Een geest die iets te zeggen had. De briefwisseling van dr. P.H. Ritter jr. - Frans Coenen (1916-1936)

Bijlage 10
Ritter in het juninummer 1956 van Het Boek van Nu over Frans Coenens Verzameld Werk:

Wij moeten ons erover verheugen, dat de heer Van Oorschot in zijn herdrukken van geschriften der oudere generatie ook het oeuvre van Coenen heeft opgenomen. Want Coenen is een der zeldzaamste geesten, die onze literatuur ooit heeft voortgebracht. De bundel die voor ons ligt is echter een bloemlezing, hij omvat geenszins de verzamelde werken. Er ontbreekt nog veel. Maar hij geeft ons wel een beeld van den gehelen Coenen.

Men moet het oneens zijn met den samensteller van deze bloemlezing, wanneer hij in zijn ‘Verantwoording’ opmerkt, dat er een rechte lijn zou zijn te trekken van Coenen naar de beste vertegenwoordigers, zowel in het oorspronkelijke als in het kritische proza van na 1930. Deze schrijver is niet te

[p. 82]

plaatsen in een tijdsverband of in een tijdsbeweging, hij heeft geen nieuwe inzichten geformuleerd, maar wijze uitspraken, die van alle tijden zijn. Indien hij in de periode van Erasmus zou hebben geleefd, zou hij dezelfde persoonlijkheid zijn geworden en dezelfde waarheden hebben uitgezegd als hij dit thans in de twintigste eeuw heeft gedaan. Zijn verwevenheid met deze tijd bestaat alleen hierin, dat de verschijnselen van nu de voortdurende objecten zijn van zijn bemoeienis. Hij vertegenwoordigt niet het type van den revolutionair, die ‘verbeteren’ wil, maar van den glimlachenden wijze, die ons de spiegel wil voorhouden van onze zotte gedragingen.

Evenmin als de vergelijking met het kritisch proza dat na hem kwam en dat een vernieuwende invloed had op onze letterkunde, gaat de vergelijking op tussen het creatief proza van nu en het zijne. De tegenstelling is duidelijk.

Het nieuwere proza kenmerkt zich door zijn directheid, het proza van Coenen door zijn geleidelijke ontwikkeling en omwikkeling. Deze schrijver verstaat ongetwijfeld de kunst in één volzin het wezen van een mens of van een situatie te ontbloten, maar hij werpt zijn lezer niet op het onderwerp, hij behoudt de afstand tot zijn objecten en zijn stijl geeft daar reeds de aanduiding van. Hij schrijft een gedragen, uiterst verzorgd proza, waarin een zeker opzettelijk aangewend gewichtig-doen besloten ligt, want het is doorregen met archaïstische termen, waardoor hij voortdurend bij machte blijft, zijn ironie te doen gelden. Dit proza is statisch, het verandert zelden of nooit van toon en allure, iedere opwinding is er vreemd aan, het handhaaft zich, bij wisseling van object. En het is merkwaardig dat zelfs het gewichtigdoende element zich bestendigt, daar, waar niet de spotlust den schrijver drijft, maar ook op plaatsen (in zijn romans) waar hij ons van de tragiek van mensenlevens wil overtuigen.

Wij boren hier een essentieel punt aan in Coenen's werk en persoonlijkheid. Deze kunst en deze mens leven uit ironie. De schrijver heeft zelf, in een der opstellen, die men in deze bundel aantreft, van die ironie een kenschetsing gegeven. ‘Ironisch’, zo zegt hij, ‘is die mening... die men niet geheel meent noch niet meent. Of wel de ernstige uitspraak over iets of iemand, die men zelf betwijfelt, nog eer men uitgesproken heeft. Of wel de twijfel in misleidend positieve vorm. Of wel de opinie, die over derzelver stoutheid verbaast en verontrust, maar dan ook niet verantwoord is. Ofschoon er ook wel vóór te zeggen valt en zij misschien waar zou kunnen zijn. Of niet waar, maar zo tussenbeiden’.

De ironie juist zoals Coenen haar kenschetst sluit zich volkomen aan bij zijn wezen. Het is zijn bedoeling voor de mal te houden. Hij wil niet mensen

[p. 83]

en toestanden fel hekelen, maar zijn lezers overtuigen van de armzaligheid van den mens.

