Trouringh
(1637)–Jacob Cats–
Auteursrechtvrij
[pagina 542]
| |||||||||||||||||
Trov-geval sonder exempel,
| |||||||||||||||||
[pagina 543]
| |||||||||||||||||
Bereyt u, nieusgier volck, en vvilt hier oiren bieden
Aen dat in vvare daet Tholouse sagh geschieden.
De stadt is gansch verbaest van soo een vreemden slagh,
Als sy in haer bevangh den loosen handel sagh.
Garonne vvas beschaemt, en gingh syn gulle stroomen
Bedecken onder 't lis en dicht-gevvasse boomen,
Als hem de daet bevvees al vvat een listigh man
Tot nadeel van de trou te vvege brengen kan.
Eer dat de jeught begon, en voor de rechte jaren,
Soo gingen onder een tvvee jonge lieden paren;
Doch kinders inder daet. Het is een vvisse saeck,
Het ooft te vrough gepluckt dat heeft een vvrangē smaeck.
Geen van de tvvee en vveet den gront van echte vvetten,
En daerom niet bequaem op haer beroup te letten.
Bertrande vvas een roos die noch geen knop ontsluyt;
VVant eerse vrijster vvas soo is het kint de bruyt.
Sy vvas van al de jeught in hare stadt gepresen,
Vermits haer schoone vervv, en haer bevallick vvesen.
Een vrijer daer ontrent die biet haer echte trou,
En, ick en vveet niet hoe, sy vvert een echte vrou.
Sy leven onder een tot acht of negen jaren,
En noch en scheen de vrou geen kint te sullen baren,
Sy draeght of tvvijffelt niet, sy bleef gelijckse vvas,
Tot dat men aen den man den nestel-knoop genas.
Doen heeft terstont de vrou een jongen soon gekregen,
Die nam de vader aen, gelijck een hoogen segen.
Maer korts na desen tijt, om seker mis-verstant,
Soo scheyt hy van het vvijf, en geeft hem uytet lant.
Hy gaet een langen vvijl in vreemde rijcken dvvalen,
Hy vint syn tijt-verdrijf in onbekende palen;
Hy gaet oock in den krijgh, en ick en vveet niet vvaer,
Tot dat de gulde son besluyt het achtste jaer.
| |||||||||||||||||
[pagina 544]
| |||||||||||||||||
Maer hem syn op de reys veel dingen overkomen,
Die nut zijn aen-gemerckt, en vvaer te zijn genomen.
Eerst t'vvijl hy d'oorlogh volght en 't rijck ten dienste staet,
Soo kreegh hy nevens hem een loosen mede-maet.
Een gast van vreemden aert, en vol geslepe streken,
Die eerstmael naderhant begonnen uyt te breken,
Die vvas staegh by den man als hy in 't vvilde liep,
Of als hy stille vvas, en in den leger sliep.
En (soo het veeltijts gaet) de rouvve krijghs-gesellen
Die gaen haer gansch bedrijf sigh onderlingh vertellen;
Doch Guerre boven-al verhaelt hem menigh dingh,
En vvatter in syn huys en elders omme-gingh,
En vvat hy menighmael bedreef voor vreemde kuren,
Dat hy met groot verdriet ten lesten moet besuren.
Let op u spreken, vrient, en op u gansch beleyt;
VVant al vvat yemant vveet en dient hem niet geseyt.
Daer viel een groote slagh ontrent in dese tijden,
Vermits den Adelaer de Lely quam bestrijden,
Men vochter langen tijt met list, en door gevvelt,
Tot dat de Fransche macht ter aerden is gevelt.
En onder al het bloet op desen dagh vergoten,
Soo vvert het rechter-been den joncker af-geschoten,
Die viel daer over-doot; soo dat al vvie hem sagh
Hielt desen voor gevvis als synen lesten dagh.
Syn krijghs-maet boven-al die prent in syn gedachten
Dat hem niet als de doot oock heden stont te vvachten,
Hy scheyt stracx uyt het heyr, en kiest den rechten pat
Die hem in korten vvees het grasigh Artigat;
Daer gaet de slimme gast met voor-bedachte sinnen,
Daer gaet hy met bedrogh een bouve-stuck beginnen,
Een stuck, een vvonder stuck, vol onbekende list,
Daer van het Fransche rijck te voren niet en vvist.
| |||||||||||||||||
[pagina 545]
| |||||||||||||||||
Hy vvas in menigh deel ten aensien van de leden,
Hy vvas in eenigh deel ten aensien van de zeden,
Al vry vvat seer gelijck met Guerre synen vrient,
Dat hem tot groot behulp in desen handel dient.
Hy komt dan tot het vverck, hy gaet de kanse vvagen
En by de jonge vrou en by haer naeste magen,
Hy draeght hem by het volck, en in het openbaer,
Hy draeght hem over-al als of hy Guerre vvaer.
Hy brenght tot syn bevvijs soo veelderhande saken,
En kan soo grooten schijn ontrent de vrienden maken,
Dat hem het gansch geslacht, en al het naeste bloet,
Of voor een lieven neef of voor een svvager groet.
Hy vveet tot syn bedrogh soo vvonder veel te seggen,
En ick en vveet niet vvat Bertrande voor te leggen,
Van al dat over langh haer beyde vvas geschiet;
Dat hy in korten tijt syn vollen vvensch geniet.
Had sy de minste vleck of boven, of beneden,
Had sy een kleyne vvrat, oock aen haer soetste leden,
Had sy 'k en vveet niet vvat, dat slechts een echte man,
En niemant buyten hem met reden vveten kan;
Hy kendet altemael, hy vvistet haer te seggen,
En sy en niet een mensch en kondet vvederleggen,
Dit gaf hem eerst geloof, en namaels volle macht,
Om tot haer in te gaen te midden inder nacht.
Sy noemt hem echte man, soo doen oock alle menschen,
Die haer met vollen mont geluck en voordeel vvenschen,
En toonen sigh verblijt, dat sy na langen rou,
Nu vveder is onthaelt gelijck een echte vrou.
Het leed als geenen tijt, haer vvort een kint geboren,
Maer hem vvort stracx de gunst van synen oom verloren;
Daer rees een hart verschil, een onderlingen haet,
Die onder dese tvvee gedurigh hooger gaet.
| |||||||||||||||||
[pagina 546]
| |||||||||||||||||
Pansette vvou bevvijs en rekeningh erlangen,
Van dat uyt synen naem vvas by den oom ontfangen,
Van datter vvas besteet ontrent syn vrouvven goet,
Tervvijl hy buytens lants een lange reyse doet.
Hier op soo drongh hy aen als met geheele krachten,
Hy vvil geen naeste bloet, hy vvil geen maeghschap achten:
Maer Guerre vvederom gingh halen aen den dagh
VVat Thiel of schade doen of hinder geven magh.
VViens hooft van boter is die moet gedurigh schromen,
Die moet niet aen het vier, of voor den oven komen;
VVant soo hy eens den kop ontrent de vlamme stelt,
Daer is geen tvvijffel aen de vveecke stoffe smelt.
Nu Guerre tijt te vverck met al de gansche sinnen,
Om yet door slim beleyt op synen neef te vvinnen,
Hy soeckt, hy ondervraeght, hy let op alle dingh,
Hoe dat het heden gaet, en hoe het eertijts gingh.
Ten lesten hoort hy yet van desen handel seggen,
Dat gaet hy met verstant ten nausten overleggen,
En krijght (soo doende) stof hem leet te konnen doen.
VVie maer een draet ontdeckt, die vint het gansche kloen.
Hy, naer een korten tijt, gaet vry vvat harder spreken,
Hem dunckt hy vveet genough om syn verdriet te vvreken,
Hy tast den lincker aen, hy valt hem op het lijf,
Hy seyt dat hy misbruyckt eens anders echte vvijf.
Hy seyt dat hy ter smuyck is in het huys gekomen,
En dat maer op den naem door valsheyt aen-genomen,
Dat hy noyt Guerre vvas, maer vvel Arnolde Thiel.
In 't korte, beelt hem af gelijck een rechte fiel.
Pansette niet vertsaeght van soo een hart vervvijten,
Stelt hem vvel happigh aen om vvederom te bijten,
Toont dat hy niet en vreest, jae niet een mensch en viert,
En dat het slim bedrogh is tegen hem verçiert.
| |||||||||||||||||
[pagina 547]
| |||||||||||||||||
Dat Guerre maer en tracht hem van het stuck te leyden,
Vermits hy van den bucht niet af en souckt te scheyden,
Dat Guerre meester vvas, als hy vvas buytens lants,
En geensins missen vvil soo vvel-gelegen kans:
Dat Guerre meest het goet heeft onder hem geslagen,
En dat hy daerom tracht hem uyt het lant te jagen,
Dat hy hem veel gevvelts en smaetheyt heeft gedaen,
En hem al menighmael na 't leven heeft gestaen,
Dat hy dit heeft gepooght door veelderhande lagen,
Ia schier hem op een tijt den kop heeft ingeslagen,
Dat staegh een vinnigh mes vvas tegen hem gevvet,
Maer dat syn lieve vrou het onheyl heeft belet.
En nu het stout gevvelt hem niet en vvou gelucken,
Dat hy door enckel list hem neder soeckt te drucken;
Maer dat noch even-vvel, na leet en ongeval,
De vvaerheyt op het lest haer openbaren sal.
Bertrande door den oom (gelijck het scheen) bevvogen,
Heeft mede van den man haer sinnen af-getogen,
Sy stelt haer klachten in, en brenghtse voor de VVet,
En seyt hoe dese gast misbruyckt haer echte bed.
De rechter vveeght het stuck, Pansette vvort gevangen,
En daer-op is het volck in vvonder groot verlangen,
VVat uyt het vreemt geval, en uyt het heet geschil,
VVat uyt het svvaer gedingh ten lesten komen vvil.
Pansette doet versouck dat al de naeste vrienden,
En vvie dat eenighsins tot desen handel dienden,
Dat jae Bertrande selfs sou komen voor den Raet,
Om recht te mogen sien vvaer op de sake staet.
Hy gaet dan vvonder breet van al den handel spreken,
Op dat aen syn bevvijs geen dingh en sou ontbreken.
De rechter vraeght hem af, van vvaer hy oorspronck nam,
En vvat van ouden tijt syn ouders over-quam,
| |||||||||||||||||
[pagina 548]
| |||||||||||||||||
En vvat hem eerst bevvough dat hy Bertrande vrijde,
En vvie hem gunstigh vvas van syn of haerder zijde,
En vvie het stuck begon, en vvie den handel sloot,
En vvie hem eerst geluck met syn geminde boot:
VVat jonckheyt alle daegh de bruyt quam onderhouden,
VVat maent, en jaer, en dagh dat sy te samen trouden,
VVat kleet Bertrande drough op haren bruylofs-dagh,
En vvat men voor çieraet aen hare leden sagh:
VVaer dat het echte volck, en vvaer de jeught vergaerde,
VVat priester dat het vvas die hen te samen paerde,
VVie datter vvas genoot, vvie niet ter feest en quam,
En vvie dat by de bruyt de naeste plaetse nam;
Oock vvatter is gebeurt tervvijl de gasten aten,
VVat mommers inder nacht zijn aen den dans gelaten,
VVie dat de jonge bruyt tot in haer kamer bracht,
En vvatter omme-gingh by-naest den ganschen nacht.
