Van het kleine koude front

[p. 344]

De kontrarevolutie

Ik ben opgegroeid met de begrippen anti- en kontrarevolutionair. Kontrarevolutionairen waren bijvoorbeeld Bilderdijk en Da Costa. Hun ‘bezwaren tegen de geest der eeuw’ waren bezwaren tegen ‘de beginselen van de franse revolutie’. In mijn jeugd heb ik week in week uit ‘de geest van de franse revolutie’ horen veroordelen, dan in de kerk, dan op de knapenvereniging of op school. Dat wilde niet zeggen dat men, als Da Costa, nog bezwaren had tegen de opheffing van de slavernij. Mijn stond niet op een herstel van de toestanden die vóór de franse revolutie heersten. Daarom heette men niet kontra-, maar antirevolutionair. Veroordeeld werden minder maatschappelijke situaties dan principes. Veroordeeld werd als ‘geest van de revolutie’ de opvatting dat het gezag niet goddelijk gelegitimeerd zou zijn en de historie niet normatief.

Als dit de geest van de franse revolutie mag heten, is die ondanks de inspanning van mijn pedagogen op ongeveer mijn twaalfde jaar over mij gevaren; en daar ben ik nog altijd dankbaar voor, zelfs al is het woord God na jaren betekenis voor mij gaan krijgen - wat het bepaald niet had in de jaren waarin men bedoelde mij godsdienstig op te voeden. Het is wel een betekenis die moeilijk in een kerkgenootschap past. En het gezag èn de historie, zijn in die betekenis scheppingen van de mens, van de mens, van de mens. Daarom is hij helemaal zelf verantwoordelijk voor zijn kreaties op dit gebied, die kreaties ad hoc zijn, ad hoc en ad hoc.

Ik herinner mij hoe het mij verwarde en fascineerde tegelijkertijd, over de historiese feiten van de franse revolutie te lezen. Maar het was niet zo, dat enige door de geest van deze omwenteling bezielden (of bezetenen) in 1789 begonnen

[p. 345]

met uit een boekje zogenaamde liberale beginselen ten uitvoer te leggen; ik las van een in tientallen gronden gekonditioneerde eksplosie, die alle betrokkenen zelf het meest verraste en waarin het door de ontploffing ontstane vakuüm langzamerhand gevuld werd met de gedachten die later onafscheidelijk aan de franse revolutie gehecht zouden blijven en tot de beginselen daarvan worden uitgeroepen.

De antirevolutionairen temidden waarvan ik opgroeide erkenden dat het stuk geschiedenis dat met de naam ‘de revolutie’ onvoldoende aangeduid is, op enkele punten ‘vooruitgang’ gebracht heeft; zij waren van mening, dat deze laatste niet principieel behoefde te worden afgewezen maar zij behielden ernstige bezwaren tegen een humanistiese vooruitgangs-ideologie.

Ik geloof óók niet in de vooruitgang als in een motief van een eschatologies humanisme. Dat neemt niet weg dat er evolutie is. Het kompleks van de mens, met zijn kondities en zijn mogelijkheden, is aan het veranderen.

Over deze evolutie spreekt dr. B. Delfgaauw in zijn inaugurele oratie ‘Het vraagstuk van het materialisme’ (Groningen, okt. 1961). Ik volg hem hierna een ogenblik. Uit het bewustzijn ontstaat het zelfbewustzijn. Uit een bewust voormenselijk wezen is de zelfbewuste mens ontstaan. Het latere is niet volledig uit het eerdere te verklaren. Het levende is ontstaan uit het levenloze, de mens uit het levende, en daarmee is telkens het hogere ontstaan uit het lagere. Delfgaauw ziet het zo, dat telkens een nieuwe ‘dimensie’ wordt toegevoegd aan de oudere verschijningsvorm. Zijn stelling is dat de evolutie een ontwikkeling vertoont van lager naar hoger, zodat het hogere steeds wezenlijk nieuw is ten opzichte van het lagere, ofschoon het eruit voortkomt.

