Een geest die iets te zeggen had. De briefwisseling van dr. P.H. Ritter jr. - Frans Coenen (1916-1936)

Bijlage 5
Ritter in De Groene Amsterdammer van 18 april 1936 over ‘Frans Coenen zeventig jaar’:

Frans Coenen is nog niet zoo oud als Bernard Shaw, maar hij wordt niettemin dezer dagen zeventig jaar.

Van hem is te zeggen, hetgeen van weinigen kan worden getuigd, die zijn leeftijd hebben bereikt: hij geldt. Hij heeft een eigen plaats in het Nederlandsche geestesleven, hij speelt mee. Geen generatie liep hem omver. Deze mensch, met zijn merkwaardig-jonge vitaliteit, in den ouderdom, was al een oude, toen de jeugd om hem bruiste. Hij heeft de puberteit nimmer gekend, hij werd er niet door uitgeput, en daarom waarschijnlijk heeft het proces van den teruggang op hem minder vat.

Ik zie er een noodlotsvoltrekking in, dat hij het moest zijn, die, in zijn

[p. 68]

‘Studiën der Tachtiger Beweging’ over dien laatsten opbloei der Renaissance precies dat gezegd heeft, wat er gezegd moest worden. De andere beschouwingen over den Nieuwen Gids, die kwamen en zullen komen, zijn herhaling of breedsprakige commentaar.

Hij had zijn feillooze diagnostiek niet kunnen geven, indien hij aan de beweging van '80 zelf deel had gehad. Coenen heeft nooit geloofd aan de visioenen die het ‘Holland in de vaart der volkeren hoog opstootende’ geslacht voor zijn opgetoogen oogen aanschouwde, maar de versombering, die den romancier Coenen, den auteur van ‘Een Zwakke’, ‘Bleeke Levens’, ‘Zondagsrust’ wordt toegeschreven, had met de romantische versombering, waarin het Nederlandsch realisme tijdens den overgang der eeuwen een tijdlang verviel, niets uit te staan. Wie, bijvoorbeeld, het tranen-doordrenkte werk van een schrijver als A. Aletrino naast de romans van Coenen legt, wordt getroffen door het verschil. Nimmer verdrinkt bij Coenen zelfs de gevoeligste waarneming in het lyrisme. Wat Coenen in zijn scheppend proza gaf, was geen elegie, maar enkel een conclusie. Indien menschen en dingen van hun wanen worden bevrijd, dan zien wij ze armelijk en lijdend aan een smartelijke of potsierlijke onvolkomenheid. Dit is zoo omdat wij zelf meestal de menschen en de dingen maar kunnen aanschouwen en construeeren achter het kijkglas van de waan. Voor wie de gave heeft ontvangen, menschheid en wereld los te maken van de metaphysische, d.i. de ideeën-verzakelijkende zienswijze, voor hem worden de dingen dun en de menschen (waaronder hij zelf) armelijk, zielig in hun betrekkelijkheid. Als men Coenen een pessimist of een versomberde noemt, deelt men hem in bij de romantiek. Terwijl deze schrijvers-verschijning, die de plaats en de waarde der romantiek weet te bepalen, de tegengesteldheid van de romantische houding vertegenwoordigt.

Toch is er iets van weemoed in Coenen geweest, toen hij de beweging van '80 met piëtiet registreerde. Hij wist dat al die hartverkwikkende opgewondenheid moest uitvloeien en verdwijnen, en dat de enkelen die overbleven op hun eenzame posten heel andere dingen zouden hebben te bevechten dan de Van Sorgens en de Jan ten Brinken, dat het na dien laten vleug van individualisme, welke in de beweging van '80 nog over Holland kwam, ernst zou gaan worden met de kudde-vorming. Holland heeft het profetisch uitgeroepen: ‘Na mij zal het Nacht worden over Europa’, maar Coenen heeft de komende dreiging der persoonlijkheid met een glimlach om zijn spitsen baard beseft: m'n lieve menschen, hoe wil je anders? Dit alles ligt in de natuur der dingen!

Ik heb er een bepaalde behoefte aan om het op Coenen's zeventigsten

[p. 69]

verjaardag te zeggen: deze figuur, die in het spreekkoor der openbare meening als Geest der Ontkenning wordt gevonnist, is... de figuur die meer dan wij een van allen alles heeft aanvaard. Wat doet men anders dan het leven aanvaarden, wanneer men het poogt te begrijpen?

Nadat hij deel gehad had aan de Voorzegging der dingen, die thans aan het gebeuren zijn, ten tijde dat Carry van Bruggen, aan wier beteekenis hij bezig is een studie te wijden, haar laatste werken schreef, bleef hij in kleine artikelen, hoofdzakelijk in De Groene, opstellen waarvan iedere zinswending voor wie ironie te verstaan weet een genieting is, zijn zeer bizonderen geest openbaren. En wederom trad het noodzakelijk misverstand tusschen hem en de menigte, die hem niet begrijpt, omdat hij haar begrijpt. Men noemde hem revolutionair, ofschoon hij de voor den revolutionair essentieele daadwerkelijkheid mist. Want Coenen staat te medelijdend tegenover de menschheid om haar aan te vallen; hij houdt alleen zijn spiegel voor hen gereed, om de rare grimassen te laten zien, welke de menschen maken wanneer zij ernstig doen. Hij is de trekker van de onverbiddelijke consequentie en daardoor zien wij bij Coenen de menschen ook in hun onbarmhartige belachelijkheid, of zij nu sollen met het lijk van Generaal van Heutsz of dat het dames zijn die op een afternoon-tea den oorlog te lijf willen door liefelijke toespraken te houden. Coenen vervult een onontbeerlijke taak. Hoe lang zullen qualiteit en oordeel nog stand houden tegen het gelid dat komt aangemarcheerd? Wij hopen dat Coenen ten minste tachtig wordt, want weinigen kennen als hij de ironie zonder barok, den inval zonder potsierlijkheid en willekeur, de onderscheiding, die zich uitspreekt in besef van eigen grenzen.

En dan is er de mensch Coenen! Maar daarover schrijf ik niet, die blijft voor ons, zijn naaste vrienden, die hem lief hebben met een diepe genegenheid.