Pansette, vvat men vraeght, en toont hem niet verlegen,
Syn antvvoort is bereyt, oock eer de rechters svvegen,
Syn tong en hapert noyt, hoe strengh syn aen-spraeck vvas,
Het scheen dat hy 't verhael als uyt een boeckjen las.
Hy streckt hem vorder uyt, en gaet met een vertellen
Hoe sigh de jonge vrou gingh in den huysraet stellen,
Hoe sy by vvijlen keef, en hy niet stil en svveegh,
En hoese buyten hoop een jongen sone kreegh.
Hoe dat hy naderhant tot reysen vvert genegen,
En vvie hem vvas gemoet by-naest op alle vvegen,
VVat dat hy met hem sprack, en vvaer hy heeft vernacht,
En hoe hy synen tijt heeft buyten om-gebracht.
Hoe dat hy krijghs-man vvert, in 's koninghs dienst genomen,
En hoe hy voor het lest in Spaengjen is gekomen,
VVie dat hy op de reys als vrienden heeft gekent,
En vvaer dat naderhant de lieden zijn belent.
| |||||||||||||||||
[pagina 549]
| |||||||||||||||||
Dit seyt hy vvonder net met all' omstandigheden
Van plaets, en tijt, en volck, in 't kort in volle leden,
Ten eynd' het gansch geval mocht vverden nagetaelt,
En dat het seker gingh vvat by hem is verhaelt.
De rechter die het stuck soo deftigh hoort vertellen,
Vint goet de jonge vrou voor hem te laten stellen,
Om recht te mogen sien den gront van dit beleyt,
En vvat de jonge vrou van desen handel seyt.
Bertrande die verschijnt. men vraeght haer duysent saken,
Daer Thiel van had bestaen een langh verhael te maken,
En dus, en vveder soo, gelijck den rechter vvil,
En tusschen hem en haer en isser geen verschil.
Maer een dingh voughtser by, hoe datse negen jaren
VVas vvonder vreemt gestelt, en sonder oyt te baren,
En dat vermits haer man door svvarte kunst geraeckt,
Noyt in het echte bed haer leden had genaeckt,
Noyt recht ter hant en nam dat echte lieden plegen,
En daer de gulle jeught is bijster toe genegen,
Soo dat haer yder riet te scheyden van den man,
Vermits hy in het bed geen schult betalen kan.
Maer datse lijckevvel niet goet en had gevonden
Te vvijcken van de trou, en hare vaste gronden;
Soo datse met gedult had alles uyt-gestaen,
En noyt geen dertel oogh had elders laten gaen.
Dat na de negen jaer, door middel van gebeden,
Haer man noch vvas gebracht tot syn gesonde leden;
Dat sy doen svvanger vvert, en na den vollen tijt
Hem met een jongen soon ten vollen heeft verblijt.
Dat hy van stonden aen na dat hy vvas genesen
Liet door eens priesters raet verscheyde missen lesen,
En at veel heyligh broots, soo datse naderhant
Aen hem en syn onthael geen mangel oyt en vant.
| |||||||||||||||||
[pagina 550]
| |||||||||||||||||
Terstont na dit verhael men liet Bertrande buyten,
Men liet den loosen Thiel de kamer-deur ontsluyten,
En als hem vvert gevraeght vvat hier van is geschiet,
Verscheelt hy van de vrou in al den handel niet.
Hy deed' een ront verhael van negen quade jaren,
En dat hy sigh bevont onmachtigh om te paren,
En vvaer hy troost versocht, en vvaer hy bate vont,
Iuyst soo gelijck de vrou, en als uyt eenen mont.
Het stuck gaet harder aen. men roepter veel getuygen,
Die voor of tegen hem den rechter konnen buygen;
Al vvie des kennis heeft die vvorter toe versocht,
En in het hof geleyt, en voor den Raet gebrocht.
Men hoort op dit geval vvel hondert vijftigh menschen,
Die niet als suyver recht en geen bedrogh en vvenschen,
Ten minsten naer het scheen; vvant niemant vvort beleyt,
Als die van dat hy vveet bequame reden seyt.
De veertigh spreken ront, en gaen als seker stellen,
Dat hy is Guerre selfs een van haer met-gesellen,
Hun van syn eerste jeught in volle daet bekent,
Het schijnt dat in haer breyn syn vvesen is geprent.
Maer noch een meerder hoop heeft even dier gesvvoren,
Dat hy is Thiel genaemt en onder hen geboren,
Dat hy een langen tijt met hen heeft om-gegaen,
Soo datse vvonder vast op haer gevoelen staen.
Doch tsestigh op een ry die komen vveder seggen,
(Hoe-vvel sy al het stuck ten nausten overleggen)
Dat hun noch even-vvel tot heden op den dagh
Niet klaer genough en blijckt vvie dese vvesen magh;
Dat hy nu Guerre schijnt, en dat in volle leden,
Maer dat van stonden aen syn oogh en gansche reden
Naer Thiel geheelick svviert, en zijn daerom besvvaert
Te seggen of hy vvel of qualick is gepaert.
| |||||||||||||||||
[pagina 551]
| |||||||||||||||||
Ten lesten gaet de VVet de stucken over-lesen,
En Thiel die vvert gedoemt ter doot geleyt te vvesen;
Maer hy des niet-te-min beroept hem aen den Raet,
Soo dat al vvederom het stuck in tvvijffel staet.
'T hof dat niet inder haest het vonnis souckt te vellen,
Laet eerst de jonge vrou en Thiel te samen stellen
Te midden op de zael, en voughter Guerre by.
Siet daer in eenen hoop een vreemde kramery!
Pansette stont geset, en met een vrolick vvesen,
Daer vvas geen angstigh hert in syn gesicht te lesen,
Hy toont een bly gelaet, hy toont een vry gemoet,
Gesetter als den oom, of als de vrouvve doet.
Al vvat hem vvort geverght daer vveet hy van te spreken,
Hy blijft niet in het vverck, niet in de vvoorden steken;
Maer antvvoort met bescheyt. Bertrande stont verset,
Of door het eerbaer root, of bleecken angst belet.
Den Raet aensiet het volck, aenhoort haer felle klachten,
Maer blijft aen alle kant in diepe na-gedachten;
Het dunckt hun 't vreemste stuck van al het gansche rijck,
Maer ver het meeste deel dat geeft den bouf gelijck.
Veel meynter dat den oom, in desen boel geslopen,
Met list en slim beleyt syn nicht had uyt-gesopen,
En dat hy, met gemack geseten in het riet,
Maeckt pijp jens voor hem selfs, en voor een ander niet.
Maer efter onbevvust van al de diepe gronden,
Die sy noch langhs-om-meer in desen handel vonden,
En gaen tot haer beraet, of tot het vonnis niet,
Tot dat men in het stuck al vry vvat klaerder siet.
Daer vvort dan vast gestelt hier naerder op te letten,
En op het selsaem vverck het gansche breyn te vvetten,
Te dagen al het volck dat Thiel en Guerre kent,
Om eenmael recht te sien vvaer dat het stuck belent.
| |||||||||||||||||
[pagina 552]
| |||||||||||||||||
Men laet een grooten hoop van alderhande lieden
Beschrijven in den Raet, en voor het hof ontbieden:
Men hoort, men ondersoeckt, men vraeght en overleyt,
Maer 't is als enckel nacht al datter vvort geseyt.
Hoe nau dat yemant spoort, de vvaerheyt is verloren,
Het stuck is sonder gront, en losser als te voren;
Soo dat de rechter dubt in soo een vreemt geval,
Onseker meer als oyt vvat hy gelooven sal.
Laet ons hier, mijn vernuf, het stuck gaen overvvegen,
En stellen eens het vverck gelijck het is gelegen,
Op dat een vvacker oogh eens recht beschouvven magh
Hoe duyster, hoe bedvvelmt, hoe diep de vvaerheyt lagh.
Neemt acht, vvie datje zijt, vvat datter kan geschieden,
Men vont hier vier-mael tien en vijf besette lieden,
Die spraken vvonder ront, en als met eene stem,
Verdoemden Thiels bedrijf, en vielen tegen hem.
Sy gaven (soo het bleeck) hier van bequame reden,
Sy kenden desen gast, een langen tijt geleden,
Sy kenden Guerre selfs, oock vander jonckheyt aen,
Soo dat aen al haer doen geen tvvijffel is te slaen.
En onder dit getal soo vvorter een gevonden,
Die aen Pansette selfs door maeghschap is gebonden,
En desen hielt den Raet voor Guerre vvonder goet;
VVant vvie beschuldight oyt syn vrient of eygen bloet?
Een ander, langh gevvent haer beyder schoen te maken,
Gaf oock met grooten glimp oirkonschap deser saken,
Vermits dat hy verklaert dat Guerre grooter schoet,
Als heden op den dagh de slimme lincker doet.
Daer vvaren boven dat noch drie verscheyde mannen
Tot nadeel van den bouf ten vollen in-gespannen,
Die seyden dat hun Thiel, als hy quam van de reys,
Had met een vollen mont geopent syn gepeys;
| |||||||||||||||||
[pagina 553]
| |||||||||||||||||
Dat hy doen had verklaert te hebben voor-genomen,
Door eenigh slim beleyt in desen boel te komen,
Dat Guerre vvas gequetst, en aen syn doot geraeckt,
Na dat hy hem syn erf te voren had gemaeckt.
Noch tvvee van dit geval die quamen openbaren
Hoe seker jongh-gesel den krijgh had laten varen,
Die (mits hy synen vvegh voor-by Tholouse nam,
En slechts daer op een sprongh en by gevalle quam)
Had vvonder veel geseyt van syn vvijt-loopigh dvvalen,
En hoe hy vvas verreyst tot in de Vlaemsche palen,
En hoe hy Guerre selfs voor desen had gekent,
En dat hy van den krijgh gansch deerlick is geschent.
En dat hem in den slagh een been is af-geschoten,
En 't vvijl het ongeluck hem bijster heeft verdroten,
(Mits hy een houten voet moet dragen aen het lijf)
Dat hy in Nederlant gingh soecken tijt-verdrijf.
Dat hy noch heden leeft, en vveder staet te komen,
Schoon dat een slimme guyt syn plaets heeft in-genomen.
Al dit vvort by den oom den rechter voor-geleyt,
En vvat hem vorder stijft en bleef niet ongeseyt.
Maer Thiel vveet even-vvel hier tegen veel te seggen,
Hy koomt in tegendeel getuygen overleggen
Tot veertigh in getal, soo vast in haer besluyt,
Dat schier het meeste volck voor hem het vonnis uyt.
Vier susters op een ry, die Guerre broeder hieten,
Die sagh men dat voor-eerst haer eygen oom verlieten,
Die seyden met bescheyt, en stelden voor gevvis
Dat hy, die vvort beticht, haer eygen broeder is.
