Een geest die iets te zeggen had. De briefwisseling van dr. P.H. Ritter jr. - Frans Coenen (1916-1936)

[p. 53]

Bijlagen

Bijlage 1
Ritter in het UD van 8 juni 1924 over ‘Frans Coenen over Boekrecensies in “Het Haagsch Maandblad” van Juni 1924’:

De heer Frans Coenen vervult een eigenaardige functie onder de schrijvende Nederlanders. Het meerendeel zijner geschriften behelst de zelfmisleidingen en waan-aanbiedingen, waarin wij allen, de beginselvasten niet uitgezonderd, dagelijks vervallen, en hunne bedoeling is, tegen die zelfmisleidingen een ononderbroken, gemoedelijke strijd te voeren. De mensch pleegt op niets zoo ijdel te zijn als op zijn geestdrift en op datgene wat hij voor zijn overtuiging houdt en nimmer wordt zijn ergernis heviger gewekt, dan wanneer het gehalte dier geestdrift en dier overtuiging in verdenking wordt gebracht. Het valt niet te ontkennen, dat er voor menigeen vaak moed toe behoort, om die geweldigste van alle hartstochten, de luiheid, in zichzelf te overwinnen, en zich voor eenige onderneming, welke buiten het terrein der dagelijksche plichten ligt te interesseeren. En evenmin valt te ontkennen dat het alleraangenaamst is, wanneer men 's levens wonden met de zachte zalf van eenige niet geheel doordachte overtuiging kan bestrijken en zoodoende zich van de pijn een wijle bevrijden kan.

Geen onbarmhartiger gezel kan er verschijnen tijdens de oefening in daadkracht en de vertroosting door een edelen waan, dan de bedaardheid en zoo heeft de heer Frans Coenen, die door de bedaardheid geöbsedeerd wordt zich onder ons, wellicht ten onrechte bedaard geheeten, volk, al heel wat vijandschap op den hals gehaald. Men vindt hem ‘zuur’, maar hij is

[p. 54]

heelemaal niet zuur, hij is alleen maar bedaard, bedaard wat nog iets anders beteekent dan kalm, omdat het bedaarde in tegenstelling tot de vlakke, objectieve kalmte iets van spot en overweging in zich besloten houdt en aan den zich opwindenden geestdrifteling te treiterachtig voorkomt naarmate de bedaarde zich van treiterneigingen minder bewust is. De heer Frans Coenen vertegenwoordigt het ‘Hier soo’ in de literatuur, de uitroep waarmee ons volk elkeen tot de werkelijkheid terugbrengt, die zich aan het opwinden is, een ‘Hier soo’, dat, - de heer Frans Coenen zal ons dat toegeven - door hem in dienst gesteld wordt van de heiligste bedoelingen.

En zoo heeft hij al heel wat koud water gegoten over veel gewichtigen onzin en onzinnige gewichtigheid, zijn studeervertrek is de koelkamer van reputaties, het bevrieshuis van het autoriteitsgeloof, de kelder van den persoonlijkheidswaan.

Wij noodigen onze lezers uit, in deze warme dagen eens even met ons mee te kruipen in deze pool-temperaturen, en te onderzoeken wat de heer Coenen in het ‘Haagsch Maandblad’ van Juni te beweren heeft over boekrecensies in de couranten.

Des heeren Coenens artikel vindt zijn uitgangspunt in eene snakerij van een onzer uitgevers, die, achter een der romans die hij in 't licht gezonden had, een lijst van kritische uitspraken over dien roman had verzameld. Tegenover elkander compareerden, regelmatig, telkens positieve en negatieve uitspraken over den zelfden roman.

Ter linkerzijde vindt men uitspraken als: ‘Telkens verrast de schrijfster ons met levend-levende menschen’, ter rechterzijde: ‘Een gave karakteriseering? Neen niets van dat alles’. Of, ter linkerzijde: ‘Madeleine zelf staat duidelijk voor ons’, ter rechterzijde: ‘Madeleine blijft voor ons min of meer raadselachtig’.

De heer Coenen ziet in den glimlach waartoe wij geprikkeld worden door deze welsprekende kritiek van een uitgever op de kritiek, dat deze laatste ‘op heeterdaad van nietswaardigheid wordt betrapt’. ‘Wat is 't gansche instituut der letterkundige kritiek nog waard, waar blijft haar gezag, haar nut en beteekenis, als haar muziek een cacophonie blijkt van de meest tegenstrijdige geluiden, voor elk individu één, precies als in het gewone leven, waar men tenminste den goeden smaak bezit, zijn oppervlakkige meeningen niet wereldkundig te maken?’