Deze indirecte methode van openbaring der werkelijkheid omtrent den mens, is te verklaren uit de oorsprong van zijn skeptische gesteldheid tegenover het leven. Niet de haat, maar het mededogen is de bron van zijn inspiratie. De eigenlijkste trek van zijn gevoelsleven is: deernis met den gekneusden en onmachtigen mens. ‘Het is verdrietig om het te zeggen, maar zij kunnen niet anders doen dan zij doen en zijn zoals ze zijn,’ zo schijnt hij voortdurend te overwegen. Waarheidsverduistering en schijnheiligheid zijn nu eenmaal in het leven zelf begrepen. Een schrijver die zo is gestemd moet zich noodzakelijk van de ironie, de indirecte manier van ontmaskeren, bedienen. Coenen's kritiek op mens en samenleving komt voort uit zelfbeklag. Wanneer hij een van zijn felste satires schrijft, zijn boutade over de bijzetting van den Generaal van Heutsz, dan draagt nog zijn bijtende spot het karakter van het ironiseren. Hij beklaagt den armen, doden generaal, dat hij op zijn reis zo ongemakkelijk moet liggen, op een kanons-affuit. Wanneer hij nationale herdenkingsfeesten in hun belachelijkheid aan de kaak stelt, dan concludeert hij niet: ‘schaf ze af, want het zijn malle vertoningen’, maar hij zegt: ‘gun het volk zijn pret en vermeerder die feesten, want zij zijn uitstekend voor de hygiëne van de massa’.

Het is opmerkelijk, zoals Coenen's hart altijd opnieuw uitgaat naar het motief van de gedeerde menselijkheid. Hij demonstreert haar niet, maar hij laat ons haar geleidelijk vinden. Hij wordt er onweerstaanbaar toe aangetrokken, maar hij schiet niet af op zijn motief, hij cirkelt er omheen, zoals een vlinder om de bloem, hij zoekt een heimelijke toenadering. Een sprekend voorbeeld hiervan is zijn causerie over ‘Reizen’, die in de besproken bundel voorkomt. Wij beginnen met een beschouwing te lezen over het wezen van het reizen, dat z.i. uit oneindigheidsverlangen, doodsverlangen eigenlijk, te verklaren is. Dan komt er plotseling een wending. ‘Waar gaat de reis naar toe?’ zo vraagt de schrijver zich af. Naar Weimar, het nieuwe Weimar, maar waar het oude Weimar van Goethe nog uit iedere steen spreekt. De reiziger tracht zich, wanneer hij zich door de vertrekken beweegt waar Goethe eenmaal leefde en werkte, met die oude tijd te vereenzelvigen. Maar tòch, het lukt niet. Langzaam dringt tot hem door het besef van de eenmaligheid van het leven, en het weten, dat zelfs de verbeelding een onvoldoende wapen is tegen de verwering van de tijd. Alles gaat onder, zelfs de grote Goethe verbleekt. Maar wat wij hier in het kort weergeven vormt slechts een inleiding op het centrale moment, op het laatste

[p. 84]

gedeelte van het vertoog, dat gedeelte waarom, naar wij menen, het gehele essay is geschreven: de dood van de grootheid in het nageslacht, de tragedie van den genialen mens, die een te veel aan levenskrachten heeft opgezogen ten koste van de individuën die uit hem voortkomen.

Er zou een boek te schrijven zijn over de zonen van genieën. Titus de zoon van Rembrandt, dien wij nu bezig zijn te huldigen, is evenzeer een probleem als de zoon van Goethe in wien deze geniale figuur is ondergegaan.

Coenen is, aan het einde van zijn wisselvallige causerie, waar hij wezen wil, bij den mens, bij de gekwetste menselijkheid.

Wij vinden die hang naar den mens overal bij hem terug. Tekenend is, wanneer men zijn studies over Ibsen en Strindberg met elkaar vergelijkt, de blijkbare voorkeur die hij vertoont voor Strindberg boven Ibsen, omdat de waarde van Ibsen voortkomt uit ideeën en stemmingen, terwijl in Strindberg voor hem oprijst, de man die groot is geworden door zijn lijdend mens-zijn.