De gront by haer geleyt, de reden diese seggen,
Is vast (gelijck het schijnt) en niet te vveder-leggen;
Sy vvijsen voor den Raet niet vveynigh teyckens aen,
Die groot en vvichtigh zijn, en klaer voor oogen staen.
| |||||||||||||||||
[pagina 554]
| |||||||||||||||||
Sy toonen even-staegh dat in syn gansche vvesen
Het maeghschap is te sien, het kroos gelijck te lesen;
En schoon hy is verout door 't vvassen van den baert,
Dat sigh in hem vertoont de gront van haren aert.
Het scheen een vast bevvijs, vvanneer de susters spraken,
En 't bracht geen kleyn gevvicht aen Thiels verboste saken;
VVant daer en vvas geen mensch die vā haer qualick sprack,
Soo dat aen haer geloof geen vvettigh stuck ontbrack.
Noch quammer voor het recht een deel van haer gebueren,
Die spraken op den oom, en al syn loose kueren,
Die spraken voor den man, en voor syn goede trou,
En voor het eerlick huys, en voor de jonge vrou.
Sy gaen tot vaster gront in volle daet getuygen
VVie dat hy is gevveest oock doen hy plagh te suygen,
Sy kennen op een draet vvie dat hem heeft geteelt,
Als hebbend' onder een vvel duysent-mael gespeelt.
Daer zijnder onder hen die voor de vvet verklaren,
Dat sy op Guerres feest als bruylofs-gasten vvaren,
En dat oock even doen, vvanneer hy gingh te bed,
By hen op syn gelaet ten naeusten is gelet,
Dat aen syn rechter-hant drie groote vvratten stonden,
En dat in synen mont tvvee tanden zijn gevonden
Gevvassen over-een, oock dat hy nagels had
Niet ront, gelijck men plagh, maer rou en bijster plat:
Dat in syn slincker oogh een pleck vvas aen te vvijsen,
Daer als een druppel bloets scheen uyt te vvillen rijsen,
Dat midden op syn hooft een kael gehuchte stont,
En dat men heden noch dit eygen teycken vont.
Veel seyden boven-dien, hoe op syn vveder-komen
(Eer hy tot Artigat syn vvoon-plaets had genomen)
Hy menigh goet gesel by namen heeft gegroet,
Gelijck men in 't gemeen de beste vrienden doet:
| |||||||||||||||||
[pagina 555]
| |||||||||||||||||
En sooder eenigh mensch oyt tvvijffel scheen te maken,
VVie dat hy vvesen moght als hy hem quam genaken,
Dat hy van stonden aen daer op te voorschijn bracht,
Yet vvaer door al het stuck vvert nader overdacht.
Hoe (seyd' hy) kenje niet die met u plagh te koten?
Die nevens u den bol soo dickmael heeft geschoten?
Die eens de svvarte beeck vvel geestigh over-spronck,
Maer op den tvveede-mael in diepen modder sonck?
Hoe! koomt u niet te voor hoe vvy eens vrolick vvaren,
Als Floor en moye Thrijn te samen gingen paren?
Hoe Floor soo droncken vvas, dat hy den ganschen nacht
Aen Thrijntjen niet en quam, op Thrijntjen niet en dacht?
Of is u dan ontgaen dat vvy eens gingen mommen,
En met een lossen kop een vrijsters huys beklommen?
En hoe ick vvert onthaelt by seker korsel vvijf,
En kreegh een vuylen bras van boven op het lijf?
Met soo een klaer verhael van diergelijcke saken,
Soo vvast dat hy terstont hem kenbaer vvist te maken;
VVant dien het vvas gebeurt al vvatter is verhaelt
Die voelt dat syn onthout in geenen deel en dvvaelt.
Noch zijnder vier gelijck die vvonder net getuygen,
Dat Guerre maer en soeckt hier voordeel uyt te suygen,
Dat hy door slim bedrogh en voor-bedachten raet,
Dat hy met enckel list gedurigh omme-gaet:
Dat hy, vvanneer syn neef uyt Spaengjen vvas gekomen,
Hem, als syn naeste bloet, heeft vvilligh aen-genomen,
En langen tijt bemint gelijck syn eygen ziel,
Tot dat hy naderhant met hem in moeyten viel.
Dat hy noyt aen syn neef en toond' een bitter vvesen,
Als sedert dit verschil is onder hen geresen:
Dat schoon hy sigh nu draeght gansch vinnigh in den schijn,
Hem dickmael heeft bekent syn eygen bloet te zijn.
| |||||||||||||||||
[pagina 556]
| |||||||||||||||||
Pansette, soo het scheen, in alle dingh bedreven,
Doet met een stout gebaer den rechter dickmael beven,
Hy brenght veel dingen by die niemant vveten kan
Als die een vrouwe kent, gelijck een echte man.
Hy seyt vvat tusschen hen al dickmael is gesproken,
Eer hem den nestel-bant ten lesten vvert gebroken,
En hoe de vrou haer drough, als hy den ganschen nacht
(Tot negen jaren langh) lagh by haer sonder kracht.
VVat sy, vvat hy bedreef, vvat sy te samen seyden,
Als sy by vvijlen scheen van hem te vvillen scheyden.
In 't kort, hy vvistet al, tot aen het minste dingh,
VVat in het stille bed of elders omme-gingh.
Bertrande stont beschaemt met tranen op de vvangen,
Stont met een stillen mont, en gaf haer des gevangen;
En, schoonse niet en sprack, men sagh aen haer gelaet
Dat al vvat Thiel verhaelt gevvis en seker gaet.
Het gansch gesin bekent, dat hy, naeu t'huys gekomen,
Had na een seker kleet van stonden aen vernomen,
Een kleet alsoo geboort, en dus of soo bereyt,
In seker out buffet te voren vvech-geleyt:
En dat men syn gevvaet, gemaeckt gelijck hy seyde,
En uyt het koffer treckt en voor syn oogen leyde.
Dit al gelijck hy sprack alsoo te zijn geschiet,
VVas aen de meyt bekent, en sy onkentet niet.
Maer onder dit verhael van soo verscheyde saken,
Dat Thiel op dit geval vvel deftigh vvist te maken,
Soo heeft hy noch een stuck Bertrande voor gestelt,
VVaerom schier al het hof voor hem het oordeel velt.
Hoort, seyt hy tot de vrou, vvilt ghy u recht bevveren,
En met een vollen eedt voor God den schepper svveren,
Dat ghy my voor u man of Guerre niet en hout,
En looghent inder daet aen my te zijn getrout,
| |||||||||||||||||
[pagina 557]
| |||||||||||||||||
Soo stae ick hier bereyt (ick segh het ander-vverven)
Soo stae ick hier bereyt een vvreeden doot te sterven;
Koom hanght dit lichaem op, of dootet mettet svveert,
Of breeckt het op een rat, ick ben de straffe vveert.
Dit spreeck ick uyt de borst, en salder in volherden,
En ghy kont metter daet u eygen rechter vverden,
Svveert maer, het is gedaen: maer soojet niet en doet,
Soo vveet dit edel Hof vvat my gebeuren moet.
Bertrande stont verset, en vvou op syn begeren
Geen eedt ter vverelt doen, oock hem niet laten svveren.
Dies roept hy vvederom: Hier koomtet aen den dagh,
Dat my de smaet geschiet alleen maer uyt ontsagh,
Dat sy door haren oom voorseker is gedvvongen,
Tot al dit loos bedrijf en dese vreemde sprongen.
Men neem' haer uyt syn huys, en uyt de slaverny,
Soo is sy van bedvvangh, en ick van banden vry.
Noch brenght hy lieden voort die vvijt en breet verklaren
VVat hun van dese vrou vvel eer is vvedervaren,
Hoe sy van haren oom geen tvvijffel oyt en slough,
Dat hy tot haren man een vinnigh herte drough.
Dat hy haer had gedreyght ten huysen uyt te drijven,
Ten vvare sy verstont in dit gedingh te blijven;
En niemant, vvie het vvas, en hoord' uyt haren mont
Dat sy haer by den man niet vvel gerust en vont.
Maer in het tegendeel, in acht geheele jaren
Die na syn lange reys nu overstreken vvaren,
Had yder een gemerckt dat sy hem dickmael prees,
En vrientschap over-al in volle daet bevvees.
Siet dus stont al het vverck, dus is het stuck gelegen,
Dus gaen de lieden aen. De rechter is genegen
Tot Thiel, en vry te meer ter eeren van de trou,
En van het aerdigh kint, en van de jonge vrou.
| |||||||||||||||||
[pagina 558]
| |||||||||||||||||
Maer t'vvijl de rechter dubt in soo vervverde saken,
En sit in diep beraet om uyt den neer te raken,
Soo daelter uyt de lucht een onvervvacht geval,
Dat tot de gronden selfs het stuck ontdecken sal.
Iuyst op den eygen tijt dat hondert vreemde dingen
Verbaesden al het volck, en noch in tvvijffel hingen,
Soo koomt de rechte man ten lesten aen den dagh,
Maer vvonder vreemt gestelt, en anders als hy plagh.
Een stelte voor een been, die moet den lantser passen,
En hem vvas aen den mont een rouvven baert gevvassen;
De krijgh, de lange reys, met ander ongemack,
Verteert de groene jeught, en maeckt de leden svvack.
Hy van den oom bericht hoe al de saken stonden,
Heeft stracx met grooten ernst sigh in het hof gevonden,
Daer klaeght hy syn verdriet te midden in den Raet,
En eyscht te zijn gehoort op datter omme-gaet.
'T hof heeft op syn versoeck een vast besluyt genomen,
Hem op de versche daet voor hen te laten komen,
En meynt oock nut te zijn de vrienden altemael,
En vvieder heeft getuyght, te dagen op de zael,
Te dagen even hem die met syn loose treken,
Doet al de vverelt deur van desen handel spreken,
Voor-al Bertrande selfs, verselt met haren oom,
Om eens op vasten gront te raken uyt den droom.
Voor-eerst soo vvort gehoort die nu vvas aen-gekomen,
Dien heeft het hof met ernst en deftigh voor-genomen;
Hem vvort al voor-gestelt vvat Thiel vvas af-gevraeght,
Daer in hy na den eysch sigh niet te vvel en draeght:
Hy antvvoort eenighsins, en geeft oock goede reden,
Maer geensins als het dient, en niet in volle leden:
VVant als men t'samen vought vvat d'een en d'ander seyt,
Soo vint men dat de bouf al vry vvat breeder vveyt.
| |||||||||||||||||
[pagina 559]
| |||||||||||||||||
Doch om in vollen eysch op al het stuck te letten,
Soo laet men Guerre selfs den bouf voor oogen setten;
Dies staet een yder stil verruckt in dit geval,
En siet vvat voor gebaer de lincker maken sal.
