Brieven 1888-1961

Aan F. Domela Nieuwenhuis

76 Thorpdale Road, Hornsey Rise,

London n.

9-1-94

Waarde Nieuwenhuis,

Vergeef my indien ik niet eerder schreef. Gy kunt denken dat ik een beetje uit de haak was geraakt door de laatste gebeurtenissen. Uit de bladen (Fransche) zaagt gy zeker hoe de zaak gebeurd is. Ze hebben my

[p. 65]

een kolossale reclame gemaakt, en als ik ooit in Frankryk terug kom - wat best mogelyk is - dan ben ik voor de toekomst gerust. Voorloopig echter zit ik er beroerd voor met myne vrouw, die zich dapper gedragen heeft tydens myne gevangenschap. Aan Zola ook heb ik veel te danken wegens zyn tusschenkomst. Hy is naar den minister gegaan en heeft alles gedaan wat mogelyk was om my in Frankryk te houden. Maar de schurken wilden natuurlyk niet erkennen dat zy een stommiteit hadden uitgehaald en daarom moest ik er uit. - Terwyl alle anderen uitgebannenen in vryheid bleven en 8 dagen kregen ter regeling hunner zaken, bleef ik in 't geheel 16 dagen gevangen - au secret - en werd ik 's nachts geheimzinniglyk opgelicht, en per celwagen, met ketens aan de voeten van Parys naar Havre vervoerd. Daar scheepte ik my in naar Southampton en toen naar Londen. - Ik zocht hier om werk maar vond nog niets. Wel beloften. Myne vrouw die eene goede parysche modemaakster is, heeft ook nog geen werk, maar in een paar weken - zeide men my - vangt het goede season aan voor dat soort werk. Krygt Kaya arbeid, dan is dit voor my een groote zorg minder. Trouwens myne vrouw is voor my een groote steun. Zy heeft een yzeren energie betoond, zoo zelfs dat de secretaris van den prefect van politie, toen zy kwam voor de vergunning my te zien, haar toevoegde:¹ ‘Vous avez une manière de nous traiter, madame, qui frise l' insolence!’ De politie-schurken hebben alles by my gestolen. Al myne brieven - waaronder de uwen - familiebrieven, zeer vele zelfs dateerende jaren lang vóór m'n komst in Frankryk, alles hebben de honden gestolen. Al de nummers van R.v.A. met myne artikelen, bibliographieën etc. van den beginne af, alles is voor my verloren, wat een groot verlies voor my is daar dit alles een periode van myn leven inhield en niet het minst bewogene. Idem de Fransche bladen en tydschriften waaraan ik medewerkte sedert jaren. - Eenige schryven in de beste bedoeling - zooals Octave Mirbeau in de ‘Echo de Paris’², Fournière³, Docquois⁴ in ‘le Journal’, Bissandre in la ‘Libre Parole’ - dat ik alleen ‘littérateur’ en geen anarchist was. Ik verzond gisteravond een protest aan een Parysch blad, waarin ik hiertegen opkom. Ik wil dolgraag naar Frankryk terug, maar niet ten koste van iets wat ik voor my zelf als eene lafheid beschouw. Ik ben en blyf anarchist, en het is vooral niet in dit tydperk van vervolging dat ik dulden wil dat anderen myne ideeën verzachten of zelfs ontkennen. - Het is een harde slag voor my - juist op het oogenblik dat betere dagen, materieel gesproken - zouden aanbreken. Maar ik ben volstrekt niet geknakt en veerkrachtiger dan ooit. Wy

1 ‘U heeft een manier om ons te behandelen, mevrouw, die grenst aan brutaliteit!’