In zijn schets over het Weimar van Goethe komt déze eigenschap van Coenen tot gelding, dat de gevallen die hij behandelt, eigenlijk niet anders zijn dan illustraties van het algemene levensgevoel, dat hem bestendig beheerst. Uit de tragische wreedheid van het leven komen steeds slachtoffers voort. Het is zo, en niet andersom, dat de lotgevallen der mensen een aanduiding geven van het tragische lot. Coenen's romans bewijzen dit ondubbelzinnig. Een prachtig voorbeeld geeft de roman ‘Zondagsrust’. Dit verhaal is gewikkeld in het voorgevoel zijner bestemming. Wij ontvangen, alvorens wij ingeleid worden tot de kleinburgerlijke stakkerds, wier bestaan ons in de beleving van een grijze, eindeloos vervelende Zondag geteekend wordt, een beschrijving van de troosteloze stad, dan van de triestige omge-ving waarin zij vertoeven. Daarna zien wij de mensen sloom ontwaken uit hun beminde slaap. En dan eerst leren wij hen kennen, zoals zij daar in de bedomptheid van hun benauwde woning rondscharrelen met hun gekibbel en hun broeierige hartstochten.

Coenen brengt achter de nietige, door hun instinkten gedreven wezens, die hij ons beschrijft, de eeuwige raadselachtigheid, wreedheid en onbestemdheid, de donkere baaierd van het Leven zelf. Het verhaal ‘Zondagsrust’ rijst uit de nacht op en gaat in de nacht verloren. Meesterlijk is de conceptie van het slot. De vrouw des huizes heeft zich bezig gehouden met het najagen van haar kleine verlangens (het bezit van een broche, om er mee tegen haar vriendinnen te pronken en die een rijksdaalder kost). Zij heeft haar man het echtelijk bed toegestaan, om die rijksdaalder te verwerven (prostitutie in het huwelijk), zij heeft drank gebruikt. Niets begrijpt zij van de dreiging, die

[p. 85]

over het gezin hangt, daar de man spoedige werkloosheid te vrezen heeft. Niets begrijpt zij van de heimelijke sexuele overspanning van haar dochtertje. Alles wordt afgeleid in de bevrediging van haar persoonlijke genotzucht. Als de man uit ellende en verveling vroeg naar bed gaat en ook het meisje te ruste is gelegd, dan is zij alleen. Zij plant zich breed, op haar ellebogen steunend, aan de tafel en gaat een stuiversroman verslinden, terwijl zij zuurtjes snoept. Maar deze vlucht in genotsvergetelheid geeft tenslotte geen bevrediging. Uitgeput door al te loze genietingen verlangt ook zij naar de slaap. En ook zij wordt opgeslokt door de nacht. Het is nu doodstil geworden in het huis en op de straat en buiten begint de wind te rammelen aan de lantaarns. Het is alsof alle leegheid en ellende van de benepen familie in de eenzame, lezende vrouw is tentoongesteld.

De oppervlakkige lezer is geneigd te zeggen: ‘dit is gewoon realisme’, maar dat is niet juist. Coenen geeft aan het realisme een nieuwe dimensie. Hij geeft het de achtergrond van zijn tragisch levensbesef.

De bijzondere schoonheid van Coenen's korte, journalistieke opstellen is gelegen in zijn ongemeen maatbesef. Zij bevatten uitsluitend de kern van wat hij zeggen wil en eindigen dan plotseling, zonder dat de lezer de indruk krijgt van een abrupte verbreking. De schrijver heeft uitgesproken en de lezer heeft de gedachte gevat. Al deze korte stukken vinden een natuurlijk einde en de schrijver verstaat de kunst de technische eisen van ruimtebeperking, die door de journalistiek worden gesteld, aan te wenden tot het scheppen van een eigen, persoonlijke waarde.

Coenen kan nooit verouderen, omdat hij de bestendige eigenschappen bezit van den goeden literator. Wij willen nog verder gaan en het uitspreken, dat geesten als de zijne maar een enkele maal voorkomen in een eeuw.