 Met dat hy Guerre sagh, en hoort den rechter spreken,
Begint hy meer als oyt in vvoorden uyt te breken;
Hy noemt hem bouven-schuym, bedrieger, slimmen guyt,
En stort syn vinnigh hert met groote brocken uyt:
Hy roept met stout gebaer, Ick vvil my laten hangen,
Soo ick niet met een vvoort den fiel en vveet te vangen,
Soo hier niet stracx en blijckt en klaerlick vvert getuyght,
Dat hy het al versiert, en uyt de vingers suyght:
Dat hy met gelt gekocht aldus bestaet te liegen,
En door syn oom verleyt den rechter vvil bedriegen,
| |||||||||||||||||
[pagina 560]
| |||||||||||||||||
Dat jae de lincker selfs, hoe slim hy vvesen magh,
De vvaerheyt even nu sal brengen aen den dagh.
Daer gingh Thiel aen het vverck, en door verscheyde vragen
En van syn eerste jeught, en van syn rijpe dagen,
En van syn huysgesin, en van syn echte vvijf,
Valt hy den goeden man gevveldigh op het lijf.
Hy brenght daer in het spel soo veelderhande saken,
Dat Guerre stont en keeck, onseker vvat te maken;
En schoon hy naderhant vvat ruymer quam te gaen,
'T is niet gelijck als Thiel te voren had gedaen.
'T hof, niet te vvel bevvust vvaer heen dit vvilde strecken,
Vint goet den slimmen gast van daer te doen vertrecken,
Hout Guerre binnens deurs, en vraeght hem daer alleen
Dat niet een levend mensch op aerden is gemeen;
Yet dat syn vvijf betreft, en datter vvas gesproken,
Als hy met haer alleen in 't bedde lagh gedoken,
Yet dat syn kamer raeckt, of ander stil beleyt,
En dat noyt eerbaer man aen vreemde lieden seyt.
Hy antvvoort als het dient, en 't vvort terstont beschreven;
En stracx is vvederom Pansette plaets gegeven,
Die op het eygen vverck ten naeusten ondersocht,
Heeft mede klaer bescheyt ten vollen uyt-gebrocht,
Soo vvel als Guerre selfs, of vvie het mochte raken;
Dies acht dit al het hof voor vvonder vreemde saken,
Vermits men uyt het vverck, gelijck met oogen, siet,
Dat door een slim beleyt dit gansche stuck geschiet.
De vaders al gelijck, soo haest sy dit bemercken,
Ten vollen nu gesint de saken uyt te vvercken,
Doen op dien eygen tijt de susters binnen staen,
Die voor den loosen bouf soo bijster hevigh gaen.
Sy laten boven dien sigh op de zael vertoonen,
Al vvie tot heden toe den lincker vvou verschoonen;
| |||||||||||||||||
[pagina 561]
| |||||||||||||||||
Sy laten niet-te-min oock komen aen den dagh
Al vvieder in het recht voor Guerre tuygen magh.
De susters voor den Raet te samen in-getreden,
Gaen letten op den man en syn geheele leden:
En naer een diep gepeys, maer op den eygen stont,
Soo komt een tranen-bat haer rollen op den mont.
Sy treden nader toe, sy gingen hem omvangen,
En blijven met den arm hem aen de leden hangen;
En d'outste van de vier gingh spreken tussen bey,
En bracht haer vvoorden uyt gebroken door geschrey:
O broeder zijt gegroet, eylaes! vvy zijn bedrogen,
VVy sien te deser uyr hoe dat ghy zijt belogen,
VVy sien nu metter daet hoe veel u vvesen schilt
Van hem, die hier den naem van Guerre voeren vvilt.
Hy heeft door slim beleyt en ongevvoone kueren
Misleyt ons dom verstant, en al de naeste bueren,
Misleyt, gelijck het blijckt, bynaest de gansche stadt;
VVant hy vveet u bedrijf, en ick en vveet niet vvat.
Ach! soo een slim bedrogh, en soo een selsaem liegen,
Sou oock de vvijste selfs en al het lant bedriegen.
Eylieve stelt het quaet tot onsen laste niet,
'T is enckel misverstant,al vvatter is geschiet.
Eer dat de suster svveegh en sloot haer drouve reden,
Soo quamen op een ry de svvagers aen-getreden,
Soo quam meest al het volck en viel den lincker af,
Dat aen het selsaem stuck een ander vvesen gaf.
Men sagh den rechten man in dit gevvoel bevvegen,
En daer quam siltigh nat hem uytet oogh gesegen;
VVant t'vvijl syn naeste bloet hem om den halse viel,
Soo vvas hy gansch beroert tot aen syn diepste ziel.
Maer als Bertrande selfs tot Guerre quam te naken,
Soo sagh men hem terstont syn drouve tranen staken;
| |||||||||||||||||
[pagina 562]
| |||||||||||||||||
Hy vveert de jonge vrou, hoe-vvel sy deerlick siet,
Hy toont haer fier gelaet, en hy en kustse niet.
Sy knielt daer op de zael met tranen overgoten,
En roept dat uyt bedrogh de misslagh is gesproten,
Sy valt hem om den hals, sy kust hem menighmael.
Maer hy verstiet het vvijf, en vry met harde tael.
Schoon (seyt hy) dat ick vvas gereyst in verre landen,
Het reysen even-vvel en breeckt geen echte banden;
De trou die blijft geset, vvaer dat sigh yemant vint,
Het is een vaste knoop die echte lieden bint.
Of sigh dan hier een neef of broeder magh vergissen,
Of dat een verre nicht of suster koomt te missen,
Dat sie ick over 't hooft, en laetet henen gaen,
Vermits het eenighsins in reden kan bestaen.
Maer dat een echte vvijf sal haren man vergeten,
VVaer heeft oyt menschen-kint syn leven dat gevveten?
'T en is te geener tijt bevonden inder daet,
Van daer de sonne rijst tot daerse slapen gaet.
Ghy hebt mijn groene jeught, mijn eerste kracht genoten,
En uyt ons echte bed daer is een kint gesproten:
Ick heb u langh onthaelt, gelijck mijn echte vrou,
En door soo menigh jaer versegelt in de trou;
Hoe! kander yemant vreemts tot uvve koets genaken?
Of kan men ongemerckt u teere leden raken?
Of vvas u mijn gebruyck of handel niet bekent,
Dat u een guyt bekruypt en onsen leger schent?
Hoe dat het vvesen magh, ghy hebt, door licht gelooven,
Ghy hebt door los bedrijf u eere laten rooven,
En 't is niet sonder gront dat eenigh kriel gepeys
Hier onder heeft gespeelt ten dienste van het vleys.
VVie kan u dit bedrijf, vvie kan het u vergeven?
Hoe sal een eerlick man met u in vrede leven?
| |||||||||||||||||
[pagina 563]
| |||||||||||||||||
Ach! vvaer een dertel vvijf haer leger-trou besmet,
Daer is geen vreughde meer ontrent het echte bedt.
Bertrande stont bedvvelmt, en met verdriet bevangen,
Daer quam een tranen-vloet haer rollen op de vvangen,
Daer is geen adem meer die in haer boesem speelt,
Het schijnt dat sy verstijft, of vvort een steenen beelt.
Doch na de bleecke schrick een vveynigh is gevveken,
Begon de bange vrou tot hem aldus te spreken:
God vveet het, lieve man, die hert en nieren kent,
Dat ick noch suyver ben, al schijn ick u geschent.
God vveet dat noyt de lust tot vuyle dertelheden
Sigh uyt en heeft gestreckt door mijn besette leden,
Al quam een ander man ontrent mijn echte bed,
Mijn ziel gelijckevvel die vint haer onbesmet;
Het lijf is maer een romp. Geen quaet en vvort bedreven
Indien men tot het quaet geen vvil en heeft gegeven:
Voorvvaer in dese borst daer vvoont een reyn gemoet,
'T is maer het hert alleen dat boose rancken doet.
Ick heb soo langen tijt u vrientschap moeten missen,
En vvaer ghy vvesen mocht en konde niemant gissen;
VVaer isser eenigh mensch die my betuygen kan,
Dat ick oyt ben gesien ontrent een ander man?
Ick hebbe soo geleeft, ick hebbe my gedragen,
Dat niemant (vvie het zy) van my en heeft te klagen,
Ick hebbe staegh verlanght, en vry niet sonder pijn,
Dat ghy eens vvederom by my soudt mogen zijn.
En siet daer is een man ten lesten hier gekomen,
Die heeft, men vveet niet hoe, u vrienden in-genomen;
VVie oyt te voren vvas bevvust van uvven aert,
Die riep het overluyt dat ghy voor handen vvaert.
Hy vvert tot my gebracht, u oom quam hem geleyden,
Hy vvas mijn echte man, gelijck de lieden seyden:
| |||||||||||||||||
[pagina 564]
| |||||||||||||||||
En als hy nader quam, en dat ick hem bekeeck,
Soo vond ick menigh dingh dat u in als geleeck.
Ick slough niet slechts het oogh ontrent syn kloecke leden,
Maer dat mijn hert bevvough bestont in vaste reden;
Hy sprack met vollen mont van ons geheel bedrijf,
Tot aen het stil geheym van man en echte vvijf,
Van ick en vveet niet vvat, van alle kamer-saken
Die niemant is gevvoon aen vreemde kont te maken:
Hy vvist door al het huys vvaer 't een en 't ander stont,
En sprack gelijck bevvust, en op een vasten gront,
Hy konde vvatter is en alle dingen noemen,
Gelijck de lieden doen die in haer eygen komen.
Hier ben ick, lieve man, ten lesten door verleyt,
En vvie kan tegen-staen dat al de vverelt seyt?
Doch als ick naderhant my vont te zijn bedrogen,
Soo heb ick metter daet mijn sin van hem getogen,
Ick heb den man ontseyt gemeenschap in het bed,
Ick heb hem af-gebeurt en uytet huys geset.
Ick hebbe boven dat vvel hondert-duysent-vverven,
Ick hebbe schier gestaegh gevvenscht te mogen sterven,
En soo de goede God my niet en had bevvaert,
Ick hadde voor gevvis mijn leven niet gespaert;
Ick had een vinnigh mes gebruyckt op dese leden,
Ick hadde voor gevvis mijn boesem op-gesneden,
Ick hadde boos fenijn, ick had een harden bast
Mijn lichaem in-geperst, mijn kele toe-gepast.
Ick had al over langh my dit verdrietigh leven,
Ick hadde dese ziel met krachten uyt-gedreven;
Maer God heeft my getroost: dies heb ick, vveerde vrient,
Eer gunst en derenis, als harde straf verdient.
Hier op soo bleef de vrou in hare klachten steken,
Haer tongh is gansch besvvaert, en kan niet langer spreken,
| |||||||||||||||||
[pagina 565]
| |||||||||||||||||
Sy viel daer in het stof en op den blauvven steen,
En hiel den grammen man ontrent syn houten been,
Met tranen, met geklagh. hy laet hem niet bevvegen,
Hy laet haer in den stant gelijckse vvas gelegen,
Hy reyckt haer niet een hant, hy biet haer niet een soen,
Maer pooghtse van het been, en van hem af te doen.
Sy des al niet-te-min en laet hem niet te kussen,
En kleeft hem aen het lijf. De rechter spreeckter tussen,
En seyt hem: Seker, vrient, gaet stelt u tot gedult,
Is hier een feyl gedaen, ghy zijt niet buyten schult.
