Alle de werken. Deel 2

(1862)–Jacob Cats– rechtenstatus


Hoe en op wat manieren de verhaelde middelen, in elck gedeelte des Ouderdoms, tot de gesontheyt moeten worden gebruyckt. Cap. I. Hoe by een yegelijck in 't gemeen de gesontheyt moet bewaert woeden. Treedt dieper in het werck en leert gemeene gronden, Die tot uw lijfsbchout de kunst heeft uytgevonden, Leert, hoe men spijs en dranck en lucht gebruycken moet, Ten eynd' in u ontstae een fris en jeughdigh bloet. En om tot uwen dienst een weinigh hier te seggen, En tot het vorder werck den gront te mogen leggen, Soo leert van heden aen, als voor den besten raet, In alle dingh te gaen na rechte middelmaet. Geen mensch en zy te luy, geen mensch en moet de leden Tot al te grooten werck en stagen last besteden;
[pagina 813]
Hebt niet te schralen kost, hebt niet te gullen keel, En slaept niet al te langh, en waeckt niet al te veel. Gewent u niet te licht, om op gesette stonden Te nemen medecijn, en vast te zijn gebonden Aen regels van de kunst: en neemt geen drancken in, Om ick en weet niet wat, of uyt een luchten sin; Door vasten, stil te zijn, of door gerust te leven, Wordt dickmaels sonder meer een koortse weghgedreven. Weest matigh, dertel volck, ghy kont oock sonder kost, Van pijn en ongemack, van sieckten zijn verlost.
Hippocrates 3. Aphoris. 52. Al watter uyt den regel gaet, Dat is voor alle menschen quaet, En daerom dient, na rechten aert, De gulde middel-maet bewaert.
Hippocrates 2 Aphor. 50. Al wat den mensch staegh wedervaert, Wordt als sijn ingeboren aert.
Boethius I. de Cons. Phil. 7. Pooght ghy een stillen geest en welgestelde sinnen, Pooght ghy een vasten stant in uw gemoet te winnen, Siet hier een korte les die wonder veel besluyt: Jaeght hope, jaeght den angst, jaeght druck en blijdschap uyt. Daer is geen beter wegh om wel te mogen leven, Als aen dit grilligh volck geen tijt of plaets te geven; Want konje dat gewoel niet wijsen van der hant, Ghy wordt, gelijck een slaef, gehouden aen den bant.
Celsus I. de re. Med. I. Het is by wijlen nut, met drancken af te drijven Het slijm dat in de maegh of elders plagh te blijven: Maer als men dat te veel of sonder reden doet, Soo wordt na rechten eysch het lichaem niet gevoet. En daerom wordt de mensch verswackt in al de leden, Dat leert de ware daet en oock de wijse reden; En swackheyt is de gront en als een vruchtbaer zaet, Waer uyt de bleecke koorts en ander quael ontstaet. Al die haer billen, Gewennen tot pillen, Haer oogen tot brillen, Die moghen wel stillen Haer malle grillen, Ten zy sy willen, Haer leven spillen.
Hippocrates Die 't lijf gesont behouden wil, En wese niet gedurigh stil, Maer plege staegh een matigh werck, Dat maeckt de swacke leden sterck, En word' oock niet te seer gevoet, Dat is voor ziel en lichaem goet.
Cap. II. Waer de ouders op moeten letten in 't teelen der kinderenGa naar voetnoot1). Een die genegen is na rechten eysch te schrijven, Hoe dat men langen tijt magh fris en jeughdigh blijven, Dien is ten eersten nut dat vlijtigh zy gelet, Wat regel noodigh is omtrent het echte bet. Al die maer vunsigh saet in haren acker saeyen, En kunnen anders niet als snode vruchten maeyen, En wie dat huysen bout en quade gronden leyt, Heeft sich maer enckel leet en moeyte toebereyt Ghy, die eens Naso laest om wel te leeren minnen, Leert hier te deser tijt, hoe kinders zijn te winnen; De kunst heeft wonder in, schoon ghy veel dingen weet, Hier dienen even wel uw sinnen in besteet. Komt, leert dan na den eysch een jonge vrou beslapen, Om uyt het echte bedt bequame vrucht te rapen; Want die hier na de lust en buyten reden gaet, Beklaeght sijn dom gewoel wanneer het is te laet.
