbeidstyd te doen vergoeden.

Op een ander even artistiek ambulant plakaat bewonderde ik een gentleman hoogbehoed (natuurlyk), en zwartgerokt, zittende op den bok van een met twee vurige rossen bespannen drek-vehikel. Voorbygaande ladies en gentlemen begroetten alleramicaalst en niet zonder eerbied den wagenmenner die niemand anders is dan de Liernur-ambtenaar⁹ der toekomst.

En daarby muziek, music for ever, Tararaboumdié + Marseillaise en God save the Queen. Aandoenlyk. Er werd ook gedanst en de vryheidsboom die midden in Hyde Park staat werd onder geestig gescherts bepist door eene gezellige en talryke menigte.

Verder was 't my dien dag gegeven John Burns' hondekop, Avelings jockey-tronie en Aveling Marx's rooden neus en keffend gegil te bewonderen.

‘T was hartverheffend.

Waarachtig, de Engelsche bourgeois zyn de verstandigste van allen. - Zy zouden wel gek zyn dien goeden socialisten te verhinderen van tyd tot tyd eens een lolletje te organiseeren. Een mensch zyn lust is een mensch zyn leven en als alles goed gaat en de wind blyft zoo, dan zien we in 1957 nog de brave, goedgedisciplineerde socialisten nog naar Hyde-Park kuieren met muziek en zang. Voor het paardenras wil ik

9 Ir. Ch.A.Th. Liernur (1828-1893), uitvinder van een pneumatisch afvoersysteem: een buizensysteem waardoor menselijke urine en uitwerpselen in een centraal bassin afgezogen konden worden.

[p. 76]

evenwel hopen dat het dan niet meer zal gebruikt worden om mest- of andere karren voort te trekken, zelfs niet met voerlui in galacostuum.

Schryf me spoedig weer eens en groet al de uwen

van tt

J.A. Cohen.