Ghy liet een jonge vrou, en ginght daer henen dvvalen,
En socht u tijt-verdrijf in alle vreemde palen,
Ghy hebt u jeught verslonst, u besten tijt verquist,
En dat haer eygen vvas dat heeftse staegh gemist.
Ghy hebt u boven-dien veel dingen ondervvonden,
VVt dertel onverstant en vry op loose gronden;
Ghy gaeft u in den krijgh, verloort u rechter-been,
En seker dat verlies en raeckt u niet alleen,
Het is oock voor de vrou; sy mist u kloecke leden,
En hout sigh even-vvel met dit gebreck te vreden:
Indien van haerder zy een misslagh is geschiet,
Ghy hebt voor haer geleyt den gront van u verdriet.
Ghy hebt uyt losse vvaen veel dingen leggen praten,
Bequamer in het bed of inder nacht gelaten;
En daerom quam een bouf tot dit oneerlick stuck,
Het is dan uvve schult, of enckel ongeluck.
Indien de slimme guyt haer vvist te liffelaffen,
Dat sal de strenge vvet, dat sal de rechter straffen;
Ghy doet dat u betaemt, en vought u tot de vrou,
En viert, gelijck als eerst, de plichten van de trou.
De rechter had geseyt, de vrienden zijn vertogen,
En stracx soo vvert het stuck ten nausten overvvogen,
| |||||||||||||||||
[pagina 566]
| |||||||||||||||||
De fun vvort in-gebracht en voor het recht gestelt,
Het vonnis vvort geraemt en over hem gevelt,
Syn straffe vast geset, en openbaer gelesen,
En hy een bouf verklaert, en totter doot vervvesen;
Doch niemant van den Raet en acht den lincker vveert
Om als een edelman te vallen door het svveert;
Maer hem vvert opgeleyt om met den bast te sterven,
En hy en magh geen graf voor synen romp vervverven;
VVant als hy na de doot sal komen uyten bant,
Soo staet het schuldigh lijf tot asch te zijn verbrant.
En vvat het goet belanght, dat vvort het kint gegeven,
En geensins by den Raet den koningh toe-geschreven,
En of het schijnen mocht in overspel gebaert,
Noch vvort het even-vvel een rechte vrucht verklaert.
Bertrande met den oom en Guerre vvert ontslagen,
En geene van de drie moet straf of pijne dragen;
En schoon men hier versuym en quade slagen siet,
De rechter even-vvel en moeyt de lieden niet.
VVat sal ick tot besluyt van desen handel stellen?
Men kan in dit verhael veel nutte saken tellen;
Een dingh seyd' ick vvel eer, en segh ick heden noch,
Men dient geen echte deel te krijgen door bedrogh.
| |||||||||||||||||
Bedenckingen Op 't voor-verhaelde trou-geval.
| |||||||||||||||||
[pagina 567]
| |||||||||||||||||
Philogamvs. ICk hebbe in u af-wesen, weerde Sophronisçe, gelesen het Frans trou-geval, dat op syn ordre in ons begonnen bouck quam te volgen: het welcke ick het selsaemste ende ongehoorste oordeele te wesen van al dat ick van die ghelegentheyt oyt gehoort, of in boucken gevonden hebbe; dies bidde ick u, my sonder eenige wijt-loopende buyte-redē, nu deelachtigh te maken van uwe in-vallen op het selve stuck. Soph. Het eerste dat my op dese selsame gheschiedenisse voor-komt, lieve Philogame, is dat my dunckt dat dese twee getroude lieden te jongh te samen zijn geset geweest, en mitsdien geensins bequaem tot houwelicke plichten; en daer uyt hebben voor-eerst de volgende ongelegenthedē haer begin genomen. Want ick ben van gevoelen dat, gelijck het voor oude lieden onbetamelick wort geoordeelt haer ten houwelick te begeven, dat even het selve de teere jonckheyt geensins dienstigh is; gelijck sulcx by de rechts-geleerde, medeçijnen, ende natuyr-ondersouckers, eenpaerlick wert gelooft, en vast gestelt. En voor-eerst wat de bejaerde lieden in desen aengaet, dewijle de soodanige door de nature selfs werdeē geleert wat hen-lieden in dit geval te doene staet, soo behooren de selve met den poëet Horatius te seggen: Ick was in mijnen tijt eens lieftal aen de vrouwen,
Ick kon, met goeden lof, de vrijsters onder houwen;
Maer dat is nu gedaen, de wijl een grijsen baert
Voortaen my niet en raet om meer te zijn gepaert.
Ick vinde onder-dies vremt hoe in Vrancrijck heeft toe-gestaen konnen werden, datter een houwelick is geslotē geweest tusschē twee soo gansch jonge lieden, elck niet boven de thien jaren oudt zijnde, als Corasius in dese geschiedenisse getuygt: daer het (mijns oordeels) noch vry jongh genough is, dat het gemeen recht ofte de Romeynsche wetten toe-latē, eē vrou-mensch tot haer twaelf jaren, ende een jongelingh tot syn veerthien jaren te mogen trouwen. L. 9. ff. de Sponsal. l. 4. ff. de Ritu nupt. Phi. De wetten, weerde Sophroniçe, behooren nochtans op vaste gronden te steunen; dewijle in 't gemeen de wijste van den lande met het makē van de selve besigh zijn. En hoe kont ghy dan vremt en niet volgens de nature oordeelen te wesen, dat in Vranckrijck in desen deele geschiet; dewijle men metter daet ondervint, dat ontrent die jarē de nature de gestaltenisse van't lichaem plagh te veranderen, en teyckenen uyt te geven ten voorsz. eynde dienende, gelijck ghy weet hoe de Rechten eñ oock de onder-souckers van de nature daer van spreken. Iae 't is gevonden en by de ervarentheyt betuyght, datter beyde mans ende vrou-personen ontrent de thien jaren kinderen geteelt en gedragen hebben. Exempla pete ex Arnisaeo tract. de jur. connub. cap. 2. sect. 3. num. 10. & 11. Soph. Ick weet dat sommige even alsoo reden-kavelē als ghy nu doet, lieve Philogame. Dan voor-eerst wat de gemeene Rechten aengaet, die laten wel toe, maer en gebieden niemant soo vrough te trouwen; in tegendeel van dien soo siet men uyt de selve, datse het vrough trouwen ontijdigh en quaet oordeelen. c. 2. §. novimus. Nov. 200. verb. vehementer citò contrahunt nuptias. En in allen gevalle moet in desen onderscheyt van volcken ghemaeckt worden; want d' eene natie vrouger, d'andre later rijp wort, na de gestaltenisse van de lucht, voedsel, ende andere omstandigheden. Onse voor-ouders hebben gansch schandelicken geacht voor de twintigh jaren een vrouwe te gebruycken. Caesar lib. 6. de Bello Gall. De Griecsche wijsen hebben den trou-tijt van dē man ontrent de dertigh, van de vrouwen ontrent seventhien jaren geset, als de Griecsche poëet Hesiodus getuyght: Verk est bequamen tijt om wel te mogen paren,
Een man beginne werck ontrent syn dertigh jaren,
Een vrijster magh het doen ontrent de seventhien,
En eer (om wel te gaen) en magh het niet geschien.
'T en is oock geen goet besluyt te willen seggen, de nature geeft genegentheyt tot eenige saken, en daerom moet men de selve dadelick in 't werck stellen: niet alsoo, lieve Philogame, alle de bewegingen die de menschen uyter nature in sigh gevoelen (als lust tot eten, drincken, spelen, slapen, en diergelijcke) moeten van de redenen en wetten besneden, betoomt, en in ordre gehouden werden: en soo mede de uyt-puylende driften tot de teel-sucht, daer wy nu van sprekē. De nature moet tijt hebbē om haer te bereyden en bequaem te maken tot het werck, sonder dat men de selve in hare bcginselē yet moet vergen dat haer, als een nieuwe ende eerst op-gaende vlamme, terstont soude doē verdwijnen eñ uyt-gaen. Gelijck men oock siet dat nieu-geplante boomē niet eer en die- | |||||||||||||||||
[pagina 568]
| |||||||||||||||||
nen gesnoeyt, voor de selve in vollen wasdom zijn. Phi. Maer wat insichten hebben doch de geleerde daer in, dat mē de jonckheyt niet toe en laet te doen daer sy van nature krachtelick toe wert gedreven? Ick hebbe van een wijs man lestmael verstaen, dat voor de eerbaerheyt van de jonge deernen, ontrent haer eerste mondigheyt, sonderlinge moet gesorght werden; vermits de selve in die worstelinge van de nature gansch stercke driften in haer gevoelen, om andere by-slapers te ghebruycken als de selve te voren zijn ghewoon te doen: ende van jongelingen seyde hy van gelijcken. Waerom dese ghelegentheyt niet in-gevolght? en waerom niet het houwelicken aen de selve toe-gestaen, waer door de gemeene sake aen-teelinge vā goede borgers, ende de jonge lieden haer toe-genegentheyt souden genieten? Soph. Aen-queeckinge van goede borgerije te willen verwachten uyt soo kiekenmurruwe jonge liedē, goede Philogame, is eē groote mislagh; soodanige by-een-komste en geeft niet anders als slappe, meepse, en gansch swacke af-setselen, die (als vruchten voor haren tijt gepluckt) in korten tijt vergaen. Een groot Philosooph heeft seer wel gemerckt, dat al te jonge en al te oude lieden niet als swacke kinders en teelen, ende voor het meeren-deel vrouwelicke schepselen: (Arist. 7. Polit. cap. 2. & 16.) om dat in de eerste de natuerlicke wermte noch niet volmaeckt en is, en dat de selve in de tweede alreede vervalt. Siet daer voor-eerst een groot ongemack voor dese vrougelingē. ten anderen, en isset niet wel te seggen hoe schadelick dit werck is voor alle jonge lichamen, en wat voor ongestalten daer uyt herkomen. (Alex. Epid. sect. 6. can. 3. Vid. Arnis. cap. 2. sect. 3. num. 7.) En insonderheyt heeft hier door te lijden een soo jonge moeder, alst op een kint-dragen en baren aen-komt. (Iuniores mulieres gravius laborant in partu, & plures intereunt. Aristot. 7. Polit. cap. 16.) Waer by komende dat soodanighe jonghe domme lieden (die maer in de werelt en beginnen te sien als in een hollen pot) haer selven geensins, en veel min haer huysgesin, konnen besorgen: ende mitsdien dickmael verdroncken zijn, eer sy (soo men seyt) het water kennen. Van gelijcken dat een man van soo groene jaren geen aen-sienelickheyt onder syn huys-genoten hebbende, ende syn vrouwe onbequaem zijnde om hem die te geven, het de huys-houdinge ontwijffelick ten besten niet gaen en kan: sulcx dat uyt dese verhaeste houwelicken geen voordeel, maer na-deel, voor het gemeen is te verwachten; want 't is van alle tijden gemerckt, dat ontijdige houwelicken niet anders hebben voort-gebracht als berou en veelderley ongelegentheden. Phi. Segh my dan eens (naer u oordeel) den bequaemsten tijt van trouwen, soo voor de jonge lieden, als voor de gemeene sake. Soph. My dunckt dat dit versken u dat leeren kan, soo ghy het niet en weet:
Indien ghy soeckt een aerdigh paer,
Soo geeft een maeght drie-seven jaer,
De jonghman seven boven dien,
En groetse dan voor echte lien;
Een vveynigh meer of vveynigh min
Dat maeckt een eerlick huysgesin.
