Een geest die iets te zeggen had. De briefwisseling van dr. P.H. Ritter jr. - Frans Coenen (1916-1936)

11 juni 1936: Ritter aan Coenen

Waarde Vriend,

Het is al weer lang geleden, dat wij elkander spraken bij mijn laatste bezoek in het ziekenhuis.

Ik verneem weinig omtrent de ontwikkeling van je toestand, omdat ik de laatste weken de vergaderingen van De Groene Amsterdammer niet heb bijgewoond.

Ik heb voor De Groene Amsterdammer eerlijk gezegd een afnemende belangstelling. Deze wordt toch alleen maar in elkaar gezet door de heeren Verkade en Dijkstra.

Intusschen ben ik zeer vaak met mijne gedachten in je buurt en de mededeeling van onze gemeenschappelijke vriendin, dat het je wat beter gaat, geeft mij aanleiding je te schrijven om mijn vreugde te bewijzen.

Ik ben weder gekromd onder de zweepslag der uitgevers, doch hoop na het einde dezer week gelegenheid te vinden je weer te bezoeken.

Merkwaardig zoo helder en onvergetelijk onze laatste gesprekken mij nog voor den geest staan.

Met zeer hartelijke wenschen voor je spoedig herstel,

t.t.,

P.H. Ritter Jr.

R.H. Dijkstra is van juni 1936 tot april 1939 commissaris en redacteur van De Groene Amsterdammer. Zie Madelon de Keizer: Het Parool 1940-1945.

Van 22 juni 1936 is een brief van Clare Lennart aan Ritter: ‘Het gaat op het oogenblik met Frans Coenen heel slecht. De toestand is absoluut hopeloos. Hij heeft het nog erg prettig gevonden uw laatste brief te kriigen. Nu is hij buiten kennis. Het kan een kwestie van uren zijn, maar mogelijk ook nog wel een dag of zelfs langer duren.’

Frans Coenen overlijdt op 23 juni 1936, volgens zijn biograaf K.F. Proost om 10 uur 's avonds.

[p. 47]

Eveline H. Klaver schrijft in haar boek Claartje, mijn zusje (Over het leven en werk van Clare Lennart):

‘De vriendschap met Frans heeft erg veel voor Clare betekend. In 1933 moet Clare het eerst contact met Frans gehad hebben. Zijn dood in 1936 was voor haar een grote slag. Ze had bij hem begrip en steun voor haar werk gevonden. Frans voelde haar mentaliteit aan, met hem kon ze over literatuur, haar werk, kunst in het algemeen praten. Ik vermoed dat ze veel van hem geleerd heeft. Of ze ook seksuele relaties gehad hebben, weet ik niet. Op dat terrein was Clare erg gesloten.

[...]

Op 25 maart 1936 krijg ik een zeer alarmerende brief van Clare. Ze schrijft: “Frans is plotseling heel erg ziek geworden. Ik weet niet precies wat het is. De dokter noemt een geleerde naam die je niets zegt (Pemphigus, blarenkoorts, een huidziekte. vH). Het moet iets zijn dat zeer zelden voorkomt. Het lijkt wel een soort pokken, maar is niet besmettelijk. Er vormen zich blazen of blaren die dan later doorgaan. Het begon met een heel onschuldig uitziend exceempje, dat zich plotseling zoo kwaadaardig ontwikkeld heeft. Hij zelf heeft geen idee dat het bepaald gevaarlijk is. Hij zit ook wel op en praat gewoon met je hoewel hij erg gauw moe is. Maar de dokter heeft mij gezegd dat het heel ernstig is. Deze ziekte kàn goedaardig blijven en dan verdwijnt alle narigheid mettertijd wel weer. Maar er is evenveel kans dat het een kwaadaardige wending neemt en dan is het tamelijk hopeloos. Tot nu toe is nog niet met zekerheid te zeggen hoe het zich ontwikkelen zal. Dit alles is een angstige geschiedenis. Ik houd erg veel van Frans en zou het vreselijk vinden als hij er niet meer was. Ik ben nu deze week iedere dag naar Amsterdam geweest, omdat er overdag niemand was die hem verzorgen kon. Voortdurend een vreemde zuster om hem heen vindt hij afschuwelijk. Het kost ook erg veel en de dokter vindt het trouwens veel beter als hij niet het gevoel krijgt een zware patient te zijn. Zo ga ik dan 's morgens om negen uur hier vandaan en keer om een uur of acht 's avonds weer terug. 's Avonds en 's nachts is Agnes (François) dan bij hem. [...] Het moeilijkst vind ik om niet te huilen. Ik heb vaak het gevoel of ik stikken zal. Maar als alles nu maar goed gaat, doet het er niet toe. Frans is een wonder van een patient die zijn eigen narigheid bijna vergeet om aan anderen te denken... Hoe het nu op den duur moet, weet ik natuurlijk niet. Al te ver vooruit denken durf ik ook haast niet. Als er met zekerheid te zeggen is dat het lang zal duren, moet ik hier op een of andere manier hulp in huis nemen. Frans betaalt dat dan wel.”’

