Hoe bereidt men een ketter

8. Het gesprek in hotel Rossia.

Ik had gehoopt een russiese woning of tenminste het kantoor van de prokureur-generaal van de Sovjet-Unie te zullen bezoeken maar dat ging niet door. Wij kregen op zondagmorgen bericht dat wij om elf uur boven konden komen. Een kamer in ons eigen hotel, één etage hoger dan wijzelf zaten. Het waren overigens een paar doorlopende kamers. Behalve Rudenko waren er twee sekretarissen en twee dames die voor tee, koekjes, fruit en mineraalwater zorgden en zich dan weer terugtrokken. Met z'n vijven zaten wij om een tafeltje en onze gastheer vroeg om maar met de deur in huis te vallen, wat wij zonder aarzelen deden. Ik vertelde dat ik auteur was, lid van de pen-club, en in die kwaliteit meende mijn deelname aan de konferentie te hebben mogen verenigen met deze persoonlijke stappen ten behoeve van de twee veroordeelde schrijvers.

[p. 16]

Als je mij vraagt, wisten zij allang wat onze boodschap was. Vanzelfsprekend was het eerste: ‘Waarom? Hoezo?’ Gelukkig kende Van Amerongen de zaak veel beter dan ik, en hij kon vragen wat nou het zo ernstig strafwaardige in de geschriften van de veroordeelden geweest was. Na een paar wedervragen en wat heen en weer gepraat ging de heer Rudenko er eens goed voor zitten. Hij citeerde uit het hoofd een niet gering aantal geïnkrimineerde passages. Ik meen van Sinjavski. Een aangrijpende blasfemie over Lenin was een van de punten: ‘Wat zou men er bij u van zeggen als iemand zo over de Heilige Maria zou schrijven? Het volk zou de man lynchen. En omdat dat niet de respons is die een beschaafd land op prijs zou stellen, treedt de staat op, behoort de staat namens het volk op te treden. Bij jullie even goed!’

Wij legden uit dat bij ons smalende godslastering een misdrijf is, maar dat er heel weinig vervolgingen plaatsvonden, waar dan nog vaak vrijspraak in viel. Ik vertelde het verhaal van wat iemand overkomen was voor wie ik mij zelf nog had ingespannen, wat die had durven schrijven en hoe goed dat afgelopen was.

‘Lastering van de koningin dan!’

‘Ach, het zou strafbaar zijn, maar het komt nauwelijks voor en dan nog bedenkt het openbaar ministerie zich twee keer voordat het een professionele letterkundige voor de rechter daagt.’ Bovendien, haastte Martin zich daar aan toe te voegen, als er straf zou volgen, zou die niet zwaarder zijn dan vier weken of zo. Dat schudde hij wel uit zijn mouw, maar die zeven jaar in Moskou sloegen inderdaad op niets.

‘Maar dan dit geval,’ zei de prokureur-generaal en hij droeg kennelijk letterlijk uit het hoofd een passage voor waarin de romanfiguur van een van de twee schrijvers voor de muur van het Kreml staat en overpeinst, zo iets als: ‘Had ik nu maar een handgranaat, ik zou hem over de muur gooien tussen die troep misselijke burokraten in!’

Dit vond ik eerlijk gezegd wel een hele harde. Ik verwenste

[p. 17]

de goede Szirmai en stelde mij voor met welke snaar van de piano Hitler Sinjavski zou hebben laten ophangen, als deze een duitser geweest zou zijn die het misdrijf in het Heilige Römische Reich Deutscher Nation gepleegd had. Ik dacht, een snaar van de rechterkant, want hoewel ik niet muzikaal ben, meen ik toch te weten dat aan de rechterzijde van de piano de vrolijke liederen gespeeld worden omdat de snaren daar hoe langer hoe dunner worden, maar ondanks deze tegenslag lachte ik hardop en liet erop volgen: ‘...zo zouden wij daar in Nederland om lachen! Een opschepper die zoiets zou schrijven! Een gek! Impliciete niettoerekeningsvatbaarheid! Geen vervolging!’

Impliciete ontoerekenbaarheid is een strafrechtelijke term die ik ter plaatse verzon, ik wilde niet voor Martin onderdoen. Niet elegant en zeker niet sterk, dat geef ik toe, maar nu kwam ik met het argument dat het mij op het laatste moment ter hand gestelde gefotografeerde artikel mij verschaft had. In het vliegtuig had ik namelijk gelezen dat een van de overwegingen betreffende de strafmaat geweest was: dat zulke geschriften, naar West-Europa gesmokkeld en aldaar gepubliceerd, een grote en voor de Sovjet-Unie bizonder ongunstige indruk zouden maken. Ik kon nu verklaren, en met volle overtuiging, ten eerste, dat ik van geen van de mensen die ik kende, en hoeveel mensen kon ik niet tot mijn kennissen rekenen, ooit gehoord had dat zij een boek van deze twee schrijvers hadden gelezen, ja, dat ik er niet in geslaagd was ergens ook maar een van de werken van beide schrijvers te lenen. Terwijl ik het zei, vroeg ik mij af of ik wel goed deed met deze bekentenis, maar ik ging verder. Ten tweede zou bij die enkelen in ons land die de vertaalde Sinjavski en Daniel zouden lezen nimmer een andere indruk over de Sovjet-Unie postvatten dan zij al hadden, omdat het hun niet eens zou interesseren als de geïnkrimineerde passages betrekking op hun eigen land zouden hebben.

Dit is een erg kort en niet helemaal rechtvaardig verslag van

[p. 18]

een gesprek dat twee uur duurde. De heer Rudenko was zeer ernstig getroffen door de twee auteurs en hij beefde soms nog van de verontwaardiging. Maar hij werd niet onvriendelijk en vertelde bovendien nog een en ander van de zittingen, waarvan hij zich veel herinnerde. Ook werd de bijkomende ongunstige omstandigheid dat Sinjavski - de andere schrijver niet geloof ik - een pseudoniem gebezigd had, naar voren gebracht. ‘Abram Terts.’ Waarom doen sommige mensen dat?

Wij namen niet zonder hartelijkheid en zeker met respekt afscheid. S. en D. hebben van de normale voorwaardelijke invrijheidstelling geprofiteerd, waarna zij de gelegenheid kregen hun land te verlaten, wat S. gedaan heeft. Hij woont nu in Parijs. D. meende dat hij bij zijn eigen mensen moest blijven en is, naar men zegt, nog steeds schrijver.