En langs deze wegen voortredeneerend komt dan de heer Coenen, tot de vraag of er werkelijk een aesthetische norm bestaat, boven het persoonlijk voelen uit. Zoo neen, dan kan men, bij gebreke van zulk een algemeenen norm,

[p. 55]

niet anders dan het onderscheiden persoonlijke in het oordeelen verwachten.

Men heeft ten opzichte van de kritiek een vermoeden van hooge objectiviteit, van, zooals Coenen het uitdrukt: ‘boven-persoonlijk, voor den leek ontoegankelijk oordeel over de werken eener kunst, die naar dien maatstaf gemeten wil worden’. Maar zou, zoo vraagt de schrijver zich af, ‘dit ooit wel een werkelijkheid geweest zijn op deze wereld van hinderlijke veelheid?’

Men kan het zich denken, wanneer men uitgaat van een gemeenschapskunst, waarbij vaste en eeuwig geldende regelen voor de poëzie en der gemeenschappelijke correctie en kritiek, die deze regelen eendrachtig toepast, worden gegeven, maar het apart-persoonlijke wordt dan besnoeid en gladgeschoren, tot het volmaakt onpersoonlijk is geworden, gelijk bij ons in de achttiende eeuw het geval is geweest.

Indien men dan, eigenlijk gezegd aan de mogelijkheid en waarde van eene objectieve, normalizeerende kritiek moet gaan twijfelen, wat beweegt dan de dag- en weekbladen zich aan de letterkundige kritiek te bezondigen?

Laat ons, wederom, luisteren naar den heer Coenen: ‘De ware en eigenlijke reden echter, waarom couranten er kunstrubrieken en boekrecensies op nahouden, is omdat de lezers het graag willen.

En de lezers willen het graag, omdat de kunstpagina afwisseling geeft, de mogelijkheid op licht, verrassend en pikant nieuws, temidden der zwaarwichtige artikelen, waarop het ten slotte aankomt. Dames en jongelieden van beiderlei kunne lezen die rubriek gaarne, alsook menschen, die niets om handen hebben. Mannen-van-zaken en onbetwijfelbare intellectueelen (professoren en dergelijken) slaan haar meest over, tenzij het verkeer in de wereld van hen zekere bekendheid en oordeel ook in kunstzaken eischt. Dan worden zij in dezen winkel snel en goed geholpen aan een kort overzicht en een bezonken oordeel, dat elk dan, naar eigen behoeven en tact met een persoonlijke noot aangevuld, kan voordragen. Maar niet alleen dezen, die zich aldus zonder veel moeite of tijdverlies de stof voor een beschaafde en zelfs verfijnde conversatie plegen te verschaffen, ook zij, die inderdaad meer of min belangstellen in kunstzaken, profiteeren van de kunstafdeeling der dag- of weekbladpers. Het is merkwaardig zooveel autoriteitsgeloof als de menschen hebben en hoe begeerig zij zijn het roer van eigen smaak en rede uit handen te geven. Een politieman, een museum-suppoost, een portier wordt terstond een autoriteit, die “het weet” voor honderden, die het zelf overigens beter weten, alleenlijk omdat hij in zijn functie optreedt en een functie iets meer dan persoonlijke macht schijnt in te houden. Een zelfde betooverende kracht nu oefent het gedrukte stuk, het courantenartikel

[p. 56]

op tallooze eenvoudige zielen, die niet goed met de pen kunnen omgaan en deswege een groote bewondering koesteren voor wie dat wel kunnen. Terwijl de meer en meestverfijnden ter dezer zake zich gaarne laten leiden door den hun gewoon geworden naam onder het stuk, waarin trouwens hun eigen verwarde bevindingen zoo verrassend klaar blijken gerangschikt, dat het bijna is of zijzelf het artikel geschreven hebben. Hetgeen een vleiend gevoel constitueert. Dit alles evenwel geldt vooral de groote dag- en weekbladen in de groote steden van ons land. Voor de provinciale pers gelden weer andere omstandigheden. De behoefte aan lichte kost ter afwisseling van den zwaren stamppot der politieke en economische belangen wordt er wel evenzeer gevoeld, doch daar de kunstuitingen hier meest niet zoo direct door den lezer zelf te ervaren zijn, kan hij het geschrijf er over ook niet onmiddellijk controleeren en behoeft dus de rechte rede van Kunst en Critiek volstrekt niet angstvallig bewaard te worden. Hetgeen betekent, dat tenminste voor de litteraire critiek de jongst aangekomen redacteur nog ruim goed genoeg is, vooral waar de meeste dezer bladen nog gansch anoniem verschijnen en dus de glans en macht der onpersoonlijke onderneming afstraalt ook op het onnoozelst geschrijf, dat de pluralis majestatis hanteert. En meer is voor autoriteit al niet noodig, Kunst en Uitgevers mogen in deze streken dan een weinig in het gedrang raken, het doel voor het amusement der lezers te zorgen, wordt er even goed mee bereikt. Zelfs meer naarmate de mysterieus onpersoonlijke critiek gewichtiger en parmantiger optreedt’.

