Van het kleine koude front

[p. 205]

III
Rooie honden klieven

[p. 207]

De voortdurende oorlog

Een oostenrijker die in Zuid-Amerika woont, kwam het vorige jaar Europa bezoeken met een bizondere belangstelling voor het letterkundig leven. Toen ik hem sprak had hij al heel wat waarnemingen gedaan, ook in Amsterdam. Van één naoorlogs verschijnsel was hij vooral onder de indruk: van de vijandschap onder de kunstenaars, die volgens hem in deze kracht en kwaliteit ongekend was.

Dat kan uitkomen. De letterkundigen hebben altijd met elkaar gevochten maar toch heeft de Tweede Wereldoorlog in de modus van de literaire strijd verandering gebracht. De Tweede Wereldoorlog heeft wel véél veranderd. Omdat het niet zomaar een oorlog was zoals er duizenden geweest zijn, maar omdat hij totaal en met een heel nieuw motief totaal was. En niet totaal omdat deze keer niet vooral soldaten zouden sneuvelen maar véél meer vrouwen, kinderen en ouden. Totaal, omdat veel meer mannen niet sneuvelden in de militaire gewelddadigheid dan wel dat zij door een perfekte administratie opgehaald werden om afgemaakt te worden. Terzake van godsdienst, besnijdenis, besnijdenis van vader of voorvader, naam, vaders naam, grootvaders naam, neus of haar. Een socialistiese overtuiging hebben, vrij-metselaar zijn of kubisties schilder was voldoende om in aanmerking te komen voor uitroeiing. Zo was, en daarom was er, de oorlog van de Oberländers, de Westra's en de Van Maasdijken. (Om altijd alleen aan de Eichmanns te herinneren is zo misleidend. Als Eichmann geloofd wordt 6.000.000 joden te hebben vermoord, is de aandacht van die 2.000.000 duitsers afgeleid die hebben helpen opjagen, vangen, registreren, vervoeren, slaan, schoppen, die het gas gemaakt, geleverd en bezorgd hebben en die van de laatste arbeids-

[p. 208]

kracht van de slachtoffers nog geprofiteerd hebben; en die nu met de zegen van hun bondgenoot, die onbeschrijfelijke schurk Buchman, onze bondgenoten moeten zijn.)

Het was een totale oorlog, niet alleen door dit viktimologiese aspekt maar meer nog door de keuze die dit aspekt afdwong van alle derden die niet van meet af aan als slachtoffers waren aangewezen. Alle tijdelijke derden dan, want in korte tijd waren er geen derden meer. Men kon jarenlang aan een neutrale houding betreffende godsdienst en politiek de voorkeur hebben willen geven, maar van het ogenblik af dat op de buurman jacht gemaakt werd omdat die socialist of jood was, werd deze neutraliteit onmogelijk. Ik zeg niet: moeilijk, ik zeg ook niet: laakbaar. Het woord is: onmogelijk.

De koude oorlog van vandaag en de hete oorlog van twintig jaar geleden zijn tweelingen. Zij zijn kinderen van Beëlzebub, uit dezelfde konceptie. Zij horen bij elkaar als een siamese tweeling: die de een ziet heeft ook met de ander te maken. Iemand die beweert dat wij nu maar niet meer over de verleden hete oorlog van Franco, Hitler en Mussolini moeten praten omdat er een koude oorlog te doorstaan is, is een domoor of een bedrieger en meestal beide. Want er is van het ogenblik af dat iemand door de ideologiese oorlog van onze dagen aangegrepen werd maar één oorlog, die ondeelbaar, die totaal is.