[p. 48]

De volgende brief is gedateerd op 11 mei 1936.

‘Met Frans gaat het gelukkig de laatste week weer heel goed. De week daarvoor was er een kleine terugval. Weer meer verhoging en ook weer nieuwe blaren. Maar het is toch lang niet zo'n hevige aanval geworden als die eerste keer. Dus ik hoop erg dat de ziekte toch enigszins heeft uitgewoed nu. De dokter zegt: “Alles is op het ogenblik zo goed als je het met mogelijkheid verwachten kunt”. Maar er is nog niets met zekerheid te zeggen. Ze weten van deze ziekte eigenlijk niets en het verloop schijnt zeer wisselvallig te zijn. Toch ben ik blij dat het nu tenminste goed gaat. Hij voelt zich nu ook niet heel erg naar en is tenminste overdag heel welgemoed en hoopvol. De handen zijn uit het verband en hij kan weer zelf eten en zelf lezen. Dus is hij ook niet doodzwak. [...] Als ik in het huis van Frans ben, geniet ik erg van de gramofoon.’

Het gaat na een paar hoopvolle weken dan toch de verkeerde kant op met Frans. Op 6 juni 1936 schrijft Clare in een haastige krabbel: ‘Nadat het eerst goed leek te gaan met Frans - hij zat al weer op en heeft zelfs in de tuin gelopen - is het nu weer helemaal mis. De dokter geeft zo goed als geen hoop meer. Het is allemaal erg ellendig. Hoelang het nog precies duren kan is niet te zeggen.’

Dan volgt een ongedateerde brief: ‘Met Frans is het heel erg. Het is heel goed mogelijk dat zaterdag alles afgelopen zal zijn. [...] Frans is gisteren naar het ziekenhuis op de Prinsengracht vervoerd. De dokter zal een laatste poging wagen met een nieuw geneesmiddel waar soms wonderlijke resultaten mee bereikt worden, maar waar je ook ineens mee weg kunt zijn. Hij moet dit risico nemen, zegt hij, omdat het anders zeker hopeloos is. Frans is geestelijk helemaal normaal en praat precies als anders met je.

Alleen is hij heel heel erg gauw moe de laatste dagen. Ik heb de pest aan dokters. Ik heb het gevoel dat ze de mensen vaak meer dood dan levend maken. Deze speciale dokter is overigens heel knap en ook erg aardig. Maar ik heb geen geloof in hun manier om ziektes te bestrijden. Ik ga nu toch iedere dag naar Amsterdam, al ligt Frans nu in het ziekenhuis. Hij wil het graag.’ Op 25 juni 1936 krijg ik dan het bericht van Frans' overlijden: ‘Je hebt misschien wel gelezen [...] dat Frans gestorven is. De 23e. Het is allemaal heel treurig geweest en het leven ziet er hopeloos onttakeld uit nu. Ik kwam thuis terwijl de maskerade-optocht (Utrechtse lustrumfeesten, vH) met hevige muziek door de straat daverde en alles vlagde. Het maakte het verdriet niet erger. Het was alleen of het leven enigszins overdreven zijn onverschilligheid wou manifesteren voor alle persoonlijk verdriet. Frans is tot het laatste

