Een geest die iets te zeggen had. De briefwisseling van dr. P.H. Ritter jr. - Frans Coenen (1916-1936)

[p. 58]

Bijlage 2
Ritter in het UD van 14 december 1924 over ‘Studiën der Tachtiger Beweging door Frans Coenen’:

‘De literaire beweging van '80 is nu al lang voorbij, en de tachtiger literatoren zijn oud geworden, hetgeen tezamen beteekent, dat men thans over die beweging spreken kan, zonder gevaar allerlei persoonlijk hartstochtelijks te ontmoeten, behalve dan misschien van de Tachtigers zelven’. Aldus begint de heer Frans Coenen zijn studie over de Tachtiger Beweging, - en hij heeft gelijk. Maar dat gelijk brengt mede, dat de tijd voorbij is om over de ook thans nog door verschijnende werken van het Nieuwe Gids-geslacht en zijn onmiddellijke nakomelingschap fragmentarische beschouwingen te leveren. Omtrent de beteekenis van den Nieuwen Gids heeft zich een algemeene overtuiging gevestigd en het is, ten aanzien der beweging van '80, thans de taak der letterkundige kritiek geworden, om die overtuiging te controleeren.

Dit werk van Frans Coenen praetendeert niet, een algemeen handboek, of zelfs maar een systematisch wijsgeerige verhandeling te zijn over het beschouwde tijdperk. Het wil omtrekken geven, waaruit de algemeene zielgesteldheid en het algemeene geestelijke leven der Nieuwe Gidsers kunnen worden begrepen, maar het heeft de groote verdienste het eerste werk te zijn over den Nieuwen Gids, dat op universeeler grondslagen gebouwd, dan welke ons letterkundig reveil steun geven, zich onthoudt van polemisch stelling nemen, hetgeen de eerste boeken plachten te doen, waarin men zich aan de suggestie van den Nieuwen Gids ontworstelde - men denke aan Adama van Scheltema's: ‘Grondslagen eener nieuwere poëzie’.

Van welke gedachte gaat Frans Coenen uit in zijne retrospectieve beschouwingen? Van de tegenstelling individualisme-collectivisme. Maar de meening van dezen schrijver ‘vertoont de geschiedenis der West-Europeesche menschheid eene opvolging van tijdperken, waarin afwisselend het individu, de enkele mensch en de Gemeenschap der menschen op den voorgrond kwamen, en zich kenmerkend voor het gansche tijdperk openbaarden. In die gemeenschappelijke, collectieve perioden leeft men vooral één van zin - letterlijk gesproken; er zijn gemeene doelen, een gemeene moraal, gemeene Verstands- en gevoelsmaten voor alle dingen. En in die tijden zal ook de Staat sterk zijn en er betrekkelijk eendracht heerschen onder zijn burgers, die zich gewillig en toegewijd betoonen. Daartegenover

[p. 59]

verzwakken staat en samenleving tot uiteenvallens toe, waar het individu zich van zijn eigen waarde bewust gaat worden, zich niet meer voelend deel van een geheel, maar zelf een geheel, aan elke voogdij ontwassen. Dan verminderen sterkte en eenparigheid van streven der gemeenschap, maar groeien en veredelen de vermogens van den eenling, die zich nu alzijdig ontwikkelen en uitleven wil, op gevaar, dat elk met elk ander in botsing komt, omdat hem bewust werd, dat voor geen twee de levensnormen gelijk zijn. Lang vóór het zoover is echter, pleegt een machtiger, dat wil dus zeggen minder individualistisch gëaarde collectiviteit, zich van de vervallende te hebben meester gemaakt, en laat zich de persoonlijkheid weer tot de middelmatige, de in meerderheid gelijke grootheid terugdringen, waarmee het zich over het geheel rustiger leven laat, doch de bizondere levens zelf merkbaar aan diepte en glans verliezen.’