Na deze uiteenzetting komt de heer Coenen dan tenslotte tot de uitspraak dat datgene wat de groote menigte van het ‘beschaafde’, veellezend publiek behoeft, wat het inderdaad ten goede komt, in dag- en weekbladen, niet zijn de min of meer doorwrochte kritische besprekingen, welke in den regel veel te zwaar en veel te lang zijn, maar de korte notities, die een karakteristiek, maar vooral een beknopten inhoud van het boek geven.

De heer Coenen is een man met wien zich moeilijk laat debatteeren. Hij heeft eens geschreven: wij hebben allemaal gelijk, en het verdedigen van ‘stellingen’ heeft tegenover hem, evenmin als tegen wijlen professor Bolland kans op succes. In zijn laboratorium vinden wij de voosheid en betrekkelijkheid van alle redeneeringen en formuleeringen ontleed, en wie wel eens onder wetenschappelijke leiding heeft gewerkt, heeft leeren inzien van welke onjuistheden en ficties wij ons bedienen in het dagelijksch verkeer, en hoe wij met begrippen, meeningen en overtuigingen dikwijls slordiger omgaan dan een dronkaard met centen. Toch nopen de aanteekeningen van den heer Coenen tot een klein verzet. Wij gelooven dat hij het publiek voor

[p. 57]

onnoozeler houdt dan het werkelijk is. Onder de lezers van een courant zijn niet enkel-nabouwers, en autoriteitsgeloovigen, maar er zijn ook vele stille kritici, heimelijke en zich stil verkneukelende revolutionairen tegen hetgeen de courant met zekere gewichtigheid poneert, en ook wel vitters, die de courant narekenen met hun gezond verstand. Wij gelooven dat als de heer Coenen eens een gewichtige meening ging neerschrijven, hij in de appreciatie van het publiek bedrogener zou uitkomen dan hij vermoedt. Niet allen schrijven, zooals de heer Coenen, - er zijn koelhoofdigen zonder letterkundige reputatie aan boord van het leven, en de courant wordt evengoed gelezen met een plezierig soort contramine als met de verafgoding, welke de heer Coenen, - sit venia verbo - wat al te naief onderstelt. De lezing van ingezonden stukken zij den heer Coenen aanbevolen.

Maar ook het gehalte van kunstkritiek beproeven de lezers dikwijls deugdelijker dan den zich voortjakkerenden kritikus in het middernachtelijk uur vaak lief is. Ja, het gehalte proeven zij, zonder vaak de strekking der kritiek te verstaan.

Kritiek is subjectief, zegt de heer Coenen. Ja, alles is subjectief, de heele courant buiten de nieuwsberichten en beursnoteeringen. En als zij niet subjectief is, wordt ze even vervelend als de literaire gemeenschapskunst der achttiende eeuw, dat platgeschoren veldje, waar de heer Coenen ons in zijn artikel over verhaalt.

Moet men nu voortgaan met de jongste leden der redactie goed genoeg te achten voor de boekrecensie?

Neen, reeds daarom niet, omdat het publiek de recensies dan niet meer vertrouwt, en de eigenwijsheid der pluralis majestatis in de gaten krijgt.

Moet men voortgaan met ellenlange kunstbeschouwingen? Wij zijn van oordeel, dat die niet per se vervelend behoeven te zijn. Als ze maar niet te uitsluitend aesthetizeeren, als ze de literatuur maar bekijken als wat ze wil zijn, een uiting van het leven, gelijk op met andere rubrieken. Want men zou kunnen zeggen: de heele courant moest eigenlijk literair-goed zijn, en de literaire rubriek moest dan wat meer worden zooals de heele courant. Korte karakteristieken en inhoudsopgaven der behandelde boeken? Prachtig, maar dat goed te doen is het moeilijkste werk, - en duurt het langst! Wij gelooven dat het nog niet zoo verkeerd is, een boekenlijst te geven, en telkens één boek uit te kiezen voor een, dan ook grondige, wekelijksche bespreking.