Baudewyn en Avezoeta, of Vryheydsliefde en godsdienst

[p. 1]

[Baudewyn en Avezoeta]

I.
Een borgerlyk Huysgezin.

In eene der meestbewoonde straten van de volkryke stad Brugge, verhief zich, langs den regten kant, eenen spits opgaenden gevel doorzaeyd met eene menigte onregelmatige vensters. Het uyterlyk voorkomen van dit huys, ofschoon ongemeen en met een slach van zindelykheyd versierd, liet moeyelyk de schatten raden die het inhield. Niettegenstaende deze wooning uyt harden steen gebouwd was, had men den voorgevel gedeeltelyk met hout beslagen, gelyk het alsdan de gewoonte was geworden; doch, op zulkdanige manier, dat deze timmering ook hare verdiensten had, en, onder betrek van konst, door de zonderlinge figuren en de uytgezochtste zinnebeelden welke in het eyken hout waren gebeeldhouwd, de oogen van meer dan eenen voorbyganger tot zich trok. Eene dobbele deur, tot welke men, by middel van dry arduyne trappen, opklom, leydde in eenen winkel die van beyde kanten door eene hooge venster verlicht wierd.

In deze tyden was het niet zeldzaem gebouwen aen te treffen, die, voor het uytwendig, in zulken ongemeenen trant gemaekt, en met zulk zonderling beeldwerk en uytsprin-

[p. 2]

gende sieraden overlast waren, dat men niet wist wat men meest zou bewonderd hebben, of den rykdom der versierselen, of de vremde denkbeelden die er eenen konstoeffenaer had op uytgedrukt. Dergelyke huyzen nogtans waren verre van niet met kunde en met sierlykheyd te zyn gemaekt; integendeel, byna in alle ontwaerde men de hand van eenen ervaren bouwmeester en den geest van eenen dichtryken beeldhouwer; en dit mogen wy hier, ter eere van die eeuw, zeggen, dat de weynige overblyfsels welke, na alle wisselvalligheden getrotseerd te hebben, tot onze tyden gedeeltelyk in stand zyn gebleven, en welke wy nog mogen beschouwen, het merkteeken van konst met zich dragen. Onder de gebouwen van dit buytengewoon slach behoort ook gerangschikt te worden het schilderachtig huys van welk hier gewaeg word gemaekt, en welk wy eenigzins nader aen den lezer willen doen kennen.

Als of den beeldhouwer eene gedurige vermaning aen alle voorbygangers, zoo wel als aen de verkoopers en koopers, had willen geven, had hy op de deur de Vier Uytersten van den mensch verbeeld. Den Hemel trof men op het bovenste deel der deur vertoond; de dry persoonen van de godelyke Dryvuldigheyd, omringd van engelen, schenen bezig met eene ziel in de verblyfplaets der gelukzaligen te aenveerden, welke ziel, door S. Pieter met zyne sleutels en door haren engel-bewaerder vergezeld, hetryk der regtveerdigen wierd binnen geleyd. Deze verbeelding was de statigste (indien zulke benoeming hier mag gebruykt worden) van de vier, want de andere zouden byna tot lachen verwekt hebben, indien zulke voorwerpen niet altyd

[p. 3]

behoorden geëerbiedigd te worden. Zoo zonderling en boertig waren de figuren, die de andere Uytersten voorstelden, gebeeldhouwd.

