Ritme en skandering. 'n Ondersoek na ritmiese sisteme in uitgesoekte Afrikaanse gedigte

[p. 109]

Hoofstuk 6
Voetmaat en enjambement

‘The difficulty in metrics is not a deficiency of scanning ability among modern readers but rather an inability to come to agreement about which metrical categorizations make most sense; behind that lies the question of how one decides such things’.^1.

Hierdie uitspraak is veral van toepassing by die versvoet, die enjambement en die sintaktiese pouse - almal aspekte wat die ritme van 'n versvoet raak en die geprojekteerde skanderingspatroon beïnvloed. Soos daar sekere skanderingsbeginsels geformuleer is t.o.v. eensillabige voorsetsels ens. binne die metriese skema, sal daar ook by die versvoet en ander relevante faktore kenmerke - en uiteindelik riglyne - gesoek moet word wat van hulp kan wees by die vasstelling van die mees objektiewe skanderingstelsel.

1. Seymour Chatman, A theory of meter, p. 116.

1. Die versvoet

In 'n vorige hoofstuk is alreeds daarop gewys dat die versvoet as hulpmiddel saam met die metrum nie verwerp hoef te word nie, aangesien 'n voetindeling ‘...a simpler and more elegant descriptive statement of metrical and scansional facts’^2. aanbied, 'n Voetindeling is 'n prosodiese konvensie, 'n middel waardeur die kleinste ritmiese eenheid uit 'n versreël geabstraheer kan word; enersyds omdat ‘Bename’ en ordenen geeft menschen vrede’ en andersyds omdat die indeling in voete duide- lik die vorm van die verwagtingspatroon in 'n versreël aandui en die af- wykings van daardie patroon - die verbreking wat spanning veroorsaak en betekenis sterker aktualiseer^3.. Dit het in werklikheid weinig met die

2. Chatman, a.w. p. 116.

3. Let bv. daarop hoe die verwagtingspatroon daargestel deur die opeenvolging van jambiese voete verbreek word in die derde voet van die veertiende reël uit Eerste sneeu (Van Wyk Louw), om dié dalende voet prominent te maak, veral die toppunt, nl. ‘golf’. Die gevolglike spanning veroorsaak dan ook dat omringende voete geaffekteer word en dat woorde soos ‘wit’ en ‘vreugde’ ook die aandag trek:

‘en jy sal spoe en breek en uitgestort
in hierdie wit golf van die vreu de word’

.

[p. 110]

taal te doen, is slegs 'n verdere sistematisering van die geabstraheerde metriese skema, is trouens deel van daardie skema: ‘A foot is not only the basic element of meter but, in addition, becomes the meter itself’^4.. En aangesien die metrum slegs met die skandering te doen het, is dit ook so dat ’Feet ... belong wholly to scansion; they are a formality used in the investigation of metre, and have nothing to do with its compositum or with its real nature’^5.. Versvoete het ook niks met die komposisie van die poësie te doen nie en kan dus nie as ‘poëtiese entiteite’ beskou word nie, slegs as metriese entiteite^6..

Dit moet duidelik gestel word dat deur die gebruikmaking van 'n vers- voetindeling 'n mens geensins van die veronderstelling uitgaan dat versvoete gelyk is aan mekaar in tydsduur nie - dit was 'n waarheid van die klassieke poësie wat nie meer vandag van krag is nie, aangesien 'n vaste isochronisme tussen heffings in 'n versreël nie 'n vereiste vir die ritmiese poësie is nie (vgl. Hoofstuk 1 van dié studie). Ten tweede is dit nie noodwendig waar dat daar van 'n gedig verwag word om isosillabies te wees, dat dit só deur skandering gemaak moet word om te kan ‘kwalifiseer’ vir 'n versvoetindeling nie - soos Chatman wel in 'n stadium gemeen het: ’The general assumption seems to be that lines should be scanned as regular, wherever possible - that if a deca-syllabic line has more than ten syllables, and it is not intentionally or permissively hypermetrical by some approved variation (as, for example, ending with feminine rhyme), its ‘excess’ may be seen as resolved in elision’^7.. Alhoewel D.J. Opperman se Digter hoegenaamd nie isosillabies is nie, kan dit nietemin in jambiese voete verdeel word. Buitendien: daar is, tot dusver, weinig voorbedde in Afrikaans van gedigte wat doelbewus isosillabies geskryf is. Die uitspraak: ‘die Afrikaanse digter ‘tel’ heffinge en dalinge, nie lettergrepe nie’^{8. H.}, kan dus oor die algemeen aanvaar

4. Vladimir Nabokov, Notes on prosody, p. 5.

5. L. Abercrombie, Principle sof English prosody, p. 104. Ook aangehaal deur Chatman, a.w. p. 117. Die stelling dat voete niks te doen het met die ‘composition 01.... real nature" van die metrum nie, is lynreg teen die bevinding, weergegee in Nabokov se opvatting, dat 'n voetindeling alles te doen het met die metrum. Abercrombie se woordkeuse is daarvom verantwoordelik: dit behoort duidelik te wees dat deur die voetmaat, deur skandering, daar 'n ondersoek gemaak word van die ritme. (Vergelyk Hoofstuk 2 vir die bepaling van die begrip metrum).

6. In sy kritiek op die versvoetstelsel vra C.F.P. Stutterheirn, Problemen der literatuurwetenschap, p. 87: ‘Wat is nu tegen het bestaan van de versvoeten als poëtische entiteiten aan te voeren?’ (Kursivering van my).

7. T.A. Sebeok (red.) Style in language, p. 162.

8. H. van der Merwe Scholtz, Sistematiese verslag van 'n stilistiese analise, p. 31.

[p. 111]

word, alhoewel daar natuurlik geen rede vir 'n digter in Afrikaans is om nie sillabes te tel nie. Vgl. bv. N.P. van Wyk Louw se 21-reëlige elegiese vers Meretrix Tarraconensis^9. waarin elke reël uit dertien sillabes bestaan, en byna elke reël vyf hellings het^10.. Hier het die digter dus sillabes en heffings getel!

Een van C.F.P. Stutterheim se grootste besware teen die voetstelsel formuleer hy n.a.v. enkele reëls uit 'n sonnet van Kloos. Oor die indeling in voete wat gebruiklik is by die skandering van so 'n vers sê hy: ‘Hier schijnt geen twijfel mogelijk: dit zijn jambische verzen, te verdelen in vijf accent-groepen; elke accentgroep of versvoet bestaat uit een zwakker en een sterker accent, uit een daling gevolgd door een heffing. Toch is tegen deze scandering verzet gerezen; ze zou in wezen willekeurig zijn. En inderdaad: wat dwingt ons eigenlijk, in de continue reeks maatstrepen aan te brengen en dan nog weer speciaal maatstrepen na elke heffing en niet op andere plaatsen?

