Brieven 1888-1961

[p. 68]

Aan F. Domela Nieuwenhuis

5 Adpar Street, Edgware Road

London w.

9.4.94.

Waarde Nieuwenhuis,

Zoals gy bespeurd zult hebben uit het artikel dat ik u den 6^en dezer toezond - een paar uren nà ontvangst van uwen brief - behoor ik nog steeds onder de levenden.¹ Overigens ben ik van plan nog geruimen tyd in dit ondermaansche voort te blyven kuieren. - Neen, alle lust en alle moed zyn niet verdwenen door die uitzettery, al viel het my vreeselyk hard Parys te moeten verlaten, de eenige plaats, naar het my voorkomt, waar het mogelyk is te ademen. Ik tenminste leefde daar in een kring van persoonlykheden die als het ware een onontbeerlyk element uitmaakten van myn geestelyk bestaan. Daarby komt dat ik, na byna zes jaren tobbery om... het hoofd boven water te houden, eindelyk de tyd zag aanbreken waarin het my mogelyk zou zyn betrekkelyk zonder zorgen, materieele n.l. te leven. Ik had my de fransche taal geheel eigen gemaakt, waarin ik, dat erken ik, eene zekere, misschien kinderlyke zelfvoldoening vond, te meer daar ik nooit titel of iota van myne ideeën of zelfs de uiterlyke demonstratie daarvan offerde of verloochende ter wille van eenig voordeel. Al wat ik publiceerde, geteekend, anonyme of onder pseudonyme in eenig fransch blad of tydschrift, bourgeoisbladen niet uitgezonderd, heeft myne begrippen gediend en nooit die van de bezitters of uitgevers dier publicaties. - En nu zoo op eens er uit. En dan gedwongen te zyn te leven in zoo'n vervloekte stad als Londen, waaraan ik reeds het land had vóór er ooit gekomen te zyn. Ware ik onmiddellyk van Holland naar hier gekomen, dan zoude alles wat my nu stuit en zelfs kwetst my minder of in het geheel niet opgevallen zyn. Maar na een verblyf van zes jaren te Parys, waar op zedelyk gebied geen plaats is voor eenige huichelary, waar bovendien alles smaak en kunstsmaak verraadt, waar het volk in weerwil van boulangisme², russo-krankzinnigheid³ en hedendaagsche lamlendigheid toch nog het aangenaamste en vryzinnigste in den omgang is, na zoo'n zesjarig verblyf in Londen te moeten leven, in Londen waar alles aan Hollandsche kleingeestigheid, ruwheid en onbeschoftheid herinnert, ça c'est trop fort. Gy zult myn

1 Met ‘Parijsche brieven i’ van 6 april 1894 hervatte Cohen zijn Parijse correspondentie onder het pseudoniem Kaya in Recht voor allen (gepubliceerd in het nummer van 12-13 april 1894).

2 Boulangisme was een anti-parlementaire en pro-monarchistische beweging met aan het hoofd de populistische generaal Georges Boulanger (1837-1891), die in 1886 minister van oorlog was. Wegens de kritiek op zijn legerhervormingen en zijn felle anti-Duitse houding kreeg hij in 1887 niet opnieuw een post in het kabinet. Boulanger liet de gelegenheid die zich in 1889 voordeed voor een staatsgreep ongebruikt, in 1891 pleegde hij zelfmoord op het graf van zijn vriendin.

3 Frankrijk en Rusland hadden op 27 december 1893 een bondgenootschap gesloten. Een Russisch vlooteskader had een maand eerder een bezoek aan de Franse marinehaven Toulon gebracht. De Frans-Russische toenadering was veroorzaakt doordat keizer Wilhelm ii in 1890 geweigerd had het geheime Rückversicherungsvertrag, dat Bismarck met het keizerrijk Rusland gesloten had, te verlengen. De tsaar had de keizer laten waarschuwen dat Rusland zich geen isolement kon permitteren en dat hij gedwongen zou worden tegen zijn eigen overtuiging in een bondgenootschap met (de republiek) Frankrijk te sluiten. In juli 1890 al bracht een Frans eskader een bezoek aan de Russische marinebasis Kronstadt. Tsaar Alexander in luisterde met ontbloot hoofd naar de Marseillaise, het lied van de Franse revolutie dat tot dan toe in Rusland verboden was. De keizerlijke Russische marine werd met zeer groot enthousiasme in Toulon en Parijs begroet. Cohen vond het bondgenootschap van de republiek met de tsaar een verraad aan de idealen van de Franse revolutie.

