Letterkunde & krisis

'n Honderd jaar Afrikaanse letterkunde en Afrikaner-nasionalisme

[p. 11]

1875-1922

Die ontdekking van diamante en goud in Suid-Afrika sedert die 1870's en 1880's kan beskou word as die werklike begin van industrialisasie en van 'n kapitalistiese wyse van produksie. Feitlik tegelykertyd bring die reaksie teen Britse kolonisasie en verengelsing die stigting van die Genootskap van Regte Afrikaners in die Kaap in 1875. In die naam van die ‘kombuistaal’, Afrikaans, het die persone van die Genootskap die leiding geneem in die aanvang van 'n kulturele en nasionale beweging. Met hulle koerantjie Die Afrikaanse Patriot (eerste uitgawe, 15 Januarie, 1876) het hulle 'n skryf- en literêre tradisie in 'n nuwe taal begin skep, met ‘alternatiewe’ Afrikaner-geskiedenis (Die geskiedenis van ons taal in die land van ons volk, 1877), en 'n eerste kinderboek (Eerste Afrikaanse prentjies boekie vir soet kinders, 1879).

Alhoewel nasionalisme en kapitalisme as strydende magte aan die begin van die geskiedenis van 'n gekoloniseerde Suid-Afrika teenoor mekaar staan, is die eerste literêre produkte eerder gerig op die opvoeding en die vermaak van lesers: oor geskiedenis, sosiale euwels en ras. Die werk van die toonaangewende persoon van die GRA, SJ du Toit (1847-1911), was ook gemik op die bewusmaking van ‘letterkunde’ en die fiktiewe. Die ‘profound and violent transformations’ (O'Meara, 1983: 67) wat die groeiende industrialisasie en proletarisering teweeggebring het aan die begin van die eeu, is egter nie aangespreek nie in 'n letterkunde wat eerder gepreokkupeer was met 'n nuwe taal en met nasionalisme. Die aandag aan taal en etnisiteit kan nietemin ‘...be understood as a response to the social dislocations and problems posed by the uneven development of capitalism in South Africa...’ (Marks en Trapido, 1987: 10).

[p. 12]

Nie die politieke en ekonomiese oorsake en gevolge van die Anglo-Boere-oorlog (1899-1902) was die kommer in die gedigte van die eerste hoof-Afrikaanse digters nie (Jan F E Celliers, 1865-1940, J D du Toit - Totius, 1877-1953, en C Louis Leipoldt, 1880-1947), maar die menslike lyding - uitgedruk op poëtiese wyse, sodat daardie oomblik in die geskiedenis getransendeer kon word, sodat lyding universeel kon word. Die bitterheid na die oorlog is gereflekteer in die werk van Leipoldt en Totius; maar baie min is in Afrikaanse literêre tekste geskryf oor ekonomiese realiteite - soos bv. die strewe van Sir Alfred Milner om Suid-Afrika na die oorlog vir kapitalisme in gereedheid te bring en sy suksesvolle pogings om die myne terug te bring tot volle produksie. Dit is asof die Milner-rekonstruksieperiode - met die toesegging van Swart ‘reservate’, die beheer oor stedelike instroming, die ideologie van segregasie; dit is asof die begin van 'n noodlottige diskoers van rasse-oorheersing, van wit appropriasie van die wyses van produksie, van surplus en die beheer oor arbeid (Johnstone, 1982: 10) - of dit totaal aan die Afrikaanse skrywer van die tyd verbygegaan het.

Waarom? Omdat die Afrikaanse skrywer ook besig was met rekonstruksie, met kulturele rekonstruksie; besig om te skep - veral in die poësie - 'n monologiese tradisie van die estetiese en van gehalte; en in prosa, die plesier van lees. Hulle strewe was die bevestiging van Afrikaans as taal, en daartoe het hulle gestig, deur die inisiatief van mense soos Gustav S Preller (1875-1943), die Afrikaanse Taalgenootskap in 1905. Preller het welsprekend geskryf oor die moedertaalwaarde van Afrikaans.