Den konstoeffenaer, aen wiens beytel men die verbeeldingen schuldig was, ten eynde de gewoonelyke overleveringen te volgen, had de Hel op het onderste paneel der deur gesneden. Alles wat men buytengewoon en vremd kan uytdenken trof men daer verzameld aen. De voordbrengselen van den vermaerden Callot, die vier eeuwen later zynen geest tot het afmalen van het leelyke bezigde, zouden nog geen denkbeeld doen vormen van de groepen uyt welke den brugschen beeldhouwer zyne Hel op deze deur in verheven beeldwerk had zamengesteld. Den houtsnyder had hier den vollen toom aen zyne inbeeldingen gegeven, en waerschynelyk had hy hier voordgebragt alle de afschilderingen die men ooyt heeft uytgedacht om eenen schrik van de Hel te doen opvatten. Geene wangedrochten zyn ooyt in dicht beschreven, geene spooken heeft men ooyt gezongen, geene monsters zyn ooyt uytgedacht, die met de figuren dezer deur konden in vergelykenis gesteld worden. Nu, alle deze onbegrypelyke wezens zag men bezig met vyf verdoemden te pynigen in de vyf zinnen, werktuygen der menschelyke boosheden.

Het Oordeel, dit laetste vonnis welk door den Opperregter in het Dal van Josaphat moet uytgesproken worden, stond op eene niet min zonderlinge wyze afgebeeld, en besloeg een paneel, byna in het midden der deur, terwyl op een ander de Dood, in alle hare afschuwelykheyd en met alle hare eygenschappen, was afgebeeld; een geraemte met

[p. 4]

eenen zandlooper, spade en zeyssen stond daer, met den voet tredende eene kroon, eenen scepter, eenen myter, eenen hoed, eenen tabbaerd, eenen mantel, eenen hamer, eenen ploeg, en verscheyde andere voorwerpen, by welke de verschillige staten der zamenleving wierden aengeduyd. Dit alles was met arabesken en looverwerk omringd, en boven het hoofd van eenen Engel die het hoogste der deur versierde, rustte eenen schild op welken gesneden stonden de volgende woorden uyt het H. Schrift: Memorare Novissima tua.

Indien de deur zoo gemaekt en met dusdanig snywerk beladen was, kan men zich gemakkelyk inbeelden dat de sieraden der gothieke vensters zich insgelyks door meer dan een vremd voorwerp deden opmerken. En inderdaed, boven en rondom elke venster kronkelden looveren, slingerden bloemkransen, doorkruyste zich alle slach van bladerenen vruchten; de sierlykste rondloopende lysten omsloegen de hoogste deelen, en klavervormige openingen waren van boven geschikt om de glazen te ontvangen, en eyndigden op zyden door de opgaende kolonnetjes, terwyl ligte torentjes zich boven en nevens de deur verhieven; waerlyk, indien de oostersche kooplieden hunne bygeloovigheyd raedpleegden, zy zouden konnen gezeyd hebben dat eene toover-nymph vermaek genomen had in zulk eenen schilderachtigen voorgevel tot teeken van hare grillige volmagt te doen ontstaen. Hoe meer men de oogen opwaerds wendde, hoe meer men over dit konstwerk zich moest verwonderen; want, het spitste deel des gevels was met eene zoo talryke verzameling van aerdige voorwerpen

[p. 5]

bekroond, dat men zich niet vermoeyd zou hebben met die, uren en uren, te aenschouwen. Den voorgevel, toen hy het leegste van het dak bereykte, rees trapsgewyze op, en was van menigvuldige torenkens voorzien, tusschen welke verscheyde dierenkoppen zich deden opmerken, terwyl uytspringende honden of katten, op eene lange ry, met den muyl open, over de straet voor uyt staken, en tot goten dienden om aldus eenen uytweg aen het water der daken te geven. Met een woord, waer men ook de oogen wierp, overal troffen zy iet merkweerdigs aen. Tot de vensterruyten toe droegen het kenmerk van originaliteyt, en waren uyt getrokken lood en dik groen glas op zulke wyze zamengevoegd, dat byna elke venster een deel van eene geschetste schildery voorstelde. Gemakkelyk was het te zien dat deze wooning tot het verblyf van eenen aenzienelyken persoon was geschikt geweest, en misschien niet gebouwd was om tot eenen winkel te dienen. De zindelykheyd met welke het huys van buyten versierd was, en de pragt, wel is waer een weynig vervallen, die men in den winkel en in andere plaetsen aentrof, lieten genoeg blyken dat dit voor andere persoonagien dan voor kooplieden of voor konstenaers was opgeregt. Nu, was dit huys, voor het uytwendig, opmerkzaem, het was niet min zindelyk van binnen; en, zoo men van buyten den voorgevel bewonderde, men mogt ook in het inwendig de ruyme en opgesmukte plaetsen, den overwelfden gang en de sierlyke kamers pryzen.