[p. 49]

toe geestelijk zichzelf gebleven, hoe afschuwelijk die ziekte ook was. Eigenlijk was de enige klacht die je ooit hoorde: “Ik voel me wel ziekig nu. Lees me maar wat voor”. Alleen die laatste dagen is hij buiten kennis geweest en voelde hij goddank niets meer. Hij wist het op het laatst nu wel. Zondagavond, terwijl hij al niet meer praten kon, tastte hij nog eenmaal naar mijn hand en keek me aan met die bezorgde, zachte liefheid, die hij altijd had. Dat was het laatste van Frans, behalve de herinnering. Toen heeft hij zijn slaapdrank gekregen en niets meer geweten. Ze zullen het wel een beetje bekort hebben en dat moest hier ook. Vandaag is hij verbrand, waar ik niet bij geweest ben. Nu moet het flatje nog opgeruimd worden. Ik zou dat met Agnes samen doen. Het is alleen enigszins ingewikkeld, want er is geen testament en mevrouw Coenen is volkomen onberekenbaar. Het ene ogenblik geeft ze Agnes de hele flat cadeau en dan weer zegt ze: “Ik ben mevrouw Coenen. Ik heb recht op alles”. Dan weer is ze in tranen en dan weer scheldt ze Frans uit voor schoft en ploert omdat hij haar vierentwintig jaar geleden verlaten heeft, enz.’

Ritter schrijft over het overlijden niet in De Groene Amsterdammer (daarin staat in het nummer van 27 juni 1936 van Jan Greshoff ‘Ter gedachtenis aan Frans Coenen’) maar in De Telegraaf van 25 juni 1936 (zie bijlage 6). De kans is groot dat hij Frans Coenen op zondag 28 juni ook in het AVRO-Boekenhalfuur herdacht heeft, voordat hij Stiefmoeder Aarde van Theun de Vries besprak.

S. Vestdijk schrijft in Gestalten tegenover mij: ‘Het enige, dat ik Frans Coenen kwalijk genomen heb, was dat ik naar zijn crematie moest, als vertegenwoordiger van de redactie [van Groot Nederland], aangezien Greshoff verhinderd was uit Brussel over te komen. Dat liep helemaal mis; Greshoff had mij als punt van samenkomst het Amsterdamse ziekenhuis opgegeven waar Coenen was verpleegd, en waar ik, vóor alles medicus, nabestaanden ergerde door naar de doodsoorzaak te informeren; waarna ik op de een of andere manier toch nog in Westerveld terecht kwam, en met hanige passen en verbeten weggetrokken mond vlak achter de urn liep, ik geloof nog voor de nabestae uit, en mij pas een beetje behaaglijk begon te voelen onder de vaderlijke glimlach van A. Roland Holst, die van dit soort plechtigheden meer ervaring had dan ik.’

Jan Greshoff vraagt Ritter op 16 augustus 1936: ‘Kan je geen artikel over Coenen voor G.N. (Groot Nederland) schrijven? Zoo ja, doe het dan zoo spoedig mogelijk. Omvang ten hóógste ± 1 vel van het tijdschrift.’ Ritter antwoordt hem op 26 augustus 1336: ‘Een vel, dat is dus 16 pagina's, over

[p. 50]