Als men van deze stelling wil uitgaan voor een beschouwing van het recht ziet men als het alleroudst een tijd waarin

[p. 346]

het recht van de sterkste geldt. Het is een zaak van evolutie dat men het nodig gevonden heeft dit als het ware ontologiese sterkstenrecht te fikseren, normatief te maken en dus historiese dimensie te geven. Het sterkstenrecht, dat nog helemaal geen ‘recht’ was en niet meer was dan het uitroepen van macht, gevolgd door het ten uitvoer leggen daarvan, wordt later recht in de eigenlijke zin van het woord. Het krijgt duurzaamheid buiten de ontologiese gegevenheid dat de ene mens meer mans is dan de andere. Een aanspraak blijft en wordt erkend ook na het ogenblik waarop hij zich heeft gemanifesteerd en bewezen, zelfs wanneer hij die optreedt als rechthebbende, de sterkste niet langer lijkt te zijn. Traagheid maakt dat de mens die geen akuut gebrek lijdt zekerheid, óók al lijkt die zekerheid niet het meest te bieden, op hogere prijs stelt dan een kans, als die laatste de mogelijkheid van het onderspit insluit. De grote middenmoot heeft een even groot belang bij fiksatie van de rechtsverhoudingen als de weinig gefortuneerden; alleen voor de slechtst bedeelde is deze vaststelling van geen belang. ‘Geen anarchie’ is dus voor de meerderheid een rechtsgoed tot het behoud waarvan men bereid is een deel van zijn eigen mogelijkheid op te offeren.

Op een gegeven ogenblik komt in het bestaan van de mens de metafysika. Als gisteren geldt, en wanneer zelfs morgen vandaag al een rol in ons bewustzijn speelt, van het ogenblik af dat er geschiedenis is, is er plaats voor aspekten meta ta fysika. Zij kleuren als het ware het historiese verlopen, waarvan zich de mens bewust is geworden. Psichologen mogen trachten te ontdekken waar die verkleuring vandaan mag komen, ik konstateer slechts een feit. Zodra gezag zich kontinueert buiten een oorspronkelijke eksistentiële situatie van de mens waarin het zich pretendeerde en direkt wenste te doen gelden, zodra de aktualisering van de pretentie uitgesteld wordt (maar geldig blijft), zodra dus wat wij

[p. 347]

noemen ‘recht’ bestaat, heet het bijvoorbeeld ‘van God’.

Het wordt interessant als men de evolutie nog eens weer en dan met andere ogen beziet. Er is oorspronkelijk een met de mens gelijkenis vertonend wezen zonder geschiedenis en zonder toekomst, dat zich in de aktualiteit van zijn bestaan handhaaft; op een niet veel hoger dan een instinktief nivo. Een van de driftmatige kondities van deze ‘mens’ is strijdlust en een van de katalisatoren van strijdlust is de ervaring dat die, bevredigd, naar meer smaakt.

Eigenlijk is er pas een mens, wanneer dit wezen zich enerzijds zijn grootvader herinnert en als anderzijds de nabije toekomst hem aan het denken zet. ‘Ratten hebben geen geschiedenis’ zei iemand laatst. Zodra een rat zich zijn grootvader herinnert en over de ratten ná hem kan denken is hij de mens gelijk.

De mens kan in dat historiese stadium van zijn ontwikkeling wetten ontdekken. Maar hij is in een nog verder stadium van ontwikkeling, als hij zich zelf wetten ontwerpt. Het is de Oude Adam die aan de boeien van deze wetten zal rukken en ze al te dikwijls zal verbreken. Adam wil terug naar het sterkstenrecht. Met veel onderbrekingen en in een weg van vallen en opstaan ontstaat echter een mens die wetten kent, al zal hij zich daaraan in meer of in mindere mate storen bij het verkrijgen van behoeftenbevrediging.

In een volgend ontwikkelingsstadium geeft het kristendom de mens nog een nieuwe dimensie en ontdekt de mens een nog hogere funktie van de samenleving, namelijk de charitas. Bij hem bij wie het kristelijke motief daarvan verdwijnt, kan het humanistiese deze notie hebben overgenomen. Kristendom en humanisme hebben wijsgerig bizonder weinig met elkaar te maken maar kultureel-antropologies alles.