Den Poeet Hesiodus. Verkiest bequamen tijt om wel te mogen paren: Een man beginne werck ontrent sijn dertigh jaren, Een vrijster magh het doen ontrent de seventien, En eer om wel te gaen en magh het niet geschiên. Genaeckt geen echte vrou wanneerje zijt beschoncken, Ghy zijt dan niet bequaem als om te leggen roncken; 't Is hinder aen het landt als yemant qualijck mint: Een ongeregelt bedt, een ongeregelt kint. Maer om met goet verstant dit uyt te mogen wercken, Soo dient op dit bedrijf de leser aen te mercken, Dat wel geen droncken hooft kan nut en dienstigh zijn, Dat is een gulsigh mensch, verwonnen van de wijn; Maer wie dat edel nat soo matigh heeft genoten, Dat slechts een soete vreught is uyt de wijn gesproten, En dat het machtigh vocht niet verder is gegaen, Soo magh, seyt ons de kunst, het teelen wel bestaen.
Ovidius 2. de Arte Amandi. Men hout, wanneer de wijn is matigh ingenomen, Dat uyt het echte werck dan gauwe kinders komen, Maer hier dient wel besorght te houden rechte maet, Ten zy men hinder soeckt omtrent het echte saet. Maer hier wordt nu gevraeght, wanneer men sal beginnen Te naken tot de vrou om vrucht te mogen winnen; De kunst heeft ons geleert, dat voor het echte zaet
[pagina 814]
Is best te doen het werck ontrent den dageraet; Dan heeft de maegh geteert, dan zijn de binne leden, Gesuyvert mette nacht van alle rauwicheden, Dan zijn de geesten fris, wanneer men heeft gerust; Maer wie des avonds teelt die siet meer op de lust.
Een geval seker vermaert medecijn voorgekomen, gelijck Dr. beverwijck 't selve verhaelt in het tweede deel van de schat der gesontheydt in 't tweede capittel. Moy Geertruyt eerst getrout, die was gesint te weten, Wanneer men alderbest den echten acker spit, Een geestigh medecijn beneffens haer geseten, Bedacht hem op de vraegh en sey ten lesten dit: Wanneer de dageraet haer rosen komt ontluycken, Dan is het spel gesontst en voor de leden goet; Maer die ontrent de nacht haer echte deel gebruycken, Genieten meerder lust en vinden meerder soet. Wel (sey de jonge vrou), soo wil ick dan besorgen, Te plucken in het bedt de vruchten van de jeught, Vooreerst, om wel te zijn, ontrent den rooden morgen, En, als het avondt werdt, dan om de soete vreught.
De oude hebben gaerne gesien dat de kinderen haren vader geleecken, gelijck het blijckt by het bruylofts gedicht van manlius torquatus en julia. catullus spreeckt Ick wensche dat een aerdigh kint, Het schoonste dat men yewers vint, Het soetste van de gantsche stadt, In uwen schoot gedoocken sat. En dat het, met een soeten lagh, Sijn vader wenste goeden dagh, Sijn vader even soo geleeck, Dat yemant, die het maer bekeeck, Terstont aen 't kroos en wesen sagh, Wie dat de vader wesen magh, Ter eeren van de rechte trou, En u ten goede, waerde vrou!