Phi. Ick wil sulcx als ghy nu geseyt hebtGa naar margenoot+ voor goet op-nemen: maer segh my doch wat ghy hout van de trou-beloften, die hier voormaels dickwils, ende nu noch somwijlen werden gebruyckt, sonderlinge onder de groote: (Exempla vide apud Arnisae. cap. 2. sect. 2.) te weten, als de ouders haer kinderen noch in de wiege leggende, ofte gansch jongh van jaren zijnde, onderlinge verloven, om met haer mondige jaren de gedaen beloften te voltrecken. Soph. Ick antwoorde met een woort, dat ick alle soodanighe trou-beloften houde voor ondienstigh, en selfs krachteloos: het zy dat de selve geschieden tusschē twee kinderen, ofte dat een der selver van rijper jaren zy. (c. 2. c. de illis. Decretal. de desponsat. impub.) En de redenen daer van zijn kennelick; want dewijle geen soodanige beloften gesloten en konnen werden, als met onderlinge bewilginge vā de gene die het aengaet, en dat in dit geval by gebreck van oordeel geen bewilginge en kan gedragen werden, soo ontbreeckt hier een noodigh stuck, en mitsdien en deught het werck niet. Phi. Maer schoon dese trou-beloften van den beginne niet vast en zijn gheweest, nochtans de verloofde te samē op-wassende, ende by den anderen op-gevoedt werdende, bevestigen daer nae 't gene te voren by de ouders is gedaen. Soph. Dat en gaet niet vast, goede | |||||||||||||||||
[pagina 569]
| |||||||||||||||||
Philogame, jae dickwils siet men gansch het tegen-deel; want sy luyden siende haer als gebonden te zijn aen malkanderen eñ geen vrvheyt te hebbē van verkiesinge (als andere jonge lieden) krijgen dickmael een af-keer van den anderen; dewijle men veeltijts siet dat de mensche tot saken die moeten zijn, minst genegē is: oock gebeurtet dickmaels, dat de gestalte en aert van de verloofde niet over een en koomt: waer door dan terstont groote verwijderinge wert veroorsaeckt tusschen de teere gemoederen. En hoe het zy, geleerde en godsalige mannen hebben ghemerckt, dat dusdanige ontijdige trou-beloften by de ouders over hare onmondige kinderē onderlinge gemaeckt, gemeenlick eyndigen met haet, vyantschap, ende andere ongelegentheden; vermits dat veeltijts in dusdanige handelinge niet en wert gesien op het ware eynde des houwelicx, maer veel eer op gierigheyt, ofte eergierigheyt, die men daer mede voor heeft: waer door Godes segen van de selve wert af-gewent. (Beza de Repud. pag. 82. Coras. annot. 1. in arrest. Tholos. Melanth. & alij.) Wat beroerten en vint men niet in de historien ontstaen te zijn uyt dusdanige ontijdige beloften, als d'een of d'ander, beter gelegentheyt elders siende, van de selve is geweken, en dat dan van de andere zyde wraeckgierigheyt wert op-genomen, om sulcx aen de gebrekige uyt te wetten! Siet wat hertogh Ian van Borgognien niet ter hant en nam, om sigh te wreken van Lovvijs van Anjou, vermits de selve hem syn dochter (niet tegenstaende vorige trou-beloften) weder t' huys hadde ghesonden, en verscheyde andere exempelē zijn wel te vinden. (Exempla vide apud Arnisae. cap. 2. sect. 2. num. 11.12.) Ick besluyte dan, dat het beste is op het doen van een houwelick sigh lange en rijpelick te beraden: maer als het eenmael gesloten is, dan het selve met aller yl en spoet te voltrecken, op datter (gelijck men seyt) geen swarte katte tusschen en kome: (Iuratus enim hostis matrimorij, est milleartifex ad illud impediendum. Arnisae. d.l.) en dat daerom alle ouders is te raden, datse malkanderen onderlinge niet en beloven datse sigh metter daet niet en konnē doen hebben: maer datse hare kinderen haer vryheyt laten tot haer bequame jaren, en soo lange tot dat de selve het gene datse belovē selfs bequaem zijn uyt te voeren. Phi. Ick vinde uwe redenen volkomelick dienstigh voor 't gemeen: ende om nu voorts te gaen, soo verwachte ick u vordere bedenckingen op dese geschiedenisse. Soph. Ick houde vast dat onse Guerre onder andere een grooten misslagh heeft gedaen,Ga naar margenoot+ te meldē aen syn kamerade ofte krijgsmaet het innerste geheym vā het houwelicxbedde: waer door hy oorsake en gelegent. heyt heeft gegevē aen dien doortrapten lincker, om syne Bertrande te doen gelooven dat hy jae was haer eygen, echte, en wettige man: alsoo sy vermoedelick vast stelde, dat het niemant mogelick en was de verborgentheden van haren leger te verhalen, als even Guerre haer man selfs. Alle gehoude lieden dienen (mijns oordeels) dit voor een lesse op te nemē om sigh van gelijcke onbedachtheyt en ongeregeltheyt te onthouden; vast stellende datter geen beroup, geen kunst, geen wetenschap en is, of sy en heeft haer geheymenissen, die versegelt dienen te blijven, en niet geopenbaert te werdē, als aen de gene die daer toe eē sonderlingh voor-recht zijn hebbende. 'T is daerom wel geseyt, Wat in het bedde wort gesproken,
Dient met het laken toe-geloken.
En dese of diergelijcke waerschouwinge behoort te staen op het voorste deel van alle bed-steden, daer echte lieden haer legher houden, Indien u lief of leet in't houwelick geschiet,
Gehouden, zijtje wijs, en melt den handel niet.
Dit is de klippe geweest daer Candaules eē groot-vorst van Sarden schip-breuck heeft geleden; want hy niet te vreden zijnde, aen eenen Gyges synen lijf-trawant bysondere saken te verhalen tusschen hem ende syne gemale in de slaep-kamer voor-gevallen: maer hebbende boven dien bestaen te willē monsteren met de schoonheyt van de selve, ende haer daerom naeckt aen den voornoemden Gyges vertoonende, is oorsaeck geweest, dat hy door de grootmoedigheyt van de eerbare prinçesse beyde syn rijck en leven heeft verloren. Dese aen-merckinge docht my hier niet vergeten te moeten werden. Wat hebt ghy meer aen-gemerckt, daer op ghy mijn oordeel soeckt te verstaen? Phi. Ick sie dat Guerre een seer langenGa naar margenoot+ tijt van huys is geweest, jae wel ontrent ofte meer als twaelt geheele jaren: en daer uyt rijst een aen-merckinge (soo my dunckt) of | |||||||||||||||||
[pagina 570]
| |||||||||||||||||
voor man en vrouwe soo een langh af-wesen van malkanderen behoorlick en geoorloft is. Soph. Voor my, weerde Philogame, ick vinde sulcx geheel onhuysselick ende ondienstigh; want ghelijck het by-wesen voedt en aen-queeckt de liefde en goede genegentheyt, soo houde ick dit het af-wesen (sonderlinge als het lange duert) is als een moeder van af-keerigheyt en onminne: en daerom heeft een Out-vader wel geseyt, dat een man, sonder wille van syn vrouwe, lange uyt syn huys wesende eeniger maten oorsake is dat de selve haer koomt te verloopen in buyte-lust en overspel: (August. lib. de adulter. conjug. Refertur c. si tu abstines 27. quaest. 2. c. 24.) Iae daer zijn rechts-geleerden (Pet. Raven. in suo. alphab.) die seggen derven, dat een rechter, in soodanigen gevalle de vrouwe haer ontgaende, al vry tot verschooninge van de selve het lange af-wesen van den man behoort op te nemen. Het welcke ick mede eeniger maten kan toe-staen, behoudens even-wel dat uyt sulcx de vrouwen geē oorsake en werde gegevē om sigh in hare lusten te verschoonen: dewijle de heydenen selfs niet toe en hebben willen staen aen de vrouwen (oock by langhdurige absentie van de mans) een ander te mogen trouwen, 't en ware sake dat de selve sekere tijdinge van syn doot konde vertoonē. (L. Vxores. ff. de divort. & Auth. hodie. C. de repudijs. Phi. Maer ick hebbe my laten seggen in Engelant wesende, aldaer een gebruyck te zijn, dat soo wanneer een man sigh voor eenigen tijdt af-scheyt en onthout van syn vrouwe, eñ dat de selve middeler-tijt quame swanger te werden, dat het selve wert verstaen te wesen voor rekeninge van den selven haren man, schoon hy oock meer als negen maenden uyt syn huys hadde geweest: te weten, ingevalle de selve midder-tijt het rijck niet en heeft verlaten: ende en wert de man oock op syn eedt niet gelooft, willende verklaren dien geheelen tijt syn wijf niet te hebben beslapen; zijnde het vermoeden van rechten soo sterck voor de vrouwen, dat daer tegens geen bewijs en wort toe-gelaten. Soph. Dat gebruyck (sooder een soodanigh is) moet verstaen werden aldaer te wesen in-gevoert, om den man een spoor te geven, niet soo lange van syn partuyr sigh te onthouden. Phi. Dese en diergelijcke dingen zijn dienstigh bedacht te werden in desen onsen tijt, daer veel mans soo langhdurige reysen op Oost en West-Indien ter hant nemen, en dickwils veel jaren uyt-blijvende, op haer weder-komste de huys-houdinge in selsame gestalten vinden. Maer ick sie dat de lieden veel genegen zijn de vrouwen in die ongelegentheyt vry wat te verschoonen: en ick hoorde tot dien eynde lestelick verhalen, dat de Heerē Staten van de vereenighde Nederlanden in beraet hebben gestaen, of men het overspel niet met den doot en behoort te straffen, als in Godes woort, en in veel landen noch wert gedaen: en dat sulcx vermoedelick goet soude gevonden zijn geweest, ten ware sake geweest dat eenige leden van de selve in bedencken hadden gebracht, wat men in soodanigen gelegentheyt, en als de lijf-straffe waer vast gestelt, soude doen met vrouwen van de gene die soo lange op haer reysen uyt blijven: en of men sonder onderscheyt die mede soude verstaen met den doot te straffen, soo wanneer die bevonden souden mogen werden het geselschap van andere mans gebruyckt te hebben. Het welck alsoo by de leden van de vergaderinge seer bedenckelick werdende geoordeelt, is het geheele stuck tot noch toe sonder besluyt blijven staen. Maer wat is u gevoelen van soodanighe mans? Soph. Datse behooren of ongetrout te blijven tot op haer weder-komste, ofte datse de vrouwen met haer behooren te nemen, ofte datse niet te naeu-keurigh en willen wesen in 't ondersoecken van alles dat in haer af-wesen is voor-gevallen. Phi. Maer isset de vrouwen niet gheoorloft nae rechten, als de man drie jaer uytGa naar margenoot+ den lande is geweest, en dat men niet sekers van hem en kan weten of hy levende of doot is, haer elders te mogē versien; gelijck sulcx haer geoorloft is, als een man in drie jaren haer de schuldighe goetwilligheyt niet betaelt en heeft? Soph. Neent, lieve Philogame. Ick en weet van geen andere rechtē, als daer van ick alreede hebbe verhaelt: te weten, datter moet blijcken van des mans overlijden, aleer een vrouwe wert toe-gestaen te mogen komen tot een ander houwelick. En wat de drie jaren belanght, daer van ghy gewaeght, die en zijn niet te passen op dese ghelegentheyt, als niet gemeens daer mede hebbende; maer op onmacht van de man drie jaren langh geduert hebbende. | |||||||||||||||||