Waarom bestaan de geciteerde verzen uit vijf jamben met een naslag en niet uit vijf trocheeën met een voorslag? De gebruikelijke theorie geeft op deze vragen geen bevredigend antwoord’^11..

Stutterheim se eerste vraag is alreeds beantwoord: dis omdat dit minder verwarrend is om met 'n eenheid te werk as met 'n hele reeks. Maar 'n duideliker antwoord gee Chatman: ‘It is simpler to assume that the series consists of five recurrences of one event, , than that it consitutes some single homogeneous event. For then we would have to concede that the patterns

9. Nuwe verse, p. 74.

10. Hierdie isosillabisme kan toevallig wees, maar 'n ontleding van die ritme van die gedig toon aan dat daarin geen sterk ritmiese patroon is wat dieselfde heffing-daling-rangskikking in elke reël gee sodat 'n isosillabisme onbewus daardeur veroorsaak kon word nie. Ook ander aspekte van die struktuur laat 'n mens vermoed dat hier groot planmatigheid is: in die ontwikkeling van gegewens kan drie dele anderskei word, reëls 1-7, 8-14, 15-21- elk sewe reëls dus; en naas die feit dat reëls 7, 14 en 21 die einde van 'n beskrywing of siening verteenwoordig, kan hulle elk ses heffings dra, terwyl die ander agtien reëls vyf heffmgs elk kry. Die toekennings van die aantal heffings per reël kan wissel aangesien daar geen sterk ritmiese norm is wat kan help met die skandering nie. 'n Laaste punt: al is dié gedig isosillabies, is dit tog moeilik indeelbaar in voete, terwyl die teenoorgestelde vir Digter waar is.

11. Problemen der literatuurwetenschap, p. 88.

[p. 112]

and also constitute separate single events. It is simpler and more elegant to interpret the above three sets of events as variations of the first set with the substitution of of in a different position in each case’^12..

Die tweede vraag, waarom die spesifieke reëls juis uit jambiese voete moet bestaan en nie uit ander voete nie, is moeiliker om te beantwoord en lewer een van die grootste skanderingsprobleme, nl. hoe 'n versreël in voete verdeel moet word. In 'n poging om dié vraag te beantwoord, moet die reëls wat Stutterheim aanhaal eers geskandeer word. Dit kan as volg wees:^17.

‘De stomme, bleeke schaduw aan mijn zijde,^13.

Dat bitter-lieflijk beeld van't Lief-verloren

Wil met haar peillooze oogen mij doorboren

In onbeweeglijk staren te allen tijde’

Elke aksentgroep bestaan nie hier uit 'n daling gevolg deur 'n heffing, soos Stutterheim beweer nie: in die derde reël moet die heffing, om betekenisredes, verskuif van ‘met’ na ‘wil’, en in die vierde reël kan ‘te’ nie 'n heffing dra sonder om die natuurlike klemtoon op ‘allen’ te verwring nie. Dit egter terloops; die kwessie van voetindeling bly nog onbeantwoord.

Vir 'n begrip van die ritmiese opset van 'n gedig is dit noodsaaklik dat die metris die onderskeid tussen 'n stygende en 'n dalende ritme kan insien - of aanvoel. Gewoonlik is dié onderskeid redelik sterk gemarkeer

12. A theory of meter, p. 116. Dié vraag is natuurlik ook al in 1923 beantwoord deur L. Abercrombie in sy Principles of English prosody, p. 103 e.v. Stutterheim verwys egter nêrens na dié werk van Abercrombie in die hoofstuk waar hy die probleem stel nie - Hoofstuk 3, ‘Reflectie en beleving’.

17. Herbert Seidler, Die Dichtung, p. 191. Kursivering van my.
En ook die volgende: ‘After ascertaining whether the lines are generally in ascending or descending rhythm, the reader next rnarks the feet...’, Encyclopedia of poetry and poetics, pp. 740-741. Die begrippe stygend en dalend wat die ritme betref, het geen metaforiese of simboliese betekenis nie, dit beteken bloot dat die heffing op 'n klankkurwe 'n piek sal wees teenoor die relatiewe vlakheid van die kurwe by die daling. Stygend of dalend, waar dit as metriese begrippe gebruik word, het ook niks te make met vreugde of droefheid in 'n gedig nie.

13. Die heffing wat ‘aan’ kragtens die patroon kry, is slegs regverdigbaar a.g.v. diá relatiewe duur van diè sillabe.

[p. 113]

in verse met as basis òf 'n stygende òf 'n dalende raamwerk wat skielik verbreek word deur 'n verandering in die beweging van die ritme, soos bv. in die volgende gevalle:

‘Wit is die wéreld

van outydse wee,

en 'n treurige wals

is die vroemoresee;

dou oor die duine, geen windjie wat waai

net 'n vaalvalk wat sing soos hy draai,

soos hy draai’^14..

‘Die jare bondel in sy oë saam

tot oumansnek en heupjigstap

vereng en tog verhewe bo

die grense vanjlie sterflikheid;

14. W.E.G. Louw, ‘Vaalvalk’, Die ryke dwaas, p. 42. (Kursivering van my).

[p. 114]

geslagte flikker soos 'n somerdag

verby: Egipte, Babilon

staan uit die stof weer op,

Ramses trek ten stryde uit.. ’^15.

3 ‘And oft, as if her head she bow'd

Stooping through a fleecy cloud.

Oft on a Plat of rising ground,

I hear the far-off Curfeu sound,

Over som wide-water'd shoar,

Swinging slow with sullen roar’^16..

In aldrie voorbedde geskied die opeenvolging van heffings en dalings oorwegend volgens die stelsel: een, of twee, dalings gevolg deur 'n heffing. 'n Stygende ritmiese patroon dus, wat gewoonlik weergegee word in jambiese of anapestiese voetmaat. Afwykings van dié stygende ritme sal in die meeste gevalle in die vorm van dalende - trogeïese, daktiliese,

15. Ernst van Heerden, ‘Bergskilpad’, Reisiger, p. 19.

16. Aangehaat deur Robert Bridges, Milton 's prosody, p. 52, uit Milton se I/ Penseroso, reëls 71-76. Kursiveringsin albei aanhalings van my.