De taal die in een land leeft, die in het ganse volk wortelt, heeft in dat land en onder dat volk de meeste kans op voortbestaan, en laat zich niet uitroeien dan met de uitroeiing van het volk waarin ze leeft... Afrikaans wortelt diep en leeft gezond in de gehele Afrikaner nasie. (Kannemeyer, 1978: 85)

Die tekste van die tyd plaas die Afrikaanse skrywer ondubbelsinnig aan die kant van die koloniseerder soos bv. in: Jakob Platjie, 1906, deur G R von Wielligh (1859-1932), en Klaas Windvoël, 1910, deur Melt J Brink (1842-1925). Die tema van die eerste word duidelik saamgevat in die woorde van een van die karakters:

‘Ja, ons wil 'n witmens se kop op 'n Hotnot se skouers gaan plak, maar ons sal dit nooit reg kry nie.’ (Gerwel, 1983: 94)

[p. 13]

Hierdie boeke vertel die verhaal van wit weldoeners wat die ‘Hotnot’ wil probeer ‘beskaaf’ en assimileer; maar wat terselfdertyd erken dat daar inherent 'n ongelykheid bestaan, en dat hulle projek dus onmoontlik is. In wese maak hierdie tekste 'n saak uit vir kulturele beheer oor swart (‘gekleurde’) mense, ‘...'n proses waardeur die gekleurdes onthef word van enige outonome kulturele bestaanswyse en gevolglik aangewese is op die gesuperimponeerde dominante kultuur, maar terselfdertyd hul volledige assimilasie in daardie kultuur allerweë geblokkeer vind’ (1983: 74).

‘Union transformed the main population groups - the Africans, Afrikaners and English - into monoliths, each of which had its own history, culture, definition of the so-called race problem and solution to it. Each had fundamental strengths, basic weaknesses and peculiar concerns which determined political goals, shaped policies, fixed priorities and dictated strategies’ (Ngubane, 1987: 141). Teen 1910 het nuwe etniese identiteite na vore begin kom; maar die beheer van die staat en van die ekonomie was Engels. Etniese mobilisasie sou die enigste wyse wees waardeur 'n Afrikaner-monoliet die beheer van dié staat sou verkry.

Die teenprestasie van die nasionalistiese Afrikanerkultuur was die stigting van uitgewerye (J L van Schaik in Pretoria, 1914, en Nasionale Pers in Kaapstad, 1915), die totstandkoming van die Afrikaner Broederbond (1918) en die Suid-Afrikaanse Akademie (1909), en die strewe na die uiteindelike erkenning van Afrikaans as amptelike taal (1914-1925). Met die instelling van die gesaghebbende literêre prys, die Hertzogprys in 1915, was die Afrikaanse letterkunde op die pad na kanonisering, en het die bereiking van die estetiese 'n doelwit geword, sy dit onbewus en nog nie duidelik geformuleer nie.

Leipoldt word kosmopolities met sy bundel Uit drie wêrelddele (1923), en daardeur begin 'n tradisie. Terwyl die prosa aan die begin gestaan het van die bewustheid van die ‘literêre’ (soos in die hoogs liriese prosa van D F Malherbe, 1881-1969) was daar nog 'n preokkupasie met die geskiedenis (vgl. Preller se Piet Retief, 1906) en die strewe om 'n smaak en liefde vir lees te skep. Daarin was die didaktiese, humoristiese en satiriese geskrifte van C J Langenhoven (1873-1932), wat ook die Afrikaner se volkslied, ‘Die Stem’, geskryf het, belangrik - veral in die bekendstelling van 'n gemoedelike, intieme verwantskap tussen verteller en leser, waardeur die fiktiewe en literêre nader aan die

[p. 14]

leser se persepsies gebring word. Hierdie soort narratief sallater populêr word.

Terwyl die Afrikaner gestreef het na nasionale mobilisasie was daar onrus tussen swart mense in plattelandse gebiede: rebellie in die Katrivier-nedersetting en oorlog op die oosgrens. Die gekleurde mense in die Kaap het al bewus geraak van dreigemente teen hulle stemreg, en 'n opkomende swart petitbourgeoisie het begin streef na gebruikmaking van die kiesmasjinerie van die Kaapse koloniale regering: in 1880 is 'n Native Educational Association gevorm, en teen 1882 'n vereniging soos die Afrikanerbond, die Ibumba Yama Nyama. Die doel daarvan was: ‘to unite Africans in political matters so they could band together in fighting for national rights’ (Marks en Trapido, 1987: 6). Maar swart mense is gedoem om uitgesluit te word van die ‘unifikasie’ van Suid-Afrika in 1910. Dit het onder andere gelei tot die stigting van die ANC in 1912 (the South African Native National Congress).