Wilden wy verder de nauwkeurige beschryving van deze wooning uytbreyden, wy zouden moeyte hebben genoegzame uytdrukkingen te vinden om alles tastelyk te

[p. 6]

maken, terwyl wy ons, op elken stond, in elk vertrek, op elke stagie, zouden moeten stil houden, ten eynde dit of geen voorwerp, deze of gene plaets, nader te doen kennen. Genoeg hebben wy van dit huys gezeyd om te veronderstellen dat het, onder vele opzigten, belangryk moest zyn, en wy mogen ons bepalen met te melden dat dit gebouw de wooning was van eenen goud- en zilversmid; het strekte tot verblyfplaets van het huysgezin Van den Damme. Het hoofd dezer familie, den vader des huysgezins, was eenen deftigen borger, eenen welstellenden konstoeffenaer. Van den Damme kwam zyn twee-en-vyftigste jaer te bereyken, was van eene ryzige gestalte, welke nogtans door eene evenredige diklyvigheyd gematigd wierd; zyne hairen begonnen hun bruyn kleur te verliezen en waren reeds met eene menigte gryze doormengeld; doch, zyne krollende lokken, die byna tot op de schouders hingen en in den hals golfden, gaven een eerbiedverwekkend voorkomen aen zyn statig en tevens vriendelyk gelaet. Zyne kleeding was zedig, zyne manieren beleefd, zyne spraek aengenaem, en zyn geheel voorkomen boezemde vertrouwen in.

De huysvrouw van dezen borger was even zoo achtbaer; en, ofschoon reeds tot dien ouderdom gekomen op welken menige moeder des huysgezins hare voormalige schoonheyd heeft zien verslensen, had de gemalin van den goud- en zilversmid, nog weynig van de regelmatigheyd harer fraeye gelaetstrekken verloren. Twee dochters, vruchten van dit houwelyk, Avezoeta en Sybilla, de eerste negentien en de andere zeventien jaren bereykende, versierd met alle gaven, schitterende van deugden, uytmunten-

[p. 7]

de van natuerlyke schoonheyd, verrykt met alles wat eene dochter lieftallig en beminnelyk kan maken, strekten tot genoegen en blydschap, tot vermaek en voldoening dezer gelukkige ouders. Waren Avezoeta en Sybilla, voor het uytwendig, een meesterstuk der natuer, en overtroffen de dochters van den goudsmid alle de brugsche joffrouwen in schoonheyd, haren geest was niet min schitterend als haer lichaem, en hare schranderheyd evenaerde hare schoonheyd. Moeyelyk ware het, hier in eene schets, deze dochters, die, zoo daer straks gemeld is, een opregt meesterstuk der natuer waren, af te malen, aengezien zy in volmaektheyd de uytstekendste harer medegezellinnen, de vernuftigste der brugsche meyden, de schoonste der schoone Bruggenaressen overtroffen. De engelachtige aengezigten der maegden die ooyt door het kundigste penseel onzer beroemdste schilders op doek of paneel zyn gebragt, vergeleken met de regelmatige gelaetstrekken en de volmaekte linien der aengezigten van Avezoeta en Sybilla, blyven verre onder de wezenlykheyd. Zonder de beschryving te wagen van die beyde jongvrouwen, zullen wy enkelyk, om door den lezer eenigzins begrepen te zyn, nog weynige woorden hier byvoegen, ten eynde hem verder den leyddraed dezer geschiedenis met meerder gemak te laten volgen. De oudste, van eene lange gestalte, had het voorkomen eener prinses, de houding van eene der israëlitische dochters, de gaven van deze jongvrouw welke den wysten der koningen in zyn gezang der zangen heeft verheven, en om welkers schoonheyd te doen kennen, hy de dichtrykste gelykenissen heeft gebruykt. Wy zullen,