[p. 115]

of wiegende - amfibraggiese - voete voorkom. Die afwykings van die vasgestelde patroon sal in die aangehaalde voorbeelde ongeveer as volg wees:

1 ‘Wit is die wêreld...

en:

dou oor die duine, geen windjie wat waai’

2 ‘staan uit die stof weer op
Ramses trek ten stryde uit...’

3 ‘Stooping through a fleecy cloud
Oft on a Plat ...’

‘Stooping through a fleecy cloud

Oft on a Plat ...’

en:

Over som wide-water'd shoar,

Swinging slow with sullen roar

Om die oorwegende ritmiese beweging vas te stel, is uiters noodsaaklik, want slegs daarna kan die indeling in voete geskied. En al kan dit ook soms moeilik wees om te bepaal wat die metrum is, bly die hoofoorweging nog of die ritme stygend of dalend is: ‘Aber es ist nicht immer einfach, es (die metrum) zu finden, und gerade solche Unsicher-

[p. 116]

heiten führen wieder zu Stilfragen. Eine erste ist schon die Frage des fallendenund steigenden Rhythmus’.

In die voorbeelde wat Stutterheim gee, is die beweging van die ritme duidelik van stygende aard, en wel in die vorm van een daling gevolg deur een heffing: As die eerste reël nie met 'n daling begin het nie, sou die ritme dalend gewees het: ens. en sou daar dienooreenkomstig ingedeel moes word. Om die eerste daling in 'n versreël te ignoreer, sou foutief wees: die aanvang van 'n reël is immers uiters belangrik vir die bepaling van die ritmiese stuwing in daardie reël; en die afkapping (‘truncation’) van 'n reël vind gewoonlik slegs aan die einde plaas; 'n koplose (‘acephalous’) reël kom hoofsaaklik by die jambiese maat voor, en dan is dit meestal a.g.v. 'n ‘swewende enjambement’ (vgl. p. 133 van hierdie studie). Aangesien die aanvang van die eerste versvoet belangrik is, kan die derde reël van Stutterheim se voorbeeld problematies wees:

‘Wil met haar peilloze oogen mij doorboren’

Die aanvang is dalend; die hele versreël kan dan dalend wees:

Maar as die ritmiese tendens - nl. stygend - van die hele strofe in ag geneem word, kan hierdie reël ook stygend wees. Deur gebruik te maak van inversie of omsetting kan dit bewerkstellig word^18.:

‘Wil met haar peilloze oogen mij doorboren’

18. Waar inversie dan gedefinieer kan word as: ‘...the turningabout of a foot by substituting stressed for unstressed; unstressed for stressed syllables, e.g. using a trochee for an iamb in iambic verse’, Encyclopedia of poetry and poetics, p. 402.

[p. 117]

sodat die ritme basies dieselfde bly, met 'n funksionele versteuring aan die begin van die reël.

‘Stygend’ of ‘dalend’ is egter nie altyd genoeg aanduiding van watter voetindeling gebruik moet word nie. Daar is ook ander oorwegings wat van hulp kan wees. In die voorlaaste reël van Vaalvalk is daar aan die begin 'n omsetting van die stygende patroon; die verdere indeling kan egter probleme oplewer:

‘dou oor die duine, geen windjie wat waai’

Dit kan só ingedeel word:

‘dou oor die duinle, geen windjie wat waai’

of só:

‘dou oor die duine, geen windjie wat waai’

Die oorwegende ritme van Die eerste nag van Elis. Eybers kan stygend wees:

‘Hoe veillig en stil is my kindjie se slaap,

die tastende handjies so vreedsaam gevou’^19.

Met omsetting aan die begin kan 'n latere reël dan as volg ingedeel word:

‘wat, in die nag wat een saam is?
dat skoonheid gebore word uit gemis’

19. Die stil avontuur, p. 30.

[p. 118]

of

‘wat, in die nag wat eenbaam is?’

Die feit dat dié gedig in sekere opsigte as 'n wiegeliedjie beskou kan word, kan ook 'n ander - miskien meer aanvaarbare - voetindeling ingee, nl:

‘Hoe veilig en stil is my kindjie se slaap

die tastende handjies so vreedsaam gevou;’

maar hierdie indeling sal natuurlik nie by alle reëls moontlik wees nie; die omsetting en daaropvolgende stygende ritme sal dus tog ontbreek.

Naas die aanduiding van die ritmiese beweging, sal die sintaktiese groepering, in versreëls in dié gevalle van hulp kan wees (vgl. ook Hoofstuk 3 van dié studie, waar hierdie aspek kortliks bespreek is). In die reël uit Vaalvalk is daar, d.m.v. 'n komma, 'n duidelike sintaktiese pouse ná ‘duine’ aangegee, wat die reël presies in twee deel - die helfte dalend, die helfte stygend. Dit sal onwenslik wees om dié pouse te ignoreer by die voetindeling. Die finale skandering kan dan wees:

‘dou oor die duine, geen windjie wat waai’

So ook is daar in die reël uit Die eerste nag 'n sintaktiese pouse na ‘wat’. Met inagneming daarvan, en deur kompensasie vir die daling, kan die reël skandeer:

‘Wat, in die nag wat eensaam is’

Sintaktiese groepering by die voetmaat kan ook in 'n gedig wat van die parentese gebruik maak, nuttig wees om die betekenisonderdele by mekaar te voeg. Soos bv. die parentetiese sinne in ‘,versweë enjambe-

[p. 119]

mente’^20. in sekere sonëtte van N.P. van Wyk Louw. Die sonnet Ambag II kan bv. as volg in voete ingedeel word^21.:

1 ‘Van God durf ek skaars praat; ek ken Hom min,

2 al ken hy my tot in die laatse sel

3 en laaste selfbedrog; ek roer 'n vin

4 deur goue wakterwortels, moer en bel,

5 en sien die buite glans maar ken dit nie.

6 Min moet my woorde oor dié dinge wees

7 ek, hard van helderheid en styf van knie-

8 maar ánder woorde durf ek tog laat lees:

9 dat, van die dinge wat die mens bedink,

10 ons smet se krag ons wankele bestaan

11 die swaarste hoeke afgrond toelaat sink,

20. Ernst van Heerden, ‘Aantekeninge by Van Wyk Louw se sonnette", Standpunte, jg. XIX, 5, Junie 1966, p. 57.

21. Nu we verse, p. 14.

[p. 120]

12 en buite wete, weet ek: daarvandaan

13 trek ons iets op wat ryk is soos die sin

14 van daardie woord van God in die Begin.’