2 Bij zijn arrestatie op 10 december 1893 door commissaris Archer van het bureau Clignancourt hadden de dagbladen vooral de nadruk gelegd op zijn verbindingen met anarchisten. Op 12 december kwam Le figaro met een achtergrondverhaal, waarin Cohen vooral geprofileerd werd als jonge schrijver. Zijn vertalingen van Zola, Multatuli en Hauptmann werden genoemd. De krant ontkende dat Cohen medewerker was geweest van L'endehors, maar verzuimde zijn bijdragen aan Le figaro te vermelden. Deze tactiek om Cohen te dissociëren van de anarchisten werd door veel bladen overgenomen en had kennelijk veel succes. (Le figaro was minder precies dan de dichter Laurent Tailhade (1854-1919), die op een betoging tegen de uitwijzing van Cohen hem ‘un anarchiste d'opinion comme tout le monde’ noemde, ‘tout à fait incapable de manipuler des poudres vertes ou de manipuler des bombes.’) Mayer, de rechter van instructie, die Cohen op 13 december 1893 ondervroeg en verscheidene getuigen over hem hoorde, deelde aan L'intransigeant mee dat de arrestatie van Cohen in het geheel niet gerechtvaardigd was: ‘C'est un socialiste. Il n'est pas anarchiste du moins du monde, et, du reste, ne s'occupe pas de politique’.
De anti-klerikale en met het anarchisme sympathiserende schrijver Octave Mirbeau (1848-1917) betitelde zijn artikel in L'echo de Paris. ‘A travers la peur’: ‘On doit à Alexandre Cohen de connaître en France Multatuli, ce philosophe néerlandais dont la pensée est si profonde et si puissante d'ironie. Il traduisit, pour la Société nouvelle et le Mercure de France, de nombreux fragments de ces oeuvres étonnantes, ignorées de nous, entre autres le Dialogue Japonais, qui est une merveille d'intelligence, un enchantement de l'esprit et, je crois bien, la plus claire, la plus irréfutable critique de nos institutions sociales.’ Wijst men Cohen uit vanwege Multatuli, vanwege zijn vertaling van Hauptmann, vraagt hij zich af.

3 Eugène Fournière (1857-1914), oorspronkelijk juweelwerker, was verbonden aan de polytechnische school van Parijs, later aan de academie voor beeldende kunsten. Cohen had hem bij Stackelberg ontmoet. In 1894 werd hij lid van de Parijse gemeenteraad voor het achttiende arrondissement, waarin Cohen gewoond had. Vanaf 1898-1902 was hij lid van de Kamer van afgevaardigden. Hij was hoofdredacteur van La revue socialiste en redacteur van het socialistische dagblad La petite république. Zie ook Alexander Cohen, De paradox, 1898, nr 14 (4 juni), p. 104-105.

4 Georges Docquois bewerkte ook teksten voor het toneel.

[p. 66]

revolutionnairen hebben toch de schoonste rol in alle opzichten. Een handjevol besliste kerels houden tegenwoordig de heele bourgeois moordenaarskliek in angst en schrik. En dat is wel wat onaangenaamheden waard. Vooral in Frankryk en Spanje zit de doodsangst er in by de bourgeois, en de politie is niet op haar gemak. Dat heb ik wel bespeurd. - By al die zaken is altyd wat grappigs. Ge herinnert u wel een cadeautje wat gy my gaaft in '89 tydens de tentoonstelling en dat gy kocht in de Galerie des Madones: een breede stalen veer met nickel uiteinde en besloten in een cylindervormige doos van wit metaal. Uitgetrokken vormde die veer een wandelstok. Dat ding hebben ze niet durven openmaken en droegen ze met alle mogelyke voorzorgen naar het gemeentelyk laboratorium. Ik heb me ziek gelachen toen ik die bus op de tafel der ‘pièces de conviction’ zag liggen. - Hoe vindt gy 't verbod der opvoering van ‘Ames Solitaires’ door de regeering, alleen omdat ik de vertaler ben. (Ik zend u met dezelfde post een exempl. van ‘A.S.’ Meld my s.v.p. de ontvangst). Natuurlyk doe ik geen stap, noch schryf een woord om in Frankryk terug te keeren. Kunnen letterkundige vrienden, of Zola b.v. myn uitbannings-decreet doen vervallen, zonder my in 't minst te compromitteeren, dan keer ik graag terug. - Londen is wel allerinteressantst, maar blyven kan ik hier niet op den duur. Ik heb zon en licht en kleuren noodig om te leven. En hier is alleen nevel en duisternis.