[p. 8]

even als den liefdevollen zoon van David, de jonge Avezoeta aen de tabernakelen van Cedar niet vergelyken; wy zullen, om de blanke huyd en de witte handen te loven, haer niet doen opryzen en bloeyen by den scheppenden adem der morgend-zon, gelyk eene sneeuwwitte lelie onder de donkere kruyden en tusschen de groene struyken; de glinsterende pluymen der zwartste vogelen zullen wy niet ten toon spreyden om de gitte hairlokken dezer maegd, golvende langs haren yvoiren hals, te doen uytschynen; de vurigheyd harer oogen en de treffende blikken van haer gezigt, zullen wy met die der tortelduyven niet gelykstellen, even als wy ook hare zachte en zoetluydende spraek noch aen den honing, noch aen de roomryke melk zullen vergelyken; dit alles nogtans ware aen de oudste dochter van den goud- en zilversmid toepasselyk. Doch, onthouden wy ons van deze gelykenissen door Salomon, aen het voorwerp zyner liefdezangen toegepast, tot onzen onderstand te roepen, wy onthouden ons nog meer onzen toevlugt te nemen tot die zedekrenkende gelykenissen en die ontuchtige beschryvingen, welke men in de hedendaegsche schryvers der nieuwe school aentreft. Nog een woord: Avezoeta en Sybilla waren beyde, boven hare buytengewoone schoonheyd, zedig en deugdzaem, beyde vernuftvol en kundig, beyde welgemanierd en voorkomend; nogtans bemerkte men eenig verschil in haer karakter. De oudste dochter was bedaerder en meer overleggend dan hare zuster de blonde Sybilla, terwyl de jongste vuriger en oploopender was.

Eenen ouden oom, eenen weerdigen priester die het zelve huys bewoonde, had zich met de opvoeding en het

[p. 9]

onderwys dezer dochters bezig gehouden, en het was hy die haer de grondbeginselen van den katholyken godsdienst had ingeplant, die haren geest gevormd had, die hare verstandvermogens ontwikkeld had, en die deze jonge gemoederen met alle deze deugden, welke men in de brugsche dochters zag uytschynen, versierd had. Beantwoordende aen de vermaningen en zedelessen van dezen achtingsweerdigen geestelyken, waren de kinderen van de gelukkige echtgenooten Van den Damme, zoo in deugden als in schoonheyd, opgegroeyd. Nog eens gezeyd; wy zullen ons hier niet ophouden met de uyterlyke vormen van deze joffrouwen te beschryven, en alle de gaven op te tellen welke de milddadige natuer over Avezoeta en Sybilla in overvloed had uytgestort; zeggen wy alleen dat deze zusters verre overtroffen alle de modellen die naderhand aen het penseel van den onnavolgelyken Raphaël de godelyke hoofden en volmaekte lichamen van zoo vele Madonas hebben doen voordbrengen.

Zulkdanige was de familie welke dit fraey huys, in het midden der stad Brugge, bewoonde.

Ofschoon van treffelyke ouders voordkomende, behoorde Van den Damme nog tot de rykste goudsmeden niet; doch had eene genoegzame fortuyn byeen verzameld, die door de erfnis van den geestelyken nog moest aengroeyen, en welke toereykend zou zyn om zyne beyde dochters op eene treflyke maniere uyt te stellen, het zy toen zy den houwelyken staet zouden verkozen hebben, het zy toen zy zich tot den geestelyken staet zouden geroepen zien.