Verhael van thomas morus. Na dat Jan Albeschick getrout was binnen Lonnen, Soo hadt hy metter tijt al menigh kint gewonnen, Maer als de goede Jan den gantschen hoop bekeeck, Soo vondt hy onder hem niet een dat hem geleeck. Dit heeft sijn lossen kop te bijster seer gespeten; Hy meende dat het wijf hadt achter uyt gesmeten, En watter yemant doet en watter werdt geseyt, Het stuck by hem gelooft en werdt hem niet ontleyt. 't Geviel om dese tijt dat Trijn een soontje baerde, Dat schier in alle dingh na sijnen vader aerde; Dit heeft het grilligh hooft in volle daet bemint, Hy meynde dat alleen dit was sijn eygen kint. Maer siet, een kluchtigh quant die quam met hem te spreken, En seyde: lieve maet, ghy seylt verkeerde streken, Hebt gy geen vaster grondt omtrent een echte vrou, Soo waerje beter noyt gekomen in de trou. Siet, als een dertel wijf laet haren acker telen Van yemant, wel gewoon met haer te komen spelen, En dat sy seker weet haer man is in de stadt, Soo isse van den anghst gedurigh opgevat; Sy is geheel ontset en al haer sinnen schromen, Dat hy sal daer ontrent en by den handel komen: Hierom soo wordt sijn beelt soo diep in haer geprent, Dat sy het aen de vrucht ten vollen oversent; Haer man is daer te sien; siet, dus soo gaen de saken, Men kan op dit geheym geen vaste gronden maken: Of 't kint sijn vader lijckt of dat het anders gaet, Ten maeckt geen vrouwe goet, ten maeckt geen vrouwe quaet. Het gaet'er seltsaem toe, als mans en jonge vrouwen Ten goede van het landt den soeten acker bouwen, Nature doet haer werck, doch waer en hoe en wat, Dat heest tot heden toe geen menshe recht gevat. Daer stont doen Jan en keeck, en gaf het spel gewonnen, En heeft sijn ouden luym na desen noyt begonnen. Wel vrienden, alsje scherst of soete reden drijft, Maeckt staegh dat man en vrou in goede vrede blijft.
Lucretius lib. 4. In 't bedt te weeligh zijn belet het vruchtbner telen, En daerom moet het wijf niet al te dertel spelen; Want in een lossen doel, daer in dat yemant schiet, En treft men noyt het wit waerop de schutter siet.
Cap. III. Teel-konst voor de gene die genegen zijn haer gesin en met eenen de werelt te vermeerderen Indiender yemant is begeerigh om te weten, Hoe dat de minneplicht behoort te zijn gequeten, Dit let op dit geschrift en op de beddewet, Die u hier door de kunst voor oogen wordt geset. In 't soetste van de Mey, wanneer de velden bloeyen, De kruyden jeugdigh staen, de boomen lustigh groeyen, Als ghy dan hebt gerust, de mage wel geteert, En dat u geen verdriet of swaer gepeyns en deert, Uw leden zijn verquickt, vermoeytheyt weg genomen, En dat in hare plaets de geesten zijn gekomen, Soo dat uw jeugdigh bloet, als van den slaep verweckt, Wordt gaende door het lijf en na de vrouwe streckt, En dat uw soete duyf heeft wel-gestelde sinnen, En leden wel bequaem om zaet te mogen winnen, Soo roept tot uw behulp den vader van de trou, Begeeft u dan met ernst ontrent een jonge vrou, En doet dat u betaemt; en, naer uw reyne lusten, Soo wilt noch op het bedt een weynigh blijven rusten, Oock sluymert noch een wijl; of soo u slaep ontbreeckt, Soo maeckt dat ghy alleen van soete dingen spreeckt.
[pagina 815]
Een quelligh bedt-gepraet en dient geen jonge vrouwen, En past geen echte mans die haren acker bouwen; Ghy dan, jaeght bange sorgh en droefheyt op de vlucht: Een acker eerst bezaeyt die wil een sachte lucht.
Cap. IV. In hoe veel maenden een kindt voldragen wort Het is een out verschil en overlangh gedreven, Waerom men in het recht niet selden heeft gekeven, Hoe langh een echte vrou haer kinders dragen kan, Om niet verdacht te zijn van eenigh ander man. Daer is een vasten tijt dien alle beesten dragen, Een hont en heeft niet meer als hondert twintigh dagen, Tien maenden hout een paert sijn veulen in den bant, Twee jaren geeft het volck den grooten oliphant. De tijt van hare dracht die wordt hun lanck gegeven, Naer mate van het beest, of naer het plagh te leven. Is 't groot of leeft het lanck, soo heeft'et meerder tijt Als yet dat kleynder is, of haest ter aerden glijt; Doch wat de menschen raeckt, men kent geen vaste stonden, Daer aen een vruchtbaer wijf in desen is gebonden, Soo dat haer goeden naem niet eens in twijffel staet, Schoon sy een langer tijt als negen maenden gaet; Doch wilder eenigh mensch dit naerder ondersoecken, Die magh sijn oogen slaen op langh geschreven boecken; Voor my, ick schaf het af hier dieper in te gaen, Maer wijs op dit bedrijf geleerde schrijvers aenGa naar voetnoot1).