De een-en-ondeelbare oorlog wijkt in beginsel van de vroegere oorlogen af en komt in de praktijk op hetzelfde neer. Dat is het verwarrende. Vroeger was de drijvende kracht van een oorlog agressie, met als doel machtsbeleving, de euforie van de strijd en materieel gewin. Dat principe voerde de aanvaller slechts zelden onvertogen in zijn vaandel. Hij schreef meinedig in zijn vaandel dat hij voor God ten strijde ging en elke bisschop zou hem zegenen. Of voor oeroude rechten, of om de een of andere ‘eer’ te verde-

[p. 209]

digen of smaad uit te wissen. Als zo'n voorwendsel niet voor de hand lag durfde hij er wel een uit de lucht te grijpen, en hoe groter de euforie was die de aanblik van zijn regimenten bepantserde en bepluimde nozems de heerser inboezemde, hoe meer cinisme hij zich daarbij veroorloofde. Als een vergulde aap in Frankrijk, die de titel van ‘koning’ draagt, zin in de Nederlanden krijgt, wanneer de rapporten over onze zwakheid hem de knopen van de gulp doen springen - want een van de voorwaarden voor sadisme is veronderstelde zwakte bij de ander; waarom, tussen haakjes, de sadist per definitie een lafbek is - dan valt hij die Nederlanden binnen met de motivering dat zij toch maar door slib van de franse rivieren gevormd zijn. Wie het prachtige The reason why van de Nightingale biografe Cecyl Woodham Smith gelezen heeft weet, dat het in de Krimoorlog, en dat was in de geschiedenis van de mensheid gisteravond, nog precies zo was. En ook voor de rijkeluisnozem Wilhelm ii met zijn uitsluitend voor de militaire glorie opgeleide landjonkers voldeed de oorlog nog aan dezelfde behoeften.

Maar deze euforie van het glorisme hing samen met een standsbegrip, een standsbegrip dat op een klassenstruktuur berustte. Of, om hetzelfde anders te zeggen: één gardeofficier, met alles wat hij nodig had aan representatie, bedienden, paarden (van de maîtressen spreek ik nog niet) en daarvóór al had gehad aan selekte scholen, goeverneurs, kindermeisjes en gedistingeerde ouders, kostte een groot aantal anderen uit verscheidene generaties (zeker, het vermogen van jouw grootouders heeft iets te maken met de zorgen van iemand anders grootouders) slavenwerk, armoe, honger. Want slecht betaalde arbeid van veel schamelen was nodig om voor één glorieuze het leven draaglijk te maken.

Maar het verzet tegen een wereld waarin glorieuzen leven naast paupers, komt. Een laatste uitslag van machtsaanbidding, glorisme, veroveringszucht, sadisme, ongelijkheid,

[p. 210]

onbroederlijkheid, onvrijheid, konservatisme en fascisme: Hitler, Franco, Mussolini, volgt. En dat wordt onze totale oorlog.

Het lijkt nu dat er maar één keus is: die tégen het fascisme. Zo eenvoudig is het helaas niet. De mens heeft een indrukwekkend vermogen tot korruptie. Die vandaag strijdt tegen onrecht kan morgen verdrukker zijn. De gewelddadige strijd voor een goed doel is maar een éénuursbloem; hij blijft meestal maar al te kort respektabel. Het is wéér overmacht voelen, sabelrinkelen, snoeven, het gevang in trappen, intimideren, vernederen, doodslaan, ophangen, veroveren. Dat laatste heet dan ‘bevrijden’, maar de rationalisering dat dit ten slotte allemaal bevrijding zal betekenen, het helaas wat bloedige geboorteproces is van een betere wereld, is pover. Want er is geen morgen er is alleen nu. En als er nu het machtsdriftige doodhakken is, is het dat wat op aarde blijven zal voor wie het gedaan of gezien heeft.

De oorlog is ideologies geworden in deze zin: het socialisme bestrijdt het konservatisme en het konservatisme verdedigt zich. Het geweld valt het geweld aan en de oorlog verdedigt zichzelf.