Hebt gy niet wat werk voor my, vertalingen of zoo iets? Tracht iets te vinden s.v.p., want ik zit er pecuniair slecht voor. Myn uitgever maakt gebruik van myne uitbanning door my te bestelen. De kerel beweert dat ik hem ‘A.S.’ verkocht heb voor 3 uitgaven d.w.z. 3000 deelen, terwyl er alleen afgesproken was voor 1 uitgave en hy nog moeilykheden maakte uit vrees geen 1000 exempl. te verkoopen. Maar nu is er zooveel reclame gemaakt dat hy meer oplagen heeft moeten laten drukken en ik dus meer geld zou moeten hebben. Hy is my voor de 1^e duizend 350 francs schuldig waarvan ik nog maar 100 ontving, te Parys nog. Ik werd juist gevangen genomen één dag vóór dat wy ons contract moesten teekenen, zoodat ik nu geen enkel bewys tegen dien schelm in handen heb.

Als gy het goed vindt ga ik door met Parysche Brieven voor R.v.A.⁵ te schryven. Ik lees de Fransche bladen en dat gaat even goed. Bovendien schryf ik dan Londensche idem, als gy wilt. Zoodra ik een beetje op myn verhaal zal zyn gekomen, ga ik weer aan 't werk voor verschillende revues, die onmiddellyk niets opbrengen, maar dat is toch goed. Den moed heb ik niet verloren!

5 Op 12 april 1894 vervolgde Recht voor allen (jrg 16, nr 44) de serie Parijsche brieven, genummerd 1 en ondertekend Kaya. Deze eerste correspondentie ging over de anarchistenvervolging.

[p. 67]

Natuurlyk ontving ik niets sedert myne gevangenneming. Wilt gy zoo goed zyn my, aan myn tegenwoordig adres te zenden alle nummers van R.v.A. verschenen sedert 8 december l.l. Natuurlyk zag ik gaarne wat 't blad schreef betreffende myne arrestatie etc. Ik vernam dat de ‘Vorwärts’,⁶ het orgaan van den verschimmelden ouden heer Liebknecht zich allergemeenst heeft uitgelaten betreffende my. Kunt gy my die nummers daarvan niet sturen, desnoods te leen. Ik zal ze u ongeschonden terug sturen. Ik vind misschien stof die vuile kerels in de Société Nouvelle nog eens aan de ooren te trekken. Doe my dat genoegen s.v.p. - Kunt gy my ook - eveneens te leen als 't noodig is - bezorgen de nummers der Nieuwe Rotterdamsche,⁷ Handelsblad,⁸ Amsterdammer⁹ en andere hollandsche bladen die van my spraken. Ik zag in Fransche bladen dat zy allerlei vuiligheden verteld hadden. Eveneens hoorde ik dat van v.d. Goes.¹⁰ Is dat waar? Enfin stuur my s.v.p. wat gy kunt, want ik verlang naar polemiek met al dat gespuis, en al de bladen staan my thans open. - Kryg ik overigens weer geregeld 't blad s.v.p.?

Zie hier m'n adres:

M^r. White, p.a.

M^r. Buchnell,

76 Thorpdale Road

Hornsey Rise

London n.

Geen andere naam op 't adres, ook niet van toegezonden bladen. Ik gaf als myn naam C. op, maar tevens dat brieven en bladen zouden komen onder den naam White, myn authors-name. Geef s.v.p. niemand myn adres, met uitzondering van Abas en Cornelissen.

Schryf spoedig aan uw vriend

J.A. Cohen

Groeten aan al de uwen.