Reëls 1-5 kan as oorwegend jambies beskou word, dus stygend in ritme, alhoewel 'n mens tog, in die eerste reël, heffings op ‘durf’ en ‘skaars’ sou wou plaas. Deur dié oorwegend stygende ritme word daar dus 'n sterk verwagtingspatroon gestel, sodat die verbreking van daardie patroon opvallend gaan wees. Na die klein, maar merkbare verbreking in die tweede reël by ‘tot in’, word die verbrekings veelvuldiger in die sesde reël met die nuwe sin - 'n voorlopige wending wat ‘min’, ‘my woorde’ en ‘dié dinge’, deur omsetting en versteuring van die patroon, vooropstel. Dis egter eers in die sewende reël waar die sterkste afgewyk word: die stygende ritme word totaal omgesit in 'n dalende ritme, sodat die hele reël nie ‘inpas’ in die ritmiese opset nie. Struktureel is dié omsetting verantwoordbaar op sintaktiese gronde: dié reël is parenteties. Sintakties ingedeel in voete, sal die pouse ná ‘ek’ in ag geneem moet word, aangesien dié woord alleenstaan, skerp afgebaken deur die komma, 'n Daling kan vir die pouse kompenseer, want die voet waarin ‘ek’ staan, het geen koppelingsmoontlikheid by 'n ander voet nie, soos in die geval van ‘dat’ in reël 9. Vanaf reël 9 is daar 'n reeks kwalifiserende sinsdele wat oor mekaar heen skakel. 'n Numeriese aanduiding van elke sinsdeel sal die saak duideliker stel:

‘...dat, van die dinge wat die mens bedink

ons smet se krag, ons wankele bestaan

die swaarste hoeke afgrond toe laat sink,

[p. 121]

en, buite wete, weet ek: daarvandaan

trek ons iets op....

Deur die naasmekaarstelling van parentetiese sinne, sal die volgende dele bymekaar hoort:

1, 4, 5 en 8; 2 en 3; 6 en 7.

In geskandeerde vorm en ingedeel in voete sal die sinsdeel wat kwalifiserend is van dít wat die sprecker kan ‘laat lees’ as volg wees:

‘dat ...

ons wankele bestaan

die swaarste hoeke afgrond toe laat sink,^22.

en ... daarvandaan

trek ons iets op...’

trek ons

Die sintaktiese groepering het dus hier gehelp met die voetindeling, en die stygende ritme bly behoue, met die verbreking by belangrike aktualiserings soos ‘wankele’ en by die finale wending: ‘en ... daarvandaan trek ons iets op.... ’ Daarby word 'n sterk parentese soos ‘ deur die omsetting tot 'n dalende ritme benadruk. Die voet-

22. Of:



‘die swaarste hocke algrond toe laat sink’?

[p. 122]

maat sonder ook in die laaste reël 'n frase uit wat normaalweg miskien nie raakgesien sou word nie, nl. ‘...in die Begin’. Ná die oorwegend stygende ritme van die laaste twee reëls verbreek die omgesette voet ‘ die normale verwagtingspatroon, sodat dié frase byna alleen- staan en moontlik daardeur 'n bykomstige betekenis kan kry in 'n verwysing na Johannes 1, vers 1: ‘In die begin was die woord...’^23.

In antwoord op Stutterheim se besware kan daar dus gesê word dat 'n voetindeling nodig is as sistematisering van die ritme van 'n versreël, en dat die voetindeling nie noodwendig onoorkomelike probleme hoef te lewer as die stygende of dalende neiging van die ritme en die sintaktiese groepering in ag geneem word nie. Daar is egter ook ander middele wat die voetindeling kan vergemaklik en terselfdertyd ook kan meehelp met die noodsaaklike aktualisering van betekenis deur die skandering, nl. die enjambement.

23. Maar miskien moet mens nie daarmee op hol raak nie. Aangesien ‘Begin’ met 'n hoofletter geskryf is, verwys dit eerder na Genesis as na Johannes - na die eerste woord van God: ‘Laat daar lig wees’. Die aktualisering deur die voetmaat gee nietemin 'n bykomstige verwysingsmoontlikheid.

2. Enjambement^24.

‘In tegenstelling tot andere literaire termen ... wordt over de term “enjambement” vrijwel geen strijd gevoerd. Dit neemt niet weg, dat er verschillende opvattingen over bestaan en dat het vrij moeilijk is een geheel bevredigende definitie te vinden’^25.. En dit is veral t.o.v. die enjambement se gedrag binne die ritmiese opset dat daar onduidelikheid heers. Die volgende definisies is ter saké:

24. Dit is vreemd dat Chatman nie die belangrikheid van die enjambement wil insien nie. Vir hom is sesuur en enjambement ‘...independent of the meter; they are phonological, or more specifically, junctural ways of indicating systactic and punctuational breaks. In this respect, they may he suggested by the verse, but are not elements of it in the same sense that syllable-count and ictic disposition are’, Theory of meter, p. 156. In sy bespreking van hierdie werk van Chatman maak Roger Fowler sterk beswaar teen dié siening: ‘I cannot allow this judgement to pass unchallenged. His unwillingness to consider metrical stretches more than two syllables long is culpabie enough ... I have written elsewhere on caesura and enjambment, and will at this time say only that semantically and grammatically signalied terminal junctures, bath within and between Jin es, are an essential part of verse-structure. They cannot be ignored without violence to language and meaning. Of course, they may be realized in a variety of ways, as Chatman says; but this does not make them optional, nor alter the fact that they can have profound effect on the shape ofline and linesequence’, ‘Structural metrics’, Linguistics, 27, 1966, pp. 58-59.

25. C.F.P. Stutterheim, ‘Tijd en taalkunstwerk’, Conflicten en grenzen, pp. 78-79.

[p. 123]

i) ‘Het enjambement is gedefiniëerd als een verzwakking der ritmische snede aan het eind van de versregel, door het overlopen van de zin uit de ene regel in de volgende. Valt gewoonlijk het verseinde samen met een zinsnede, d.w.z. met het einde van de zin of tenminste met een natuurlijke pauze na een nauw samenhangende woordgroep, - in het enjambement worden twee in de natuurlijke rede onscheidbare woorden door de metrische pauze gescheiden, b.v. het adjectief van het daardoor bepaalde substantief, het voorzetsel van de daardoor ingeleide bepaling, de genitief-bepaling van zijn regerend hoofd woord’^26..

ii) Enjambement vind plaas waar ‘syntactisch-afhankelijke woorden door de metrische snede van het verseinde van elkaar worden gescheiden’^27..

iii) ‘Een definitie van ‘enjambement’ hoort de nadruk te leggen op het feit dat woorden die binnen een syntactisch verband samenhoren, gescheiden worden’^28..

iv) ‘The carrying of sense (grammatical form) in a poem past the end of a line or (in heroic couplet) past the end of the couplet’^29..

v) ‘Die handgreiflichsten Mittel, um den Fluss der Verse das nötige Gefälle zu wahren, sind Zeilensprung (Enjambement), d.h. der Sinn springt unmittelbar in die nächste Zeile’^30..

vi) ‘The completion, in the following poetic line, of a clause or other grammatical unit begun in the preceding line; the employment of ‘run-on’ lines which carry the sense of a statement from one line to another’ without rhetorical pause at thé end of the line’^31..

vii) ‘A run-on line has its sense carried over into the next line without syntactical pause’^32..

viii) ‘When the end of the line does not coincide with a normal speech pause of any kind, it is called run-on; it is an example of enjambment. When a line end does coincide with a normal pause, the line is said to be end-stopped’^33..

