Een geest die iets te zeggen had. De briefwisseling van dr. P.H. Ritter jr. - Frans Coenen (1916-1936)

Bijlage 6
Ritter in De Telegraaf van 25 juni 1936:

In Memoriam Frans Coenen.

Een moderne Erasmus.

Zijn roeping was de gemeenschap waarin hij werkte, te leiden tot zelfherkenning en zelfbezinning.

Het laatste gesprek, dat ik met Frans Coenen mocht voeren, aan zijn ziekbed, dat zijn sterfbed worden zou, ging over den ophef. Dit is kenmerkend

[p. 70]

voor zijn persoonlijkheid. Hij lag daar, overgegeven aan het lijden, maar nog vinnig weerbaar tegen 's levens vertoon. Verzet tegen den waan, in deze enkele woorden kan de beteekenis van den modernen Erasmus, die Coenen geweest is, worden samengevat.

Coenen was niet een satyrische, maar een ironische geest. De felheid van een Multatuli was hem vreemd. Er was een droefgeestige gratie in de wijze, waarop hij de gordijnen van het leven openplooide, precies op de plaatsen, waar de wonden moesten verschijnen. Hij viel niet aan, maar toonde aan. Hij was een Socratische natuur, die ons vragenderwijs leidde tot eigen conclusies. Zij die hem leerden kennen uit het werk zijner eerste periode: ‘Een Zwakke’, ‘Bleeke Levens’, ‘Zondagsrust’, hebben hem pessimist geheeten. Maar er ligt in het pessimisme nog altijd een vorm van levens-ontkenning, die men romantisme noemen kan. Coenen heeft immer het leven aanvaard, en ons laten zien, dat wij dat ook moesten doen. Voor hem was het een levenswet, dat niets zich tot die volkomenheid kan ontwikkelen, die wij stellen in den overmoed onzer vitale begeerte. Hij was niet de anti-christ, maar de anti-romanticus. Het grondgevoel, dat bij Coenen leven en denken stuwde, was een gevoel van deernis met deze schimmen-najagenden wereld. Zijn vrienden wisten, dat die deernis de kern vormde van zijn persoonlijkheid, omdat de eerste voorwaarde tot zuivere deernis in hem was vervuld: volkomen gemis aan zelfingenomenheid. Coenen was schuchter, en door die schuchterheid kreeg zijn doorgronden van de dingen een nog navranter karakter.

Zijn plaats in onze literatuur.

Om creatieve daden te verrichten, daarvoor is een grooter naiveteit noodig dan Coenen bezat. Zijn geest behoefde de ervaring van het leven om hem heen waaraan hij den narrenspiegel voorzette. Zijn roeping lag op ander gebied dan dat, waar de creatieve geesten gelegenheid krijgen, zich te vergaloppeeren. Zijn roeping was, de gemeenschap waarin hij werkte, te leiden tot zelferkenning en zelfbezinning.

Aldus vond hij zijn plaats in de geschiedenis onzer literatuur vanzelve bepaald. In de dagen zijner eerste toenadering tot kunst en letteren, vond hij de wild opschietende, van levensdrift bruisende beweging van '80 om zich heen. Hij werd, dit toont zijn belangrijk geschrift ‘Studiën van de Tachtiger Beweging’ haar uitnemendste doorgronden Hij ontdekte dat zij een algemeene opleving van zinnendrang en natuur-dronkenheid vertegenwoordigde, een korte periode van uitranken van een in vrijheid zich open-

[p. 71]

barend verlangen, dat spoedig ineen moest zinken, maar dat hij in zijn ongemeene beteekenis voor ons cultuurleven heeft geschetst. In Frans Coenen kreeg de Nieuwe-gidsbeweging haar bepaling en eigenlijk haar einde.

De nieuwe problemen die rezen, waren problemen van algemeen-maatschappelijken aard. Het was vooral het allerwege groeiend collectivisme van onze dagen, dat Coenen voor zich zag als een onvermijdelijke ontwikkelingsfase, en dat hij, zoolang hij adem had, met zijn spitsen spot, heeft bekampt. Van de bezinning, die op de beweging van '80 is gevolgd, werd Coenen een essentieele factor. Terwijl Carry van Bruggen de moderne levens-verschijnselen wijsgeerig en historisch verklaarde, hield Coenen zich bezig met zijn korte, voorname journalistieke karakteristieken in ‘de Groene’, die tot het beste behooren wat ooit in de Nederlandsche pers verschenen is, en schreef hij in ‘Groot-Nederland’ zijn uitvoeriger, behoedzaam-doordachte essays.

Al deze belangrijke geschriften onderscheiden zich van het werk van jongere tijdgenooten als Greshoff en Terbraak, doordat het vernuft niet om het vernuft werd gediend, maar steeds een objectief en aan diepere probleemstelling verbonden natuur droeg.

Wijze en humorist.

Het eigene, in den stijl van den essayist Coenen, was zijn geniale aanpassing aan de gewichtigheid van onzen volksaard. Hoe de stadhuistaal en de looze deftigdoenerij, de statige burgerlijkheid van onze manieren aan te wenden is tot een exces van ironie, daarvan heeft Frans Coenen het geheim gekend. Het is zonder voorbeeld in onze literatuur. Hij had het gemoed van den wijze, hij had het effen gelaat van den volmaakten humorist.

Er valt te vreezen, dat deze ongemeene mensch, aan wien het peil gekend kan worden, waarop de Nederlandsche geest zich nog in onze dagen bevond, in de laatste maanden van zijn leven meer geleden heeft, dan in woorden te zeggen valt. Maar met den dood was hij vertrouwd. Hem zijn de verzwakking en ontaarding van den ouderdom bespaard gebleven. Hij was waaksch, intelligent, en... ‘bij’ tot het laatste. Hij, die zich nooit opdrong, was het middelpunt van vrienden die hem genegen waren, van nieuwe vrienden, die hij voor zich gewonnen had door zijn vernuft maar, vooral door zijn menschelijkheid, een jongere generatie, die gaarne omverwerpt, erkende hem. Hij stond, met zijn volle critische vermogen, midden in den tijd. Zoo is hij gestorven. Koninklijk.