[p. 69]

oordeel over patria niet heel fair vinden, maar de door my opgedane ondervinding kan my niet anders doen spreken. Holland, behalve de weinige vrienden die ik daar heb, en waarvan gy zeker de beste zyt, is my altyd, in vergelyking met andere landen die ik bezocht, het onuitstaanbaarst voor gekomen.^* Alleen de revolutionnaire beweging is my daar sympathiek, meer dan ergens anders, altans wat aangaat de massabeweging. (Hieromtrent ben ik van meening en meen ik, alle anarchisten met my, dat zoodra de massa in beweging komt, in ernstig revolutionnaire beweging, individueele daden van rebellie niet meer noodig zyn en van zelf verdwynen. Nu ben ik zonder restrictie vóór wat men noemt: la propagande par le fait, overal waar de massa ingeslapen of indolent is.) Op het oogenblik ben ik bezig met eene kleine studie betreffende de propaganda der daad. Uit den algemeenen schipbreuk - lees uit den diefstal myner papieren, brieven, bladen enz. - heb ik een paar interessante documenten kunnen redden, waaronder een brief van Emile Henry⁴ destyds gepubliceerd in een anarchistisch blad. Dat factum is uiterst interessant, en getuigt van een volkomen logischen gedachtengang by den schryver. Wanneer gy my in een paar nummers van R.v.A. eenige kolommen wilt afstaan, zal ik dolgaarne dit artikel publiceeren. Het zal mogelyk - waarschynlyk zelfs - uitlokken tot polemiek en wat is wenschelyker dan wryving van gedachten? Wellicht publiceer ik bewust artikel in 't Fransch in de ‘Société Nouvelle’, waarvan de directeur⁵ - entre parenthèses - zich by herhaling my tegenover vry smerig gedragen heeft. Ik wil dan ook in zyne revue niets anders meer publiceeren dan wat uit principeel oogpunt eenig nut kan hebben, maar op letterkundig gebied krygt hy niets meer van my.

Vindt gy het goed dat ik voortga met Parysche brieven te schryven? Daar ik de bladen hier tòch ook lees, en goed op de hoogte ben met Fransche toestanden, kan ik evengoed van hier schryven. In 't belang der ‘prestige’, (daar echte Groninger koek uit Groningen, ‘oprechte’ genever uit Schiedam en Theodoor's Koukos ‘helenikos’ van den Parnassus moet komen) zou 't misschien wenschelyk zyn den zetters te verzoeken de anglo-saksische afkomst myner gallische correspondentie voor zich te houden. Binnen twee à drie dagen komt een ‘Londensche Brief’ en ik zal trachten zoo geregeld mogelyk te schryven van hier uit, hoewel er weinig of niets voorvalt op speciaal revol. gebied.

* Engeland - resp. Londen - uitgezonderd.

4 Emile Henry (1872-1894) was de zoon van kolonel Fortuné Henry, die om zijn aandeel in de Commune van 1870 bij verstek ter dood veroordeeld was. Cohen had hem in de nazomer van 1892 in het anarchistische eethuisje van Constant Martin leren kennen. Op 8 november 1892 had Henry een bom geplaatst bij het hoofdkantoor van de Carmaux-mijnen in de avenue de l'Opéra te Parijs. De bom ontplofte op het politiebureau in de rue des Bons-Enfants. De dader bleef onbekend. Cohen had veel contacten met Henry, niet zelden bleef Henry bij Cohen in de rue Lepic 59 (Montmartre) slapen. Cohen had Henry het laatst gezien bij zijn bezoek in januari 1894 aan Londen. Een week na de executie van Auguste Vaillant (5 februari 1894) pleegde hij een aanslag op het deftige café Terminus. Tijdens zijn proces legde hij op 27 april 1894 een verklaring af, die veel indruk maakte. Henry werd op 21 mei 1894 onthoofd. De helft van Cohens ‘Parijsche brieven ii’ in Recht voor allen van 2-3 juni 1894 was gewijd aan het proces tegen Henry (ook in Alexander Cohen, Uiterst links, journalistiek werk 1887-1896, Amsterdam 1980, p. 176-179).