26. W. Kramer, Litterair-stilistische studiën, p. 56.

27. Achilles Mussche, Nederlandse poëtica, p. 147.

28. R. Geggus, Die wit in die poësie, Stellingen, nr. 5.

29. J. Shipley (red.), Dictionary of world literature, p. 139.

30. Wolfgang Kayser, Kleine deutsche Versschule, p. 15.

31. A. Preminger (red.), Encyclopedia of poetry and poetics, p. 241.

32. Barnet, Berman, Btuto, A dictionary of literary terms, p. 152. Aangebaal deur Ernst van Heerden, ‘Aantekeninge by Van Wyk Louw se sonnette’, Standpunte, XIX, 5, Junie 1966, p. 58.

33. Brooks en Warren, Understanding poetry, p. 564.

[p. 124]

ix) ‘Übergreifen des Satz- und Sinnzusammenhangs ohne emphatische Pause von e. Verszeile (Strophe über deren Ende auf die folgende, so dass Satz- und Versende nicht zusammenfallen, der Satz- schluss meist innerhalb e. Verszeile steht und deren metrische Einheit aufteilt’^34..

x) ‘Our best-known measures, of which ballad-metre and the heroic lines are samples, do undoubtedly seem to be followed by a short non-metrical pause. When the sense of one line runs into another, this stop is disregarded in delivery, being shortened so as to be imperceptible, but still exists. True enjambement as the French call it, in a metrical sense exists only when beginnings and endings of lines meet in one period...’^35.

'n Beskouing van dié definisies en opvattings sal aantoon dat daar ooreenstemming is t.o.v. een aspek van die enjambement: dit is die oorloop van die betekenis, of van 'n sin, van een versreël tot 'n ander. Dié oorgang vind plaas by woorde wat in noue sintaktiese verband met mekaar staan. In twee van die opvattings - Geggus en Shipley - word die sintaktiese en betekenisverband van enjamberende reëls voorop gestel; daar word geen melding gemaak van 'n sintaktiese of retoriese pouse nie^36., terwyl Kramer se siening 'n sekere mate van dubbelsinnigheid inhou - of twee soorte enjambement betrek: die een waar 'n ‘verzwakking der ritmische snede’ voorkom met die oorloop van 'n sin tot 'n volgende versreël; en die ander wat 'n ‘metriese pouse’ vra tussen onskeibare woorde wat deur die versreëltipografie geskei word. Daarteenoor staan die definisies wat in die enjamberende oorgang geen pouse toelaat nie: ’without rhetorical pause’ (Preminger), ‘without syntactical pause’ (Barnet e.a.), ’not ... a normal speech pause of any kind’ (Brooks en Warren), ‘ohne emphatische Pause’ (Von Wilpert).

Daar kan dus 'n sekere mate van verwarring wees oor die bestaan van 'n sintaktiese of ritmiese pouse aan die einde van 'n enjamberende reël. Dit is waar dat ‘handboeke oor die versleer weinig uitsluitsel (gee) oor die kwessie of 'n enjambement uiteraard 'n tussenkomende interpunksieteken uitsluit of nie’^37.. En waar voorbeelde van die enjambement

34. Gero von Wilpert, Sachwörterbuch der Literatur, p. 139.

35. T.S. Omond, A study of metre, p. 113.

36. Vgl. ook A.P. Grové se omskrywing: ‘Die enjambement ontstaan waar die sin nie eindig met die laaste woord van die vers nie, maar oorloop in die volgende vers, m.a.w. wanneer die sin en die vers mekaar nie dek nie’. Woord en wonder, p. 46.

37. Ernst van Heerden, ‘Aantekeninge by Van Wyk Louw se sonnette’, Standpunte, XIX, 5, Junie 1966, p. 58.

[p. 125]

gegee word, is daar soms duidelike pouses - selfs interpunksietekens - in die oorgang; vgl. die volgende voorbeeld wat A.P. Grové gee van die ouditiewe funksie van die enjambement:

‘Alle geluid, dat nog van verre sprak,
Verstierf - de wind, de wolken, alles gaat
Al zacht en zachter - alles wordt zoo stil’^38.

Ten einde die probleem nader te ondersoek - veral waar dit die skandering en voetindeling betref - moet enkele voorbedde van reëls wat geringe sintaktiese pouses vertoon, alhoewel daar geen visuele aanduiding deur die interpunksie van so 'n pouse in die oorgang van die een reël tot die volgende is nie, en reëls wat sonder duidelike sintaktiese pouses of interpunksietekens oorloop, beskou word. Laasgenoemde is dan dié reëls waarvan gesê kan word ‘der Sinn springt unmittelbar in die nachste Zeile’^39.. As voorbeeld van die eerste kan die volgende gegee word:

‘O Heer, laat hierdie dae heilig word:
laat alles val wat pronk en sieraad was
of enkel jeug, en vér was van die pyn...’^40.

38. Woord en wonder, p. 47. Uit 'n sonnet van Kloos. Is hier nog enjambement? 'n Mens sou dit eerder sien in die oorgang ‘... alles gaat/ Al zacht en zachter...’

39. Wolfgang Kayser, Kleine deutsche Versschule, p. 15. Die afwesigheid of teenwoordigheid van 'n pouse binne 'n enjamberende reël is belangrik vir die skandering, maar kan ook 'n belangrike betekenisfunksie vervul. Vgl. slegs die volgende twee gevalle:

‘Die luike is halfdig
maar latte gooi 'n sebravel al
dieper oor die vloer...’

(Ernst van Beerden, ‘Op die dood van klein Pieter’, Die klop, p. 36),
en:

‘...en oor sy skouer
'n jong bok gedra waarvan die keel
vars uitgeskeur was met 'n hand en die geel
huid, vol trilling nog, besmeer
met bloed...’