De mens is op weg, maar deze richting staat de Oude Adam niet aan en hij dwingt waar hij kan regressie af. De

[p. 348]

fascist avant la lettre voelt zich ongelukkig in een wereld die niet beheerst wordt door geweld. Deze atavus, die in de mens schuilt en tegen de mens tekeer gaat, kenmerkt zich niet door grote slagtanden en een laag terugwijkend voorhoofd, door het dragen van berevellen en tatoeage. Hij leeft in de binnenkamer van de zorgvuldige heer die een drankje met je wil drinken, in de nepnihilist die een kafee op stelten zet of in de kamergeleerde die zich aan melk houdt maar een Napoleon-vereerder blijkt te zijn. Hij woont aan de voorkant van het huis van de aktivist, de nationalist, de opvoeder met de liniaal, de oranje-blanje-bleu-man. Soms vertoont hij zich even voor de ruiten. De hoofdaalmoezenier van de Marine bijvoorbeeld is, zegt men, een goedhartige dikke man en de militaire grandeur beroert hem natuurlijk helemaal niet; het gaat hem om de zielen van de dienstplichtige roomse jongens. Maar opeens springt hij overeind, op Schiphol, bij een dubieus transport soldaten naar Nieuw Guinea en schreeuwt hij dat al die journalisten - die belangstelling voor dat betrekkelijk kleine transport hebben - voor hun kop geschoten moesten worden. Goed, later zal hij, dik en verslagen ineengezakt zijn spijt betuigen en verontschuldiging aanbieden ‘als hij iemand gekrenkt mocht hebben’ maar dat doet er niet toe. Hij heeft trouwens niemand gekrenkt, men heeft alleen gelachen. Wat er wel toe doet is, dat hij in een verlegenheidssituatie niet de Boodschap trachtte te brengen of het Licht te verspreiden maar als een Aristo uitbarst en een Salvo afgeeft. Ik ben er zeker van, dat de echte officieren hun bedroefde ‘Aal’ vertederd op de schouder geklopt hebben, zij hebben hem een borrel aangeboden en hem verzekerd dat hij het toch maar fijn gezegd heeft.

Als een kristen of een humanist in één huis samenwonen met de fascist is de kristen geen kristen meer en de humanist geen humanist. Dat is maar wat ik heb willen betogen

[p. 349]

met een stuk als dat over het Bataafse Kristendom. Met de geafficheerde fascist hebben wij geen moeite. Chassé kan ons alleen nog boosaardig amuseren, Colijn ligt ons zwaarder op de maag. Maar het is één soort.

Wij weten dat Wilhelm in wezen niet van Hitler verschilde, dat de wilhelminiese generaal precies dezelfde jongen van burgerlijken huize was als de Hitler-generaal. De foute franse ex-goede officieren, als ik dat zo zeggen mag, en de ss'ers zitten nu samen in de oas. De Eerste Wereldoorlog leek verschrikkelijk veel op de Tweede. Ik heb foto-kopieën van de korrespondentie die een vlaamse aktivist als bibliotekaris met de Verwaltungschef bei dem Generalgouverneur in Belgien voerde in 1917: het betreft al zijn personeel en er staat precies bij in hoeverre de betrokkenen ‘antiflämisch’ of ‘antideutsch’ waren. De man is in België ter dood veroordeeld, naar Nederland ontkomen en ten onrechte niet uitgeleverd. Hoe hij zich in 1940-1945 zou hebben gedragen is niet te zeggen omdat hij in 1928 is overleden. Wel kan men vaststellen dat precies dezelfde terreur en spionage in de in de Tweede Wereldoorlog bezette gebieden zijn uitgeoefend en op dezelfde grondslag. De weduwe van de aktivist werd overigens de lerares nederlands van de helaas te laat opgehangen Seyss-Inquart.

De fascist die inwoont bij hem die zich kommunist noemt, anti-kommunist, humanist of kristen, moet er uit. Deze eeuw zou de eeuw van de grote Entmischung kunnen worden. Die kan een mens opleveren met een histories koncept, maar niet bedrieglijk door Hermes aan gisteren of morgen gebonden. Een mens die roekeloos antwoordt op de verplichting van dit ene onherroepelijke goddelijke uur.