5 De Waalse notariszoon Fernand Brouez (1861-1900) was redacteur van La société nouvelle, revue internationale. Cohen kreeg geen artikel in dit tijdschrift geplaatst.

[p. 70]

De sociaal-democraten, de ‘blauwe’, ‘waschechte’ zyn in handen van het walgingwekkende koppel Aveling⁶-Marx.⁷ De eerste helft van dit misbaarmakende paar ziet er uit als een verloopen jockey en de andere schynt veroordeeld tot een levenslang gekef in vier of vyf talen tegelyk. De zoogenaamde ‘onafhankelyken’ - die in Grafton-Hall hun tenten hebben opgeslagen - schynen my bovenal onafhankelyk te zyn van al wat naar gezond verstand zweemt. Gilles,⁸ die tot voor korten tyd daar den scepter heeft gevoerd, vervalt meer en meer tot den rol van een constitutionneel vorst dien de constitutie over 't hoofd groeit en... bedelft. Die Gilles is persoonlyk een goeie kerel, zeer hulpvaardig en ‘opferfähig’ - maar zyn beginselen komen my voor van zwak allooi te zyn. Daarby komt dat hy steeds gelyk wil hebben en het terzelfdertyd iedereen naar den zin wil maken en dat gaat slecht. 't Onvermydelyk resultaat daarvan is: sophisme en daar doet de brave man dan ook sterk aan. - Wat aangaat de anarchisten, behalve eenige weinige uitzonderingen waarvan ik het meerendeel reeds kende te Parys, daar is ook weinig aan.

Onder de Engelschen daarentegen heb ik eenigen leeren kennen die my alleraangenaamst verrasten door hun graad van overtuiging, kennis en radicalisme. Dat was my iets geheel onverwachts. - Dat John Burns⁹ afgedaan heeft als socialist weet gy natuurlyk. Die kerel - dien ik nooit heb kunnen uitstaan en steeds als een ambitieus politicus heb gewaardeerd - is geheel in beslag genomen door de Labour-Party, eene party die zich voornamelyk bezig houdt met agitatie tegen de Lords en andere belachelyke dingen.

Gy zult misschien denken dat ik te vlug oordeel en veroordeel - ach, neen, dat laatste is me niet eens de moeite waard! - maar herinner u dat ik reeds vóór 3 jaar en eerder in R.v.A. voorspeld heb de rol der bende Guesde, Fournière, Vaillant etc. En de gebeurtenissen hebben my gelyk gegeven. - Voor ik sluit nog iets. Zooals gy denken kunt, wandel ik hier overal, behalve op rozen. Het is zoo gemakkelyk niet hier weder te beginnen zooals ik te Parys deed. Oogenblikkelyk ben ik bezig met een deel Multatuli-vertaling te voltooien, dat ik te Parys zal uitgeven. Verder denk ik een boek te schryven over myn verblyf en wedervaren te Parys gedurende 6 jaren. (Sub rosa). Maar intusschen verdien ik niets. Myne vrouw die werk had is op 't oogenblik ook zonder; en deze laatste 14 dagen hebben we niet eens onze huur kunnen betalen. Kan R.v.A. niet, zooals toen ik te Parys was, my wat geld vooruit betalen voor te leveren artikels? Gy weet hoe ik steeds nauwgezet vooraf betaald werk

6 De Engelse socialist Eduard Aveling (1851-1898) studeerde in Londen en Cambridge natuurwetenschappen. Hij trouwde in 1872. Aveling was actief in de vrijdenkersbeweging, na zijn kennismaking met Eleanor Marx koos hij voor het marxisme. In 1884 begon hij met haar een vrij huwelijk, terwijl hij nog niet gescheiden was. Aveling had een slechte financiële reputatie. In 1890 stichtte hij de Legal eight hours and international labour league.

7 Eleanor Marx (1855-1898) noemde zich sinds haar vrije huwelijk Eleanor Marx-Aveling. Op de internationale socialistencongressen vertaalde zij uit het Duits en het Frans, en volgens haar critici nogal partijdig. Vanwege haar Nederlandse familie (de familie Philips uit Zaltbommel) had ze een zwak voor Nederland. In 1897 sprak zij voor de sdap in Nederland. Aveling verliet haar in augustus 1897, terwijl hij al haar geld meenam. Hij sloot een geheim huwelijk met een toneelspeelster, hoewel zijn eerste huwelijk nog niet ontbonden was. In januari 1898 keerde hij voor verpleging naar Eleanor Marx terug. Zij benoemde hem tot haar universele erfgenaam. Aveling dreef haar stelselmatig in de dood. Op 31 maart 1898 pleegde ze zelfmoord. Cohen schreef over haar dood in De paradox, nieuwe serie nr 5, 7 mei 1898, p. 70-71.