Hiermee is nog niet geschetst hoe buitengewoon weinig eenvoudig het voor de mens wordt om zijn positie tegenover de strijdende elementen te bepalen. Want deze komen niet geïsoleerd voor; er bestaan alleen alliages van. Immers, in het bevrijdende zuiveringszout van de idealistiese vernieuwers blijkt dezelfde agressiviteit te zitten als in de champagne van de empire-builders van de haneverenjonkers. Het middel dat de bevrijding van de mens moet brengen heet vooralsnog dwang-met-terreur. De kleine eigen boer en de bescheiden winkelier die zich verzetten tegen kollektivering, verdedigen iets dat bepaald van een onvervangbare menselijke kwaliteit kan zijn. De vrijheidskomitees in

[p. 211]

het westen kunnen daar oprecht bezorgd over zijn, maar zij werken óók in de strategie (en altijd met de fondsen) van grote ondernemers die hun heel partikuliere opvatting hebben van de ondernemersvrijheid. Zodra twee of drie partikuliere grootwinkelbedrijven hun doel bereikt zullen hebben is die bescheiden winkelier, die iets verdedigde ‘van een onvervangbare menselijke kwaliteit’, verdwenen. De socialistiese planner, die oprecht meent dat de kollektivering een hoger menselijk doel beoogt, zal niet kunnen verhinderen dat het verzet bij de te onderwerpen ‘klassevijand’ hem prikkelt, dat diens zwakke positie hem goed doet, en dat zijn bestel daardoor een kracht krijgt die regelrecht verwant is aan de overmoed van de vergulde apen en de keizerlijke nozems uit de geschiedenis van hedenmorgen en gisteravond. De opvatting dat twee ‘zuivere’ elementen elkaar tegenwoordig zouden bestrijden is een leugen. Het is een van de bekwaamste strategiese ontwerpen van de duivel. Het is zijn verleiding tot stereotipering, het is zijn beletsel voor de mens om van ogenblik tot ogenblik op eigen verantwoordelijkheid te onderscheiden en te kiezen. De positie van de mens blijkt precies zo hachelijk te zijn als de bijbel op zijn manier al bericht. Van de mens als historiese kategorie is geen beterschap te verwachten. Niemand heeft trouwens iets met de mens als historiese kategorie te maken. De mens heeft genoeg aan zichzelf, op dit uur van de dag.

Ik zei hiervoor dat neutralisme in de oorlog niet slechts moeilijk of eventueel laakbaar was, maar onmogelijk. Dat geldt tussen haakjes nog steeds. En het wil helemaal niet zeggen dat anti-neutralisme tot noodzakelijk gevolg heeft een gefikseerde voorkeur voor een van twee kolossen alliage die elkaar op het ogenblik loerende in de gaten en op hachelijke wijze in evenwicht lijken te houden.

De onmogelijkheid van het neutralisme bleek in de oor-

[p. 212]

log. Hij, die neutraal wilde blijven en de vluchtende jood of de socialist niet in huis wilde nemen, werd daarmee een begunstiger van de vijand. Dus een vijand. Een moment in de totale oorlog was dat de vijand de kunstenaars in het dressaat van de nationaal-socialistiese Kulturkammer wilde bannen. Behalve natuurlijk de joden en de kommunisten: die moesten sterven. Er bleef geen mogelijkheid van neutraliteit voor die kunstenaars over: zij kozen de solidariteit met de getekenden; daarmee waren zij tegenstander van de vijand en zelf getekende. Of... zij meldden zich gehorsamst en begunstigden daardoor de vijand en werden er vijand door.

Van dat ogenblik af is tussen tenminste twee soorten nederlanders de literaire of algemeen kritiese schermutseling onmogelijk geworden. Er is geen nivo meer voor. Of liever: het nivo is nog altijd dat van de oorlog. En deze zingeving stamt niet voornamelijk van de oud-solidairen. De haat, na vijftien jaren nog, van hen die verkeerd waren jegens hen die solidair bleven, is een van de beslissendste krachten in de kunstenaarswereld. Oók in de kunstenaarswereld kan men beter zeggen. En wee de man die in de oorlog de moeilijke beslissing nam en het overleefde. Hij heeft zich voorgoed tegenover de anderen gesteld, van wie het gedrag door zijn fatsoenlijker houding het stigma van verraad kreeg. Dat zal hij merken! Zijn geheime doodsvijanden blijven de niet-solidairen, de profiteurs van toen.

Maar dit is niet de enige oorzaak van de nivoverandering van de literaire polemiek.