[pagina 571]
| |||||||||||||||||
Ga naar margenoot+ Phi. Wel laet ons van die stoffe hier al mede wat spreken, dewijle onse historie mede daer toe aen-leydinge is gevende, en dat ick uyt de selve verstae, dat Martijn Guerre geheele acht ofte negen jarē onmatigh is geweest syn vrouwe de schuldighe goetwilligheyt te betalen? en dat door eenighe quade kunstē, die men in Vrancrijck de geknoopte nestelingh noemt. Ick bid segh my een weynigh wat u derhalven bekent is. Soph. Op een tijt, goede Philogame, als ick in mijn jonckheyt in Vrancrijck was, soo gebeurdet schier soo haest ick daer aengekomen was, dat seker jongh paer volcx, in de gebuerte daer ick my doen onthiel, des nachts sigh liet bevestigen in de trouwe: en alsoo ick vraeghde, waerom sulcx by nachte en niet by dage en geschiede, wert my tot antwoorde gegeven, dat het selve soo wert goet gevonden, om te ontgaen het knoopen van den nestel, daer mede dese jonge lieden werden gheseyt gedreyght te zijn; dewijle veel menschen van ghevoelen zijn, dat voor der sonnen op-gangh dese spokerijen geen kracht en souden hebben: ofte immers, datter des nachts niemant (als de naeste vriendē ) kennisse van het trouwen en is hebbende. En alsoo ick vorder vraeghde wat dit was, en hoe het in 't werck gestelt wert, is my vorder verhaelt van de gene die het schenen wel sekerlick te weten, dat onder het trouwen, en als de priester aen de jonge lieden de handen doet vougen, yemant tusschē beyden eenige spoock-woorden mommelt, ende daer op een knoop inde nestel leyt, hy daer mede den bruydegom onbequaem maect om syn bruyt te mogen genieten, zijnde even-wel de selve bruydegom niet onbequaem het geselschap van andere vrouwen te gebruycken. Phi. Wel dunckt u dat dit alsoo kan geschieden, en dat een boos-wicht door quade kunsten soo veel soude vermeugen, even juyst ten aensiene van het deel dat hem wettelick is toe-gevought? Soph. Mijn gevoelen en soude misschien van geen groot bedencken hier in wesen, dewijle wy (God moet des hoogelick gedanckt zijn) in onse landen des geen exempels en weten. En van andere landen, en wat aldaer om gaet, en derven wy soo volmondelick niet spreken, dewijle wy den aert van de selve van langer hant niet wel en hebben doorgront. Wy laten dan sulcx doen de gene die des uyt ervarentheyt volle kennisse zijn hebbende: onder de selve is Iohannes Corasius een groot rechts-geleerde, ende boven dat een wijs, ervaren, en geleert man, aen wien niet licht eenige beuselingen in de hant zijn te steken: dese seydt onder andere, van dit werck sprekende, in eygen woordē aldus: Ick soude alle dese dingen onvvaerschijnelick oordeelen, ten vvare my, door ontallicke exempelen, van de vvaerheyt deser saken dagelicx quame te blijcken. Annot. 22. in arrest. Tholos. Boven dien soo getuygen geleerde Theologanten, mitsgaders de geestelicke rechten, oock mede eenige oude Rabbijnen sulcx inder waerheyt te geschieden. D. Thomas. 3. p. 4. q. 58. art. 2. & alij citati ab Euriquez lib. 2. de matr. c. 8. c. si per sortiarias. 33.1.4. & tot. tit. de frigid. & malef. Phi. Dit klinckt my al vry wat selsaem in de oiren, ende daerom woude ick wel wat naerder onderrecht wesen van dit stuck, en hoe verre dese of diergelijcke onmacht in achtinge koomt, in 't trouwen, scheyden, ofte t'samen blijven van gehoude personen. Soph. De onmacht in de mans-personen en is niet eenderley, goede Philogame: want daer worden mans ghevonden, aen de welcke de geheele leden tot de voortelinghe dienende ofte ghebreken, ofte immers soo onstaltigh zijn, datse onbequaem zijn om vrouwen te gebruycken: ende de soodanige is het ongeoorloft sigh ten houwelicke te mogen begeven: (L. si serva. §. spadoni. ff. de jure dot.) ofte in gevalle de selve sulcx hebben onderstaen, en sigh tot een vrouwe hebben laten vougen, soo wert de selve vrouwe (des versoeckende) vry gestelt om een anderē man te mogen trouwen: verstaen werdende, het houwelick in dien ghevalle niet te zijn ontbonden, maer van onwaerden verklaert, als te voren in sigh selvē niet hebbende bestaen: en van dese sorte en is niet gheweest onse Martijn Guerre. Dan daer zijnder die door het binden van de nestel, ofte andere quade kunsten, onbequaem werden gemaeckt, somtijts ten aensiene van alle vrouwen, somtijts alleen ten aensiene van de gene daer mede sy gemeenschap van bedde verstaen te hebben: als, te weten, van haer eygen bruyt, als onse Guerre schijnt gestelt geweest te zijn. Soo leest men dat Amasis koningh van AEgypten door dusdanige spokerije is onmachtigh gemaeckt geweest van 't gebruyck aller vrouwen, als Herodotus in syn 2. boeck verhaelt: soo is oock de ko- | |||||||||||||||||
[pagina 572]
| |||||||||||||||||
ningh Theodoricus onbequaem gemaeckt ten opsien van syn vrouwe, niet vē syn by-wijfs, als Paulus AEmilius in vita Clotarij verhaelt; soo is Galeacius Sforsa onnut gemaeckt geweest voor syn huys-vrouwe Isabelle van Aragon, als Guicciardin vertelt. Ende dusdanighe ongelegentheyt en wort niet gehouden voor altijt duerende, maer alleen voor eenen sekeren gesetten tijt, ofte tot dat de spokerije met eē tegen-sweringe wert vernietight: het welcke Ioh. Corasius getuyght in Gascognen dickmaels te geschieden. En daerom wert vast gestelt, dat om die oorsake wille geen houwelicken en werden vernietight, ten zy sake sulcx dry geheele jaren achter den anderen hadde geduert: in welcken gevalle (nademael men dan hout sulcx een geduerigh gebreck te sullen wesen) wert de scheydinghe toe-gestaen. c. Fraternitatis, & ibi gloss. de frigid. & malef. Coras. num. 22. in arrest. Tholos. Even-wel wat my belanght, soo soude ick in twijffel stellen, of oock om soodanige oorsakē het houwelick kan gescheyden werden, dewijle sulcx alleen om overspel by Godes woort wert toe-gelaten. Phi. Maer ghy en hebt met my noch niet al gedaen, weerde Sophronisçe: met vragen (seydt ons spreeck-woort) wort men wijs, maer onweert; u bescheydentheyt (vertrouwe ick) sal my de onweerdigheyt afhoudē, en de wijsheyt latē toe-komē: en daer op derf ick u noch dese vrage doen, hoe datGa naar margenoot+ een kint in overspel geteelt, en uyt overspel geboren, kan verstaen werden als wettigh erfgenaem te wesen in syns vaders naer-gelaten goederen. Soph. De vrage is wel gedaen, en 't en verveelt my niet u daer op in 't korte te berichten, hoe-wel datter veel toe geseyt soude konnen werden. weet dan, dat het kint in desen geroert wort verstaen wettigh te wesen, uyt redenen dat de moeder ter goeder trouwen in alles hadde gegaen, meynende het selve kint eerlick van haren man, en niet van een bouf, t' ontfangen: zijnde de rechten soo goedertieren ten aensiene van de kinderen, dat de selve op de goede trouwe van een van de ouders de kinderen voor wettigh aen-nemen. Vid. annotata Corasij in arrest. Tholos. num. 11. & 95. Phi. Ick hebbe (nae my dunckt) in de rechten gelesen, dat ingevalle een vrouwe een slave quame te trouwen, meynende den selven een vry persoon te wesen (de sake ondeckt werdende) de kinderen voor onwettigh gehouden te moeten werden. Soph. Dat is eē gansch bysonder geval, ende in haet van de slaven in-gevoert, die als schier voor geen menschen werdende gerekent, geen houwelick en vermochten aen te gaen; maer in alle andere gevallen wort de sake voor de kinderē ten besten geduyt. want ingevalle een priester sigh tot trouwē quame te begeven, de vrouwe van syn gelegentheyt onbewust wesende; de kinders in soodanigen houwelick gewonnen zijnde, werden verstaen wettige ende geen bastaerden te wesen: want om eē kint onwettigh te maken, moeten beyde vader eñ moeder in quade trouwe zijn geweest, ten tijde de selve geteelt zijn. Phi. Soo kan dan een getroude vrou by een vreemt man slapen sonder overspel te doen, en kinderē teelen die wettigh en geen bastaerden en zijn. Soph. 'T is soo ghy seght, weerde Philogame, om redenen by my nu geseyt. Phi. Maer is sulcx niet eer uyt een andere oorsake; te weten, vermits nae rechten de vrucht den buyck volght? Soph. Niet alsoo, Philogame: en daer toe wil ick u een sake bekent maken, die u misschien noch vreemder sal denckē als dese daer wy nu van gesproken hebbē ; en boven dien sult ghy konnen sien, dat uwe redenen in dusdanige saken niet vast en gaen. Ick segge u dan, dat een gehoude vrou-persoon met haer eygen man kan overspel begaen, en even-wel wettige kinderē voort-brengen. Phi. 'T zijn wonder-redenen die ghy spreeckt, Sophronisçe: en ick en kan die niet grijpen, ofte ick moest eerst het geval hooren verhalen. Soph. Wel hoort: Aurora (seyt Hyginus) versocht op een tijt aen Cephalus (een man van Procris op den welcken sy verlieft was) haer in 't bedde een vrientschap te willen doen: Cephalus gaf haer tot antwoorde, dat sy ten bestē wilde nemen dat hy sulcx niet doen en konde, vermits tusschē hem en syne Procris onderlinge eedt en belofte was, van den anderen heus en trouwe te zijn. Aurora druckte hem nader, en seyde, dat dewijle syn vrouwe hem geen trouwe en was houdende, hy van gelijcken ongehouden was haer sulcx te doen: en om sulcx seker te weten, seyde sy, ick wil u de gedaente van een rijck koop-man geven, neemter onder dien schijn de preuve van. Cephalus doet haren | |||||||||||||||||
[pagina 573]
| |||||||||||||||||