Coenen te schrijven, daar heb ik een maand voor noodig. Ik wil dit zeer gaarne doen, omdat ik juist op het einde van zijn leven met Coenen zeer bevriend ben geweest. Doch kan je het niet zoo inrichten, dat van redactiewege in het eerstvolgend nummer een klein stuk aan Coenen wordt gewijd, terwijl dan mijn uitgebreidere studie in het November of December nummer wordt opgenomen? Ik ben het aan de figuur van Coenen verplicht hier grondig werk te leveren.’ Eerst echter schrijft Ritter een artikel over J.J. Slauerhoff, die op 5 oktober 1936 overlijdt, voor het novembernummer 1936 van Groot Nederland, dat geheel aan Slauerhoff is gewijd. Wat zijn herdenkingsartikel over Frans Coenen betreft: hij meldt Greshoff op 9 december 1936: ‘Ik ben niet op mijn post geweest, maar er was overmacht. Ik ben een paar dagen zoo ziek geweest, dat ik niets kon uitvoeren. Toen ik vanmiddag den Heer Warendorff opbelde, zei deze mij, dat er over mijn ruimte in het Januari-nummer reeds was beschikt. Nu staat de zaak echter zoo, dat het artikel op een oor na gevild is. Ik heb er veel studie voor gemaakt, en zou het gaarne nog in “Groot-Nederland” geplaatst zien. Dat zou dan in Februari worden. Wil mij even berichten of dat, indien het voor Kerstmis gereed komt, nog kan.’ Greshoff op 10 december: ‘Je stuk komt in elk geval in G.N. schrijf het rustig af en stuur het na voltooiïng zoo spoedig mogelijk naar Amsterd. Het verschijnt dan in Febr, uiterlijk 1 Mrt.’ Weer treuzelt Ritter. Op 23 mei 1937 herinnert Greshoff hem aan zijn niet nagekomen belofte. Ritter op 27 mei: ‘Ja zeker, ik ben de belofte niet vergeten! Voor 5 Juni a.s. krijg je afdoende bericht.’ Op 17 juni 1937: ‘Het artikel over Coenen komt nog dezen maand gereed. Ik waardeer het bijzonder dat, je mij tijd liet. Ik geloof dat het goed wordt.’ Op 21 juni 1937: ‘Het ligt in mijne bedoeling Maandag 13 Juli a.s. bij je in Brussel te komen, en dan meteen de copie over Coenen mede te brengen.’ Maar Greshoff is dan met vakantie en schrijft op 22 juni: ‘Stuur je stuk over Coenen naar... (onleesbaar) 333 Keizersgracht.’ Nog eens moet Greshoff een rappel gezonden hebben, want Ritter antwoordt op 21 juli 1937: ‘Ik heb je noodkreet ontvangen, doch ik ben op het oogenblik de uitputting nabij. Met publicistische werkzaamheden een groot gezin onderhouden is geen peuleschil! En ik vertik het ten eenenmale over Coenen een ander artikel te schrijven dan het voortreffelijkste dat ooit uit mijn pen is gekomen. Ik ga begin Augustus op een stil plaatsje in Denemarken zitten, om niet met journalistiek, maar ernstig met literatuur bezig te zijn, en ik acht het waarschijnlijk dat het artikel voor 1 September a.s. gereed is.’ Maar op 28 september schrijft Greshoff: ‘Hoe staat het met het stuk over Coenen? Denk niet, dat ik het je kwalijk neem, maar ik moet

[p. 51]

iets hebben en zal dus verplicht zijn elders te zoeken. Het leven van ons, broodschrijvers is hard en ik zelf doe ook niet een kwart van wat ik graag zou willen en eigentlijk moeten doen; ik kan mij dus geheel in je situatie in denken, doch dat verandert niets aan de eischen der practijk! Ik heb een stuk over Coenen nóódig. Liefst van Ritter. Indien dat onmogelijk is, van een ander. Laten we dus zeggen dat wanneer 15 Oct de kopy niet in mijn bezit is, de quaestie daarmede definitief van de baan is. Ik schrijf dan tot mijn ongenoegen - 16 Oct. aan een ander over die taak.’ Ritters artikel zal pas begin 1938 in Groot Nederland verschijnen (zie bijlage 9).