Cap. V. Van den arbeyt, en het ampt der vroê-vrouwex. Het wonderbaer geheym, den inganck van het leven, Dient mede voortgebracht en na de kunst beschreven; Want als men quaet beleyt ontrent het baren vint, Het schaet'er twee gelijck, de moeder en het kint. Wel aen! de vrucht is rijp, sy kan niet langer dueren In dat versegelt slot; bereyt de kinder-lueren, De moeder voelt gewoel, de leden zijn ontstelt, Het kint wil meerder lucht en soeckt een open velt. Hier dient een handigh wijf in dese kunst ervaren, Die schickt voor al het werck om wel te mogen baren; Die leert de jonge vrou hoe sy haer voegen moet, Als sich de vrucht beweeght en tot de reyse spoet. Die weet het teêr gewas al sachtjens af te leyden, En kan het van de pees en van de moeder scheyden. Die weet het tanger lijf, het kiecken-murruw vleys Te vatten daer het dient, te keeren na den eysch. Ghy, weest dan hier besorght om wel te mogen kiesen, Indien ghy niet en wilt uw goeden stant verliesen. Het raeckt u, jonge vrouw, en u, ô deftigh man! Dus roept hier niemant toe als die het ambacht kanGa naar voetnoot2). Veel die in barens-noot ontrent de vrouwen komen, Die hebben even hier veel dingen onder-nomen; De maeghdom soo het schijnt en wat'er is ontrent, Die is, gelijck men roemt, ten vollen haer bekent, Sy brengen tot het werck soo wondervreemde streken, Het schijnt sy van een hof vol groote kamers spreken, Ja, bouwen in een maeght, of in haer teêren schoot, Een princelijck paleys by naest een mijle groot. Wat pooght dit kluchtigh volck van onbekende saken De rechters even selfs by wijle wijs te maken, Te weten, als misschien de vrijster is verdacht Te zijn òf wegh gevoert òf oock te zijn verkracht. Maer als men dit geheym wil nader ondersoecken, Of uyt de ware daet of uyt geleerde boecken, Soo blijckt'et dat men niet hier van en ondervint, Als ick en weet niet wat, of maer een schralen wint. Ick sie dat al het werck dat dese vrouwen drijven, Alleen maer wordt geacht als klap van oude wijven; Ghy, vrient, gebruyckt een maeght gelijckmen voortijts plagh, En laet de maeghdom zijn al watse wesen magh. O maeghdom, dier juweel! wie kan u recht beschrijven, Wie kan u in het gout of in het koper drijven; Wie kander schilder zijn van dat men noyt en sagh, En dat men nimmermeer met handen raken magh! Ghy zijt een diep geheym, daer van de rechte gronden By niemandt zijn gesien, by niemandt ondervonden; Men lese, men besie, men soecke wat men wil, Ghy stelt noch even wel de wereldt in verschil. Wat is'er al te doen, wat is'er al te klappen Van uw bescheyden aert en wonder eygenschappen, Maer 't is al sonder slot: want uw verholen schat En wordt door geen vernust na rechten eysch gevat. Ghy, wacht dan, wie ghy zijt, door ver-gesochte reden, Of door een diep vernuft in dit paleys te treden, De maeghdom heeft te veel dat niet geweten dient, Een die haer niet en kent dat is haer beste vrient. Els, in haer eerste jeught, die wou geduerigh weten, Waer dat de maeghdom lagh of waer sy was geseten, Sy seyde menighmael, indien men 't haer versweegh, Dat sy wou elders gaen tot sy dees kennis kreegh. Haer voedster was beducht om dit naeu-keurigh vragen, En vreesde dat het dier dit elders mocht gewagen; Dies sloot sy in een doos een ongetemde vinck, Daer mede sy in haest tot onse vryster ginck. Siet, Elsje! sey de vrou, hier binnen leyt verholen Dat u door mijnen raet ten dierste wordt bevolen;
[pagina 816]
Ick doe noch, soo ghy siet, ten lesten uwen sin, Hier is dat wonder dingh, hier sit de maeghdom in; Doch mits ghy dese gunst van my nu hebt genoten, Wat ick u bidden magh, soo hout de doos gesloten, Want soo dat schoon juweel eens krijght de ruyme lucht, Het sal van stonden aen gaen tijden op de vlucht. De voedster had geseyt, maer sy was nau vertogen, De doos is opgedaen, de vogel wegh gevlogen; Daer stont doen Els en keeck, vervult met enckel spijt: Een die haer maeghdom vint, die is haer maeghdom quijt.