raet, en onder het lock-aes van groote gheschencken, beweeght Procris, hem (die sy meende een juwelier te wesen) deelachtigh te maken van haer bedde. Wat dunckt u dede dese oock overspel? Phi. Voor my, ick meyne dat jae. Soph. Soo is dan hier een overspeelster sonder overspeelder, en in 't voorgaende geval wort een overspeelder sonder overspeelster gevonden. Maer of Procris uyt die by-een-komste met kinde hadde begort geweest, soudt ghy het oock voor wettigh houden? Phi. My dunckt dat daer aen niet te twijffelen en is. Soph. Soo hebt ghy dan qualick ghemeynt dat de vrucht niet als den buyck moet volgen, als ghy te voren seydet. Phi. Ick ben wat verstelt in dese vreemde gevallen, en gevoele my als vergramt tegens Cephalus, dat hy die preuve soo schrap aen-leyde, en soo de vrouwe verstrickte. Soph. Maer op dat soodanige gevallen niet alleen op de vrouwen en schijnen aen te komen, soo gedenckt my verstaen te hebben, een gelijck geval in onsen tijt geschiet te zijn: daer de man schult hadde, en de sake stont aldus: Brandine en Grumilde twee gespelen wesende, soo trout Brandine met Rodocles, en Grumilde met Dinanto, twee voorname jonckvrouwen met twee uyt-muntende jonge-lieden. Brandine is drie jaren ghetrout sonder bevrucht te werden, of eenigh voor-teecken daer van gewaer te werden. Rodocles laet de oogen syner ydelheyt vallen op Grumilde, wort vierighlick op haer ontsteken, opent syn brant aen de selve, en versoeckt behulp: sy openbaert sulcx aen Brandine, en die twee besluyten t'samen, dat Grumilde het versoeck sachtjens sal aen haer laten leunen, en by af-wesen van Dinanto aen Rodocles tijt en plaetse setten, om tot syn voor-nemen te gerakē ; met waerse houwinge nochtans dat hy sigh geheel stil moeste houden, vermits de broeder van Grumilde wert geseyt dicht by haer kamer te slapen. Om kort te zijn, het stuck wert invougen als geseyt is beleyt, maer Brandine vint haer in het bedde vā Grumilde, en Rodocles vint sigh by de selve, niet anders wetende of hy geniet syne langhgewenschte Grumilde; doch al in groote stilheyt, als het onder-spreck was. De uytkomste van de sake was, dat Brandine van dien nacht en negen maendē van een jongen sone moeder wert: invougen dat sy op eenē nacht onder de gedaente van Grumilde dadelick verkreegh, dat sy in drie geheele jaren in haer eygen gestalte, ende in het reyn houwelicx-bedde, niet hadde wetē uyt te wercken. Ey siet 's menschen verdorventheyt! wel, heeft Procris overspel begaen met haren eygen man Cephalus, soo en kan Rodocles van gelijcke sonde niet ontschuldig zijn, schoon hy Brandine syn echte wijf besliep: en om gelijcke redenen moet het kint, uyt die byeen-komste geboren, verstaen werden een wettigh kint te zijn, na mijn oordeel. Phi. Maer leet Grumilde daer nae geen aen-stoot meer van Rodocles? Soph. Men verhaelt my dat jae; maer dat sy hem daer naer in twijffel hiel soo lange tot hem de sone was geboren, en doen opende hem Grumilde watter omme was gegaen: en sedert wert geseyt, dat Rodocles hem stille hielt; alsoo hy uyt dat hem geschiet was ten vollen hadde geleert, dat al dit werck maer in sinne-vlagen en inbeeldinge bestaet: dewijle hy in de meyninge zijnde van Grumilde te beslapen, syn eygen vrouwe gebruyckte, en even dat vernuegen seyde gehadt te hebben als of hy Grumilde inder daet in syne wellusten hadt genoten: gevende grooten danck aen Grumilde, van hem, sonder haer schande, van syn uytsinnigheyt te hebben genesen. Phi. Maer even-wel hoe soudt ghy in rechten vast maken, dat Rodocles met Brandine by dit geval overspel soude hebben begaen? Soph. De rechts-geleerde stellen een vrage voor in deser manieren: Of yemant (seggē sy) een juweel nam, met opset 'tselve den eygenaer t'ontvreemden: en of de selve sulcx merckende aen dē nemer sulcx toeliet, met een stil voor-nemē van hem het selve te schencken; de Rechten seggen in sulcx dieverije begaen te wesen, maer ter dier oorsake geen vervolgh in rechten tegen hem gegeven te werden. Qui putat se invito domino rem attingere, cùm tamen dominus velit, furtum facit, inquit Pomponius; sed tamen furti non obligatur, secundum Vlpianum. Vid. AErod. lib. 7. Rer. Iudicat. cap. 5. Phi. Hoe! kander dan een dief of dieverije wesen daer niet gestolen en is? Soph. Even soo gelijcker overspel kan gedaen werden sonder datter een overspeelder gevonden wert. | |||||||||||||||||
[pagina 574]
| |||||||||||||||||
Phi. Dese dingen zijn gansch selsaem, en boven diē my geheel rou voor-komende, dien-volgende en soude ick des niet vast derven besluyten, wat men hier in behoort te gevoelen. Maer segh my doch, of een man nu eenigen tijt langh wel gheweest, en genot van syn vrouwe gehadt hebbende soodanigen ongelegentheyt over quam, sulcx dat hy daer naer in drie jaren als ontmant ware, soude het oock dan de vrouwe vrystaen scheydinge te versoecken? Soph. Geensins, Philogame; want het houwelick eenmael door gemeenschap van bedde bevestight zijnde, schoon de man dan soodanige ofte diergelijcke ongelegentheden over quamen; jae schoon de man naderhant door sieckten, quetsure ofte andersints quame te verliesen al wat aen hem mannelick is, de vrouwe en soude in dien gevalle niet anders vermogen te doen, als een groote plaester van patientie te gebruycken, om alle hare jeughdigheden daer onder te dempen en doen versterven. Coras. annotat. 22. in arrest. Tholos. Phi. Wisselick dat is een hart vonnis tegens de vrouwen, weerde Sophronisçe: moet dat alsoo voor vast en onverbrekelick gehouden werden, na u gevoelen? Soph. In trouwen jae, Philogame: en daerom is het houwelick wel te recht een onverbrokē bant genaemt, soo wanneer het selve eens syn volle leden heeft gehadt; invougen dat schoon dan een man of vrouwe, die dit al mede over komen kan (Tam infeminas quàm in viros hoc virus grassari, testatur Ananias de natura daemonum lib. 4. sed tamen frequentius in viros. Mart. Delrio disquis. magic. lib. 3. c. 4. sect. 8.) door eenigh geval geen man of vrouwe en bleve, echter sy luyden onderlinge man en vrouwe moeten blijven. Het verliesen van armen, van beenen, van oogen, jae van verstant en oordeel en breeckt geen houwelick: en dien-volgende oock mede niet het verliesen van die leden, die eygentlick tot het houwelick zijn dienende. Phi. Noch een vrage uyt dese geschiedenisse, weerde Sophronisçe: dat is, wat behendigheden of grepen uytterlick geoorloft zijn, om aen een vrouwe te geraken, en een ander een voordeel af te sien. Ga naar margenoot+ Soph. Soo ghy dit verstaet, lieve Philogame, van yemant syn vrouwe t' ontsetten, soo sal ick dadelick antwoorden, dat in die gelegentheyt geen behendigheden, hoe wel die oock beleyt mochten wesen, eenighsins prijsselick en zijn: dewijle het geheele werck niet en deught, en daerom niet als een quade uyt-komste en kan hebben. Ende om een yder aen te wijsen dat soodanige maniere van doen gansch hatigh is by God almachtigh, ende dat de selve daerom doorgaens bysondere straffen onderworpen is, kan uyt veel geshiedenissen van oude ende nieuwe tijden als met de handen getast werden. Onder andere dunckt my, dat het exempel van Antonius eñ Cleopatra seer gedenck-weerdigh is in desen gevalle: en des te meer, vermits door het selve is blijckende, dat niet alleen een mans-persoon den anderen syn partuyr af-handigh kan maken, ende tot sigh verlocken: maer dat sulcx oock somwijlen by vrouwen wert in 't werck gestelt, ende dat 't een en 't ander bedrogh selden ongestraft blijft, selfs hier in onse werelt. Phi. Ick wenschte het verhael van Antonius ende Cleopatra van u te mogen hooren, als wesende een exempel van groote ende hoogh-verheven personen, ende dien volgende des te meer aenmerckens weerdigh. Soph. Dese geschiedenisse is al mede met die eygen penne af-gebeelt, door de welcke ons d'and're trou-gevallen zijn gheworden. Ick wil het selve u ter hant doen, om van u gelesen te werden: ick gae middelertijt een weynigh buyten, om een sake te verrichten daer aen my wat gelegen is. En dewijle ghy recht te voren gewagh hebt gemaeckt, offer eenige listigheden geoorlooft zijn om een houwelick te vorderen, en dat daer-op wel yet goets in bedenckē kan werden gebracht; soo sult ghy hier op een ry achter den anderē vinden ses onderscheyden gevallen die als hier toe schijnen aen-leydinghe te geven: te weren, voor eerst het verhael van de wonderbare ende niet-te-min malle lief-koserie tusschē Antonius en Cleopatra. Ten tweeden, de korte ende met verdriet eyndigende minne-sucht van Masanissa ende Sophonisba, beyde ontleent uyt de Romeynsche historien. Ten derden, een sonderlinge geschiedenisse in de nae-tijden voor-gevallen, met bedrogh begonnen ende met ellende besloten. En alsoo de voorsz. drie geschiedenissen niet sonder droefheyt te lesen ende te bedencken en zijn, soo volgender drie andere trou-gevallen van luchtiger | |||||||||||||||||
[pagina 575]
| |||||||||||||||||
stoffe, om de bitterheyt van de eerste wat te versachten: te weten, eene daer in nae-gebotst wert den aert van de Griecsche hardersgedichten, en wert hier dē naem van Rosenkrijgh gegeven. In het tweede is vervat een kort verhael van een listigen voorstel om een houwelick te wege te brengen, in onsen tijt voor-gevallen. In het derde wort gewagh gemaeckt van een slimmer treck ten selven eynde dienende, mede in onse eeuwen inder daet geschiet: alles te samen genoughsaem loopende op sonderlinge bedriegeriē rakende het stuck vā houwelicke; het eene meer, het andere min. Leest dese (soo het u bevalt) in mijn afwesen, en daer-op konnen wy by gelegē theyt wat nader rugge-spraeck houden, soo wy des lust mochten hebben. Phi. Ick ben des wel te vreden, weerde man, en gae van nu aen my stellen om dese ses trou-gevallen in u af-wesen in te nemen, om daer uyt stoffe te rapē van nieuwe onderhandelinge. Soph. Doet soo, Philogame, en vaert wel. |
|