In de Groene Amsterdammer van 26 september 1936 wordt meegedeeld dat op 6 en 7 oktober de boekerij van Frans Coenen geveild wordt.

Intussen is in 1936 na voorpublikatie in Groot Nederland postuum Frans Coenens boek Onpersoonlijke Herinneringen verschenen. Ritter bespreekt het in het UD van 31 oktober 1936 (zie bijlage 7) en in de Nederlandsche Bibliographie van november 1936 (zie bijlage 8). Als in 1946 de tweede druk van het boek verschijnt laat Ritter het op 23 februari 1947 voor de AVRO bespreken door Mr. Barend de Goede, van wie dat jaar Mr. Frans Coenen. Veertig jaar commentaar (Een keuze uit de kleine geschriften) verschijnt.

Als in 1956 Frans Coenen Verzameld Werk uitkomt bespreekt Ritter het in het juninummer van Het Boek van Nu (bijlage 10).

In het voorjaar van 1956 is het door Ritter als Boekenweekgeschenk geschreven Ontmoetingen met Schrijvers verschenen. Daarin vertelt hij:

Een heel bizondere figuur onder die oudere generatie is Frans Coenen geweest. Ik heb hem eerst in de middenperiode van mijn leven leren kennen, toen wij beiden tot de redactie van ‘De Groene’ behoorden. Na afloop van de vergaderingen liepen wij vanzelf samen op en dat is een reeks van wandelingen en bijeenkomsten geworden, die mij immer zal blijven heugen. Frans Coenen had een kleine baard en die diende om er in te mompelen. Hij had een heel zachte stem, zodat men scherp moest luisteren om zijn korte, rake opmerkingen, vol van kritiek op de verschijnselen van leven en maatschappij, te grijpen. Het was alsof hij sprak tot zijn baard en men moest zijn aforismen vangen, zoals men vliegen vangt: de kern was al gezegd, voordat men er zich van bewust werd. Deze mens bezat één zonde: dat hij altijd de waarheid zei. Heel de malligheid van het conventionele leven, dat vaak voor geestelijk leven dóór wil gaan, doorgrondde hij bliksemsnel en met een aparte intuïtie. Maar de grond van zijn bestendige ontmaskering was zijn erbarmen met de wereld en de mensen. Zijn lakoniek en met een humoristische wending uit-

[p. 52]

gesproken levenskritiek kwam voort uit liefde, niet uit haat. Er was, hoe vreemd het klinke, altijd een zekere berusting in zijn uitspraken. ‘Ach, de wereld moest nu eenmaal zijn zoals zij was en nooit zouden de mensen er mee ophouden, illusies te koesteren, zichzelf te misleiden en ongelukkig te worden.’ Hij kon de katastrofe van de tweede wereldoorlog voorspellen, hij zag de verdwazing over de aarde komen, hij zag overal de waanzin in de actuele levensverschijnselen. Hij was een vaderlijk vriend voor alle jonge talenten, zelfs voor jonge mensen, die alleen maar meenden talent te bezitten. Als hij zo nu en dan een zwakke of onvoldragen bijdrage in ‘Groot Nederland’ had geplaatst en men viel hem daar over aan, dan kon hij antwoorden: ja ik weet wel dat het niet al te best was, maar hij of zij had het honorarium zo bitter nodig. Coenen verscheen aan zijn vrienden in vele gestalten. Men kon hem ontmoeten als een oude heer, met een slappe paraplu in de hand, traag lopend door de straten van Amsterdam, maar ook kon men hem plotseling gezwind zien lopen als een jonge knaap, een boeket in de hand voor een van zijn vele vriendinnen.

Dr. Pierre Henri Ritter Jr. overlijdt op 13 april 1962.

Op 31 januari 1974 zendt de AVRO van Frans Coenens boek Onpersoonlijke Herinneringen een televisiespel uit onder de titel Huis aan de Gracht, de bewerking is van Jan Staal en Krik Denekamp. In de titelrollen spelen Ellen Vogel en Hans Croiset.