(N.P. van Wyk Louw, Raka, p. 6.)
As die retoriese pouse in die eerste voorbeeld ná ‘al’ gelees word, sal dit 'n ander betekenis aktiveer as wanneer die pouse vóór ‘al’ val: in die eerste geval sal dit ‘gooi’ kwalifiseer en ‘alreeds’ beteken, terwyl dit in die tweede 'n nadere bepaling van ‘dieper’ sal wees. So ook in die tweede voorbeeld: indien die sintaktiese pouse, soos aangedui met die komma, vóór ‘nog’ geplaas word, sodat ‘nog’ en ‘besmeer’ saam enjambeer tot ‘met bloed’, sal die betekenis totaal verander.

40. N.P. van Wyk Louw, ‘Vroegherfs’, Die halwe kring, p. 53.

[p. 126]

 

‘Smeer vet aan 'n klip

 

korrel fyn, moenie kwes,

 

toe sak 'n duisend vere

 

noord, suid, oos, wes.^41.

Die eerste voorbeeld bestaan uit die hoofsin ‘laat alles val’, met drie byvoeglike sinsdele ‘wat pronk en sieraad was’, ‘(wat) enkel jeug (was)’, ‘(wat) ver was van die pyn’. Aldrie sinsdele is sintakties af- hanklik van die hoofsin, maar nie noodwendig sintakties afhanklik van mekaar nie - daar is dus 'n moontlikheid dat die sinsdele van mekaar geskei kan word deur sintaktiese pouses, al word dié skeidings nie oral deur die interpunksie aangetoon nie. 'n Pouse tussen ‘was’ en ‘of’ is dan nie onmoontlik of onwaarskynlik nie. As die oorgang so gelees word, kan daar nie van 'n enjambement gepraat word in die sin van ‘in de natuurlijke rede onscheidbare woorden’ of ‘syntachtisch afhankelijke woorden’ wat geskei is nie. Die tipografiese skeiding - in versreël- wit - gaan dan hier saam met 'n sintaktiese skeiding d.m.v. 'n pouse. Dis belangrik om daarop te let dat alhoewel ‘was’ die einde van 'n metriese voet aandui:

‘laat alles val wat pronk en sidraad was’

of enkel jeug...’

daar nie gepraat kan word van 'n ‘metriese pouse’ nie, aangesien 'n versvoetindeling nie 'n inleiding in tydseenhede hoef aan te dui nie - die pouse ná ‘was’ is 'n breuk in die ritme, dus 'n ‘ritmiese snede’ of pouse. 'n ‘Metriese pouse’ is nie gelyk aan 'n ‘ritmiese snede’ nie: daar moet eerder saam met Mussche gepraat word van 'n ‘metriese snede’ waar dit die versvoetindeling aandui.

Volgens Elize Lindes^42. is daar, in die tweede voorbeeld, 'n ‘sintaktiese enjambement’ tussen reëls 3 en 4 (‘toe sak 'n duisend vere / noord, suid, oos, wes’). Maar weer is dit nie noodwendig sintakties-afhanklike woorde wat geskei word nie, al is die vierde reël 'n voltooiing

41. D.J. Opperman, ‘Sprokie van die spikkelkoei’, Engel uit die klip, p. 7.

42. Veelheid en binding, p. 76,.

[p. 127]

van die derde en daarvan afhanklik; en weer is daar die kwessie van die pouse. Word daar geen pouse na ‘vere’ gerealiseer nie, is daar die moontlikheid van 'n vae dubbelsinnigheid: dat die uitsakking van vere nie ‘eweredig’ is nie, aangesien ‘noord’ dan deur die enjambement direk gekoppel gaan word aan ‘vere’ en sodoende 'n groter belangrikheid verkry as ‘suid, oos, wes’, nl. ‘toe sak 'n duisend vere noord, suid, oos, wes’^43.. Aan die anderkant sal 'n pouse na ‘vere’ ooreenkom met die pouses tussen ‘noord, suid, oos, wes’ en die verspreiding van vere in alle rigtings gelykstel. Hier is dan wel 'n duidelike sintaiktiese enjambement, maar nie 'n metriese enjambement nie, en ook nie 'n afwesigheid van die pouse in die oorgang nie. Die betrokke reëls skandeer as volg:

‘toe sak 'n duisend vere

noord, suid, oos, wes.’

of:

(met kompensasie vir die pouses waar die kommas staan).

In voete gedeel, is daar die volgende moontlikhede:

of

Van die voorbedde van enjambemente wat ondersoek is (vgl. hierna) is gevind dat die enjambement 'n voortsetting kan wees van gelyke versvoete, d.w.s. as die enjamberende reël jambies is, is die volgende reël ook jambies, of hoogstens die enjamberende gedeelte daarvan. (Die belangrikste uitsonderings word later bespreek). In dié opsig kan daar

43. In 'n lesing of voordrag sal daar 'n geringe klankonderbreking tussen ‘vere’ en ‘noord’ wees wat die moontlikheid van 'n pouse kan versterk.

[p. 128]

moontlik gepraat word van 'n metriese enjambement. Die duidelik dat die skandering en voetindeling van die betrokke reëls uit Sprokie van die spikkelkoei nie so 'n metriese enjambement toelaat nie.

In albei voorbeelde lyk dit dan nodig om telkens 'n pouse binne die enjamberende oorgang te realiseer, sodat dié voorbeelde kragtens die definisies van Preminger, Barnet e.a., Von Wilpert, Brooks en Warren nie as enjambemente beskou kan word nie. En aangesien daar in geeneen van die voorbeelde 'n skeiding gekom het tussen ‘in de natuurlijke rede onscheidbare woorde’ en ‘syntachtisch-afhankelijke woorden’ sal ook Kramer en Mussche se opvattings enjambemente hier uitskakel.

Maar die sintaktiese pouse vervul tog 'n belangrike funksie by die enjambement. Dit kan, volgens die meeste aangehaalde definisies, 'n enjamberende oorgang verbreek; maar deur die verskuiwing daarvan kan dit ook in 'n groot mate funksioneel wees vir die vorming van 'n enjambement. Die volgende voorbeelde moet ondersoek word:

‘laat ryp word, Heer, laat U wind waai, laat stort ⟶
my waan, tot al die hoogheid eindelik vas ⟶
en nakend uit my teerder jeug verskyn’.^44.

‘o jy wat vlam was, skoon en sterk en blind ⟶
vir smart; wat alles tot jou beeltnis brand;
wat áls kon eis en nooit volkome vind ⟶
versadiging! ...’^45.