Ziehier de oorzaak der beweging van '80 in notedop. Wij hebben hier in Holland eene reeks van ‘vrijmakingen’ beleefd. De Gidsbeweging van 1837 maakte het verstandelijke vrij. Multatuli het zedelijk gevoel, maar nu was er een laatste vrijmaking noodig, die der zinnen, der zuiver individueele, persoonlijk-eigen gewaarwordingen, om de individu tot zijn recht te doen komen, tegenover een verzwakkende gemeenschap. Die laatste ‘vrijmaking’ geschiedde door den Nieuwen Gids. En het vernieuwd zelfbesef, dat met deze beweging gepaard ging, werd aan de eene zijde tot verhoogde vitaliteit, tot levenslust en levenskracht, het individu ging zich machtig en belangrijk voelen, een middelpunt en beheerscher des levens, - maar aan den anderen kant bracht het een gevoel mee van vereenzaming, door het zich onherroepelijk gescheiden en vervreemd weten van andere individuën, en bovendien een sensatie van kleinheid en nietigheid in een eindelooze, onbeperkte wereld.

De heer Coenen demonstreert deze onderscheiding in levensgevoel en temperament, onderscheiding, maar die terugvoert tot éénzelfde levensbron, aan de voornaamste figuren der Tachtiger beweging. Maar voortdenkende, vond hij uit deze onderscheiding in temperament, tevens de onderscheiding tusschen het proza en de poëzie der Tachtigers.

Bij de prozaïsten, volgers grootendeels van het Fransche naturalisme, openbaarde zich de levensliefde, die uit de ontdekking en herkenning der persoonlijkheid te voorschijn kwam in eene belangstelling voor de uiterlijke wereld, een verhoogde gevoeligheid voor zinsindrukken, allereerst van een individueelen, zelfstandiger levenden mensch. Er is dan geen plaats meer voor moreele onderscheidingen van goed en kwaad, alles schijnt even

[p. 60]

belangrijk, enkel omdat het leven is, deel van dat bekorende, geheimzinnige, duizendvoudig, verbijsterend-wisselende, zich steeds veranderende en vernieuwende, dat wij leven noemen.

Maar de dichtkunst onder de Tachtigers vertoonde een andere ontwikkelingslijn. Zij was de levensvrucht der minder fel-zinnelijk bewogen kunstenaars.

Bij de dichters niet allereerst de drang het uiterlijk leven te vieren en er zich zoo volkomen mogelijk aan over te geven. Indien hun zins-indrukken al sterker waren dan de vroegere menschen ontvingen, zoo werden zij er toch niet in die mate door ‘vervoerd’, dat zij het eigen Ik vergaten of wenschten te vergeten. Integendeel hechtte zich hun kritiek aan de tegenstelling van zelf en wereld, die zij nu ook scherper ondervonden dan de vorige geslachten gedaan hadden, en trachtten zij zich rekenschap te geven van die wisselwerking, die immers het leven zelf maakt. Aldus werden zij, waar de zinnelijke ontvankelijkheid toch altijd overheerschte, tot lyrische dichters, voor wie in de twee-eenheid Ik en Wereld - het Ik in de eerste plaats kwam, gelijk bij de vroegere dichters het zwaartepunt in de wereld lag.’

Dit zijn dan eenige algemeene gezichtspunten en onderscheidingen uit het vernuftige en belangwekkende boek, dat voor ons ligt. De schrijver heeft al de sterke sentimenten en karaktertrekken uit de Tachtiger beweging losgewikkeld en gegroepeerd. Hij wijdt een hoofdstuk aan levenslust, levensviering en levenswijsheid, verdeelt daarna de Tachtigers in subjectivisten, evenwichtigen en objectivisten, om daartegenover aandacht te wijden aan levensonlust en zedelijke ontevredenheid en de kritiek en bezinning in verband met de poëzie afzonderlijk te behandelen.

Het boek eindigt met de vaststelling, dat met de nieuwe eeuw, alles van dezen kortstondigen opbloei voorbij was. Ja maar, wat toen? Naar ons inzien vertoont de literatuur, die in die nieuwe eeuw gevolgd is, een synthese van collectivisme en individualisme, welke de grondstelling van Coenen bedenkelijk in gevaar brengt.