Geskiedenis en literêre tekste konvergeer op hierdie oomblik in 'n poging om oplossings te vind vir die groeiende kontradiksies veroorsaak deur ras, klas, industrialisasie en die ontwikkeling van kapitalisme. Enkeles kan hier genoem word. Die ‘Naturellen Grond Wet’ van 1913 het die ANC aan die gang gesit. Dit was ook die oorsaak van die produksie van een van die eerste dokumentêre politieke tekste geskryf deur 'n swart persoon, Native Life in South Africa (1916), deur Sol T Plaatje (1876-1932). Hy sê ondubbelsinnig wat die wet beteken: ‘...to prevent the natives from ever rising above the position of servants to whites’ (Plaatje 1982: 71). Afrikaners in die industrialiserende gebiede het na die oorlog ingedeel geraak in die onterfde armes en die nuwe proletariaat. Totius se epiese gedig (Trekkerswee, 1915), geskryf in eenvoudige, leesbare ryme, het geween oor die verlede, die verlies van die paradys en die opkoms van stedelike armoede (dit was ook die eerste wenner van die Hertzogprys). Daar was die sketse oor die booshede van die stad deur J Lub (1868-1926); maar veral besorgdheid oor die agteruitgang van feudalisme en die armoede van wit bywoners in die werk van Jochem van Bruggen (1881-1957). Die eerste plaasroman, deur D F Malherbe (Die Meulenaar, 1926), vertel van die afsterwe van die idille en die uiteindelike verlies van die plaas en van 'n leefwyse.

Die gemene delers was grond en proletarisasie; maar die tekste het in hulle oplossings verskil: protes van swart mense; nostalgie

[p. 15]

van wit mense - maar ten minste die belofte van 'n nuwe bourgeois-toekoms.

Die begin van die oorgang tot ander realiteite kan gesien word in die werk van Eugène Marais (1871 - 1936), wat nog gebonde was aan die patriotiese tradisie deur sy aktiewe betrokkenheid by die Boere-oorlog, maar wat ook in opstand gekom het teen konserwatiewe patriotisme in sy botsings met president Paul Kruger - en in gedigte soos ‘Die stem van Suid-Afrika’, waarin die land, Suid-Afrika, sulke woorde sê:

...Ek vorder as 'n heil'ge reg
Die vrug van eindelose pyn
Ek smyt hulle oor die berge weg,
Ek smoor hulle in die sandwoestyn. (Marais, 1941: 47)

Marais se eensame onttrekking in die natuur, sy verdowing aan morfine, sy tekste oor ‘transformasies’, oor menslike lyding, die onsensitiwiteit van 'n oppermag, en die begin van eksistensiële angs maak van hom die eerste ‘skisofreen’ in die Afrikaanse letterkunde.

Saam met Marais sou Toon van den Heever een van die ‘vroeë individualiste’ genoem kan word (Kannemeyer, 1978: 240). Hy staan krities teenoor God en die Afrikaner, en alhoewel sy preokkupasies ‘filosofies’ is en sy poësie persoonlik, openbaar hy nietemin 'n sensitiwiteit teenoor industrialisasie en die droom van die verlore idille (vgl die gedig ‘In die Hoëveld’), en 'n besondere bewustheid ten opsigte van arbeid en klas. In 'n idilliese milieu gaan die speletjies van twee kinders (swart en wit, kneg en meester) feitlik onmerkbaar - in elk geval vir literêre kritici van die tyd - oor arbeidsverhoudings, klas en stakings (‘Werkstaking by die kleigat’).

Die mynstaking van 1921-1922 kan waarskynlik gesien word as die eerste Suid-Afrikaanse krisis waar arbeid, klas, ras en nasionalistiese politiek (veral Hertzog teen Smuts) in 'n mate konvergeer om 'n terrein van konjunktuur te skep waaruit die protes teen kapitalistiese en staatsoorheersing geloods kan word.