‘Die tuine langs die straat lê elke dag ⟶
bedwelmd in blommegeur en voëlgesang,
totdat die laaste kopergloed gevang ⟶
word in 'n gewelvenster en die nag ⟶
sy web van sterre, wat hul sirkelgang ⟶
in Maart vertraag, hoog bo die stad uithang.’^46.

In voorbeelde 1 en 2 omkoepel die sintaktiese pouse in twee gevalle die enjambement: ‘... laat stort / my waan...’ en ‘ ... skoon en sterk en blind / vir smart...’; lig dit as't ware uit sodat die reëls in

44. N.P. van Wyk Louw, ‘Vroegherfs’, Die halwe kring, p. 53.

45. N.P. van Wyk Louw, ‘Nog in my laaste woorde’, Die halwe kring, p. 30.

46. Elis. Eybers, ‘Maartmaand in Johannes burg’, Die stil avontuur, p. 25.

[p. 129]

hulle enjamberende posisies sterker uitstaan a.g.v. die werking van die duidelik (deur interpunksie) aangeduide sintaktiese pouse. En al is die pouse nie duidelik aangetoon nie, vind 'n mens nog dat daar êrens in die omgewing van die enjambement - daarvoor of daarna - so 'n pouse gerealiseer word. Byvoorbeeld, in 1:

‘... tot al die hoogheid eindelik vas

en nakend uit my teerder jeug verskyn’

realiseer die verbreking van die normale verwagtingspatroon - die jambiese - deur twee dalings langs mekaar by ‘eindelik’ 'n geringe pouse wat sterker stuwing aan die enjambement gee. Ná ‘nakend’ voel 'n mens ook 'n ligte pouse, sodat ‘vas en nakend’ begrens word deur pouses. By 2 is daar 'n duidelike sintaktiese pouse ná ‘versadiging’, met weer die moontlikheid van 'n geringe pouse voor ‘en’ (om sintaktiese redes na die werkwoord ‘eis’). In voorbeeld 3 is die pouses minder duidelik, behalwe in die oorgang van die vyfde tot sesde reëls. Die enjambemente is dan ook minder funksioneel: daar is nie dieselfde uitheffingskrag as in die voorbeelde waar dit oorloop van 'n pouse en tot rus kom in 'n volgende pouse nie. Van voorbeeld 1 en 2 wil dit ook voorkom dat hoe nader die pouses aan die enjambement staan, hoe sterker is die krag wat hulle daarop uitoefen^47..

47. Of dit wel die geval is, sal eers met sekerheid gekonstateer kan word nadat veel meer enjambemente ondersoek is as die enkeles wat hier betrek is. Die volgende gevalle uit Raka bevestig egter dié gevolgtrekking (die pouses word telkens aangedui):

1. ‘... in die loom namiddag I toe die arbeid klaar ⟶
was|...’

2. ‘... om daar te drentel | tot die bruin en laat ⟶
skemering| ...’

3. ‘... wat swart en donker is | van been en spier ⟶
'n lenige boog|...’

4. ‘... geil van begeerte I van wilde vlug en vang ⟶
en paring|..."

5. ‘... geweet dat die groot dier I naak. ⟶
en rusteloos I buite in die donker was ...’

6. ‘...     en die sagte patryse
het verwilderd opgevlieg I met 'n grys ⟶
geklapper van vlerke I amper teen sy voet’

[p. 130]

Daar is, ten slotte, nog die soort enjambement wat Omond beskou as die ware enjambement: ‘True enjambment... in a metrical sense exists only when beginnings and endings of lines meet in one period...’. By die voorgenoemde enjambemente bestaan die enjamberende reëls ge- woonlik uit dieselfde versvoete as die reëls waarin hulle staan, en dan eindig die reël wat oorloop in 'n voltooide voet - die metriese snede en die tipografie skei dus die reëls:

‘o jy wat vlam was, skoon en sterk en blind ⟶

vir smart|...’

Die begin en einde van dié reëls val dan in afsonderlike versvoete, alhoewel daar nie 'n ritmiese pouse ná ‘blind’ is nie. As Omond se periode met versvoet vervang word^48., kan 'n enjambement slegs bestaan waar die einde van 'n reël en die aanvang van die volgende reël in dieselfde versvoet val. Dieselfde opvatting vind 'n mens by Gerard Manley Hopkiris se uiteensetting van ’rove over lines’: ‘... that is for the scanning of each line immediately to take up that of the one before, so that if the first has one or more syllables at its end the other must have so many the less at its beginning; and in fact the scanning runs on without

48. ‘Periode’ en ‘versvoet’ is nie sinonieme begrippe binne Omond se terminologie nie omdat hy met ‘periode’ gelyke tydselemente bedoel. 'n Proef van sy metode van skandering sal dit illustreer:

‘Kentish Sir Byng stood for his King,

Bidding the crop-headed Parliament swing;

And, pressing a troop unablle to stoop

(A study of metre, p. 86).
Elke voet is hier 'n tydseenheid, en almal is glo gelyk in duur. Volgens Omond se defmisie sal daar dan 'n enjambement tussen ‘swing’ en ‘And’ wees, aangesien hulle in dieselfde periode staan.

[p. 131]

break from the beginning, say, of a stanza to the end and all the stanza is one long strain, though written in lines asunder’^49..

Slegs deur die skandering en voetindeling sal dié soort enjambement bepaal kan word. Of anders kan dié enjambement die voetmaat bepaal - dus 'n hulpmiddel wees by die voetindeling. Die volgende reëls kan bv. op twee maniere geskandeer word met voetindeling:

‘...   en witter lug

wat daglank van die nuwe wind en klare

son deurspoel word; elke blom word vrug’^50..

Met kompensasie vir die sintaktiese pouse ná ‘word’ ('n pouse wat weer die enjambement versterk):

Die oorwegende jambiëse patroon bly sodoende behou, maar dan word die versreël wat met ‘klare’ eindig katalekties, die ekstra sillabe moet dus by die skandering gevoeg word. Geen regverdiging bestaan egter vir so 'n sillabe ná ‘klare’ nie: daar is geen moontlikheid van 'n pouse wat vir dié sillabe kan kompenseer nie. Met inagneming van die enjambement word die sillabe deur ‘rove over’ gegee in die volgende reël, sodat die skandering dan kan wees:

49. Poems of Gerald Manley Hopkins, Third edition, Robert Bridges, p. 8. Ook Ezra Pound se advies in ‘The art of poetry’ kan hier van toepassing wees: ‘Don't chop your stuff into separate iambs. Don't make each line stop dead at the end, and then begin every next line with a heave. Let the beginning of the next line catch the rise of the rhythm wave, unless you want a definite longish pause’, Literary essays of Ezra Pound, p. 6. (Kursivering by die Jaaste sin van my).