6 Vorwärts wijdde op 16 december 1893 (jrg 10, nr 295) een stukje aan Cohens uitwijzing ‘Ein “Anarchist”’. Het brengt Cohens Figaro-artikel tegen de Duitse sociaal-democratie in herinnering, waarin hij in het bizonder Liebknecht en Bebel ‘op de giftigste wijze aanviel en belasterde’. Met leedvermaak noteert Vorwärts dat de Figaro nu tegen de anarchisten ophitst, en de uitwijzing van Cohen billijkt. Vorwärts acht het karakteristiek voor de vuile natuur van de anarchisten dat zij die zich uitgeven voor de felste vijanden der burgerlijke maatschappij tegelijkertijd ijverig medewerken aan de vuilste persorganen van diezelfde burgerlijke maatschappij en deze plaats gebruiken om de sociaal-democratie te beschimpen en verdacht te maken. Cohen heeft het lasteren van Nieuwenhuis geleerd, constateert het blad. Recht voor allen nam drie dagen later (jrg 15, nr 149) het artikel in extenso over, en gaf ten antwoord dat Liebknecht zelf in bourgeoisbladen voor geld had geschreven.

7 De Nieuwe Rotterdamsche courant had op 13 december 1893 het bericht van de uitwijzing van de anarchist Alexander Cohen. De volgende dag is er een samenvatting van de Franse pers ‘die niet den anarchist maar een goed burger van de republiek der letteren’ in hem ziet. Op 15 december 1893 (jrg 50, nr 299) schrijft de correspondent dat Einsame Menschen niet om de inhoud verboden is, maar omdat men een manifestatie ten gunste van Cohen vreesde.

8 Het Algemeen handelshlad bracht op 12 december 1893 het nieuws van Cohens arrestatie (nr 20292). René Racot citeerde in L'événement op 22 december 1893 het Handelsblad bij een korte levensbeschrijving van de anarchist Cohen: van school gestuurd wegens insubordinatie, uit Duitsland gezet wegens verzet tegen de auto-riteiten, in Indië in de militaire gevangenis, terug in Holland opnieuw veroordeeld. Charles Boissevain schreef op 13 december in zijn rubriek Van dag tot dag, avondblad (nr 20293): ‘Indien deze Cohen de correspondent is die onder den naam van Souvarine aan Recht voor Allen brieven schrijft uit Parijs, dan gebruikt hij daarin een taal, welke het voor ieder ernstig denkend man onverklaarbaar maakt, dat de hoofd-redacteur van Recht voor Allen ze op neemt in zijn blad. Er is niets van den “littérateur” en alles van den opruier te vinden.’ Boissevain noemde Cohens geestdriftige verslag van de mishandeling van een politieagent door het volk, en zijn instemming met de aanslag in het Liceo-theater te Barcelona.

9 De Amsterdammer, dagblad voor Nederland, berichtte op 13, 15, 17 en 29 december 1893 over de lotgevallen van Cohen. De burgerlijk-radicale krant, die dezelfde hoofd-redacteur had als het gelijknamige weekblad noemde C. ‘een zeer intelligente persoon met een opgewonden gestel’, nr 3549 (13 december), p. 1. En verder: ‘Onder den pseudoniem van Souvarine schrijft hij nu en dan in Recht voor Allen zeer heftige “Brieven uit Parijs”, waarin de gewelddadige opruiming der bourgeoisie meermalen als het eenige middel werd aangeprezen om tot betere toestanden te geraken. Erkend moet worden, dat de redactie van Recht voor Allen haren correspondent hierover meermalen eene terechtwijzing heeft toegediend.’

10 Frank van der Goes (1859-1939) was redacteur van het onafhankelijk sociaal-democratische weekblad De nieuwe tijd en aanhanger van de parlementaire richting. In het nummer van 6 januari (jrg 2, 1894) stond in de rubriek Moderne ketterjacht: ‘Alexander Cohen is, op zijn verzoek, door de Fransche politie naar Hâvre gebracht, vandaar naar Engeland overgestoken en bevindt zich thans te Londen.’