8 De Duitse journalist Ferdinand Gilles was lid van de Communistischer Arbeiter Bildungsverein in Londen (Grafton Hall) en ook van de Social democratie federation. Gilles was een aanhanger van de ‘Jungen’. Op het voorbereidende internationale socialistencongres in Brussel (1893) steunde hij Domela Nieuwenhuis' voorstel om in geval van oorlog een algemene staking uit te roepen. In Zürich nam hij deel aan het anarchistische tegencongres. Hij had een vernietigende polemiek tegen Edward Aveling gevoerd.

9 John Burns (1858-1943), lid van de Social democratie federation. In 1886 werd hij wegens opruiing veroordeeld, in 1887 doorbrak hij het politiecordon bij een demonstratie op Trafalgar Square (Bloedige Zondag). Burns was de leidende figuur bij de havenstaking van 1889. In 1892 werd hij voorzitter van het Trade union congress (TUC) en Lagerhuislid, hoewel hij zich kort daarvoor nog tegen de parlementaire socialisten had gekeerd. In zijn kiesdistrict circuleerde een spotprent ‘Judas Burns betraying the Christ of Labour’ vanwege zijn goede betrekkingen met de Liberale partij. In 1906 was hij de eerste arbeider die minister werd.

[p. 71]

afleverde. Bedenk, het is een moeilyk begin en een uiterst harde tyd. Zoo mogelyk laat my dan dadelyk na ontvangst dezes wat geld zenden, minstens 25 gulden, dat ik zaterdag of zondag a.s. huur betalen kan, anders vlieg ik er uit, en weet niet waar heen te trekken. - Kan ‘Morgenrood’ misschien iets betalen voor schetsen uit het L. leven? - Kunt gy my leenen - gy weet dat ik nauwkeurig ben met boeken - Bymholts¹⁰ werk over de arbeidersbeweging in Nederland. Een studie daarover kan ik waarschynlyk plaatsen te Parys in een revue.

Groeten aan al de uwen en aan de vrienden van my, en aan u van Werner¹¹ en Kampffmeyer¹²

t.t. J.A. Cohen

Naar uw kistje voor Australië¹³ informeerde ik, maar kreeg nog geen antwoord. Wat zyn de afmetingen, het gewicht en de inhoud?

-. Kan men aan 't adres van R.v.A. of aan 't uwe (166 Haarlemmerstraat of Haarlemmerdyk?) veilig schryven zonder aan te teekenen?

10 B. Bymholt, Geschiedenis der arbeidersbeweging in Nederland, Amsterdam 1894, was in vele afleveringen aan het verschijnen.

11 Wilhelm Werner (*1856), een Berlijnse boekdrukker, was op het congres in Halle (1890) van de sociaal-democraten de voornaamste woordvoerder van de Jungen. Hij trad na het Erfurter congres van de sociaal-democraten (1891) - waar hij door Liebknecht van anarchisme beschuldigd was - uit de partij. Vanaf 15 november 1891 drukte hij Der Sozialist, Organ der unabhängige Sozialisten. In februari 1892 vluchtte hij naar Londen om aan een dreigende arrestatie te ontkomen.

12 Bernhard Kampffmeyer was een naar Parijs uitgeweken Duitse Jung-socialist, met wie Cohen kennis maakte in het anarchistische eethuisje van Constant Martin. Kampffmeyer huurde een kamer in de rue Lepic, enkele huizen voorbij Cohen. Na de anarchistenvervolgingen in Frankrijk week Kampffmeyer uit naar Londen. Kampffmeyer, die over meer geld beschikte dan Cohen, hielp hem dikwijls. Aangemoedigd door Cohen publiceerde Kampffmeyer enkele Multatuli-vertalingen in Der Sozialist.

13 Na zijn ingenieursstudie in Zürich emigreerde Ferdinand Jacobus Domela Nieuwenhuis naar Australië.