Cap. VI. Dat het eerste sogh van de kraem-vrou de jongh geboren kinderen nut en dienstigh is. Maer siet, het kint is hier, het kint dat is gescheyden Van daer het was geplaetst. Wilt voetsel gaen bereyden, De mondt, de teêre mondt dient nu te zijn gevoet, Maer niet gelijck men plagh of als men heden doet. Want schoon men menighmael ten hartsten heeft gedreven, Dat hier geen moeder selfs het voetsel dient te geven, En dat aen hare borst geen kindt en dient geleyt, Vermits haer rauwe melck niet recht en is bereyt; Wilt efter dit geheym wat naerder over leggen, Ghy sult'et anders doen, ghy sult'et anders seggen. Natuere, Godes handt, die weet'et watse doet, En hoe een swacke vrucht behoort te zijn gevoet. Het nieuw en biestigh sogh is nut aen teêre magen, Om daer het taeye slijm met krachten uyt te jagen. Syroop van rosen selfs, of ander medicijn En kan in dit geval niet goed of dienstigh zijn. Waerom soeckt yemant baet in kruyt of vremde drancken? Gebruyckt des moeders borst ghy sult'et u bedancken. Gaet, siet eens ambachts-man, of boer of herders kint, Hoe dat'et geen behulp als aen de moeder vint; De moeder sooght haer vrucht by naest ter eyger ueren, Dat sy met barens-noot haer vreughde moet besueren, En des al niet-te-min, het kindt dat is gesont, Al sooght het enckel biest oock met een teêren mont. Wat vrouw Natuere werckt, dat heeft besette reden, Daer komt geen biest om niet in uwe teêre leden; Wel aen dan, jonge vrou! die op uw baren gaet, Waer toe hier vreemt behulp? Gebruyckt hier eygen raet.
Cap. VII. Dat elcke moeder haer eygen kinderen, soo het mogelijck is, behoort te soogen, of anders wat minne sy sal verkiesen. Wanneer den milden Godt u kinders heeft gegeven, En dat uw beyder jeught in haer begint te leven, Siet daer een soete vreught, een wettigh tijt verdrijf, Ten goede van de man en van het echte wijf. Hier is de rechte stondt, dat alle moeders pogen Het nieu-geboren kindt met eygen borst te soogen. 't Is onrecht dat het wijf ontrent een teêre vrucht Niet recht en stelt te werck de waere moeder-sucht. Uw tepels zijn gemaeckt, niet om uw borst te çieren, Maer liever tot gebruyck van uwe teêre dieren, Ey, voedt hier met de melck de vrucht van uwen buyck, Dat is sijn eygen werck, sijn vreught en reyn gebruyck. Siet alle dieren aen, die in de diepe kuylen, Die in het woeste bosch, of in de rotsen schuylen. Niet een van al den hoop, soo vinnigh of verwoet, Dat niet met eygen borst sijn kleyne jongen voet. Siet, hoe den bogaert-man versnoeyt de snode tacken, Die haer gewassen fruyt ter aerden laten sacken, Eer dat'et is gespeent; geen boom en isser goet, Die niet sijn jongh gewas ter voller rijpte voet. Het was een groote vreught, eens binnen u te dragen Yet ick en weet niet wat, dat noyt de menschen sagen; Nu dat'et u besiet en op sijn moeder lacht, Soo laet uw moeder-sucht vernieuwen hare kracht. Wilt uwes eygen vlees en uwer vrucht erbermen, Nadien het aerdigh dier tot u begint te kermen, Tot u sijn handen reyckt en klopt aen uwe borst, Om daer, gelijck het dient, te laven sijnen dorst. 't Is vry een wijt verschil als eygen moeders soogen, En met een open borst een gunstigh herte toogen, Als dat een vreemde min uw vrucht als voetster heeft, En dickmaels aen het kindt gestoorde borsten geeft. Sy, die een teêr gewas laet eygen borsten suygen, Sal uyt een gunstigh hert haer leden vlijtigh buygen, En schoon het doet haer wee, sien acht de pijne niet, Maer voelt een stage vreught, als sy haer maecksel siet. Als maer de teêre mondt nu wat begint te quelen, Te gapen naer de mem en met de borst te spelen, Dat maeckt een geestigh sogh, al was het eerst beswaert, Gelijck de gulde son een droeven hemel klaert. Gebruyckt dan, jonge vrou, gebruckt uw reyne flessen, Om aen de teêre vrucht sijn dorst te mogen lessen: Een die haer kinders baert is moeder voor een deel, Maer die haer kinders sooght is moeder in 't geheel.