50. N.P. van Wyk Louw, ‘Vroegherfs’, Die halwe kring, p. 53.

[p. 132]

Ongeag die tipografiese skeiding, gaan die jambiese patroon dus voort, vang die ritme die golf van die volgende reël, en help die enjambement met die voetindeling, maar aksentueer die voetindeling ook die voortstuwende ritmiese enjambement. Meer ingewikkeld maar soortgelyk is die voetindeling in die eerste nege reëls van Sfinks^51.:

‘In die opgloei van die eerste spieël was swaar ⇉

en rustig 'n groot ding- geel soos die sand

of soos 'n leeu en naamloos in die skaar

van die snel diere - wat uitlkyk oor die rand ⇉

van die gewelflde aarde, oor wit stede en menpe ⇉

sonder tal Maar oor sy gladde oë waai ⟶

die beelde van ver dinge wat sonder grense ⇉

51. N.P. van Wyk Louw, Gestaltes en diere, p. 52.

[p. 133]

is: wolk skadus, môre-seë end brand wat laai ⟶

agter 'n swart planeet...’^52.

Volgens die voetmaat bly die patroon dus basies jambies; maar dit word 'n sterk kontrapuntiese ritme waarin belangrike woorde en wendings deur die verbreking van die verwagtingspatroon onderstreep word. Die voetindeling toon weer die sterk enjambemente aan. Trouens, in reëls 4 en 5 is die indeling in voete soos gegee, die mees logiese oplossing vir 'n netelige probleem. Met die aanvang van die vyfde reël word drie dalings naasmekaar gegee; 'n opeenvolging van dalings wat op die voorgestelde wyse ingedeel kan word, of anders deur elisie van ‘van die’. Aangesien daar egter 'n enjambement is, versterk die gekose voetindeling die realisering daarvan.

Met dié enjambement wat anders is as die metriese enjambement, wat die voortsetting van die basiese metrum sonder die verbreking van 'n versvoet is, sal 'n ander, meer kwalifiserende, benaming verwag word. W.E.G. Louw praat van ‘swewende enjambemente’ in die volgende gedig van J.H. Leopold (uit ‘Scherzo’)^53. (die gedig word aangehaal met enjambementtekens soos Louw dit gee):

‘Die had verkoren ||
en was ter wone ⟶
in een dunpurperen ⟶
anemone.||

Want windebloem was haar ⟶
huis geweest||
vier bladen haar peinzens- ⟶
kluis geweest,||

52. ⇉ dui 'n ‘rove over’-enjambement aan, terwyl ⟶ 'n ‘normale’ enjambement aanwys.

53. Die invloed van Gorter op Leopold, p. 103.

[p. 134]

 

totdat een blijdschap ⟶

 

haar werd beschoren||

 

en een verlangen⟶

 

ingeboren|.|’

Geskandeer - in voetmaat - is alle enjambemente egter nie dieselfde nie:

1ste strofe	2de strofe	3de strofe

In die eerste strofe, met 'n ictus op ‘in’, kan daar ook so 'n ‘swewende enjambement’ verkry word:

Dit lyk dus of 'n mens die ’rove-over’-begrip in Afrikaans met ‘swewende enjambemente’ kan aandui, en dan van twee soorte enjambemente binne die skanderingspatroon kan praat, nl. metriese en swewende enjambemente. En albei hierdie enjambemente is duidelik sonder pouse in die oorgang van die een reël tot die ander.

Die gevolgtrekkings oor stygende en dalende ritme, oor sintaktiese groepering en oor die enjambement as hulpmiddels by die bepaling van

[p. 135]

die voetmaat - en omgekeerd oor die voetmaat as hulpmiddel by die aanwys van die enjambement - behoort die ‘objektiewe’ bepaling van 'n skanderingspatroon in sekere gevalle te vergemaklik. Die moeilik skandeerbare sonnet uit Tristia, ‘Ek weet jy is intelligent en krities’^54., kan as proef dien. Daarvan sê Antonissen: ‘Die sillabetelling is hier net so vry as in die ander gedig (‘Die vrou ...’): die ritme egter presies weerbarstig genoeg om die vyfheffingsbeginsel beurtelings te duld, onverwags te laat spat, en dan weer, drie opeenvolgende verse lank, met jambiese metriek op die koop toe hom welgevallig te laat wees ... - maar nie in die lááste vers nie! Sonnet? 'n Anti-sonnet? ...’^55.

Met inagneming van sintaktiese groepering, swewende enjambemente en pouses by die enjambemente, is 'n moontlike - tentatiewe - skan- dering van dié gedig as volg (⇉ dui die swewende enjambemente aan en || die moontlike pouses vóór en na die enjambemente):

‘Ek weet jy is intelligent en krities

('n bietjie sinies ook, soos Teresa ⇉

wat vir God verwyt dat Hy nie eties ⇉^56.

- altans nie filanltropies- wou gewees het ⇉

teenoor sy eie en uiteinldelikle Seun:

‘wát-nog van Sy vrienlde! Sylbemindes!!’)

54. N.P. van Wyk Louw, Tristia, nr. LXIV, p. 65.

55. ‘'n “Klinckert” af en toe’, Standpunte, XIX, 5, Junie 1966, p. 33.

56. Die enjambement is sintakties, die parentese val weg, dus:

‘... dat Hy nie eties wou gewees het...’

[p. 136]

Die manlike Heiliges sal moet swaar leun ⇉

teen die roeier, waar jou teenwind wil verhinder ⇉

dat die Heer se ongeslagltelike Heerlikheid^57. ⇉

vas gaan loop in wet-en-oe werbiesies:

jy word nie moelder-onderste of miesies,

jy word nie heibergierster of bar-maid -

behalwe dat jy drank skink wat bacchanties ⇉

en bevrydend spat teen die akante.’

Oënskynlik 'n ‘vrye’ sonnet, maar ingedeel in voete volgens die bevindings oor sintaktiese groepering en enjambemente, tel jy 51 jambes, teenoor slegs 19 afwykings. Wat die metrum betref, is dit dus nog jambies soos die tradisionele sonnet - en daardeur 'n illustrasie in die metriek van ‘I know the rigourisms that I taught’. Hier is dan ook één gedig waarvan 'n mens moontlik kan sê dat die digter bewus was van die metrum, van 'n vyfvoetige jambiese norm.

57. ‘vas’ in reël 10 val, onverklaarbaar, in 'n onvolledige voet.