Galenus. Laet yemant eenigh lam een geyten elders suygen, Het krijght een geyten aert, de wolle sal 't getuygen; Want schoon sijn eerste bont was uyttermaten sacht, Het krijght door geyten-melck een harde geyten-vacht. Men leest van seker kindt, in bossen opgetogen, Dat uyt een vuyle seugh sijn voetsel had gesogen, Dat als het grooter wert en hooger was bejaert, Soo haddet in der daet een rechten sengen aert: 't En was niet uyt den dreck of modder oyt te keeren, Het rolde door het slijck oock met sijn moyste kleeren,
[pagina 817]
Het vont sijn besten dranck ontrent een vuyle plas, En niet en achtet schoon als datter leelijck was. Het is een Frans gebruyck een geytjen uyt te kiesen, Wanneer de voedster-wijfs haer eerste soch verliesen, En dan soo komt het kint, soo dickmaels als het dorst, En voeght sijn teêre mondt ontrent de geyten-borst. Het wicht aldus gevoet heeft wonder vreemde grillen, Heeft ick en weet niet wat, dat niet en is te stillen, Het trippelt alle tijt en staegh een nieuwe sprongh, En draeght sich over al gelijck een geyten-jongh.
Pierre Matthieu dans son Histoire de France. Leert hier, ô jonge vrou, wat onbekende vlecken Uw kinders uyt de melck van vreemde borsten trecken; Leert hier, ô jonge vrou, gelijck de daet betuyght, Dat yemant beestigh wordt, wanneer hy beesten suyght, Hoe menigh eerbaer wijf heeft dochters opgetogen, Die buyten alle tucht en in het wilde vlogen! Men wist niet hoe het quam, maer die het ondersocht, Vont dat haer voetster-wijf niet veel en had gedoght. Hoe menigh aerdigh kindt, gesont en wel geboren, Heeft door een snode min sijn eygen aert verloren; Het is een goede leer, het is een oude vont: De visch aert na de zee, de plante na den gront.
Cap. VIII. Hoe langh de kinderen moeten suygen, en hoe sy tot haer seven jaren opgevoet moeten worden. Wel aen, de tijt verloopt, het kindt begint te wassen, Dus moetje des te meer op uwe diensten passen, O moeder, zijt getroost, al weent uw teêre vrucht, Ghy des al niet-te-min en set geen droeve sucht. Ghy kont tot sijnen troost verscheyde dingen plegen, Ghy kont het met de wiegh of metter handt bewegen, Ghy kont òf door geklanck òf door een kinderliet Verjagen sijnen druck en stillen sijn verdriet. De mensch bemint de sangh soo haest hy is geboren, Een stem, een soete stem, die kan hem licht bekoren; Of als dat niet en helpt, soo leght'et aen de borst, Want 't heeft voorseker pijn of anders heeten dorst. Alleen een weynigh soghs dat kan het al genesen, Een dronck uyt uwe borst die geeft een ander wesen, Het lacht sijn moeder toe, en, met het schaepje lacht, Soo wordt uw swaer gemoet in beter stant gebracht. Wat breeder van den dranck. Wilt voor de late jaren, Wilt voor een treurigh hert het sap van druyven sparen. Het is een oude spreuck: het kint met wijn gevoet, Dat krijght een grilligh breyn of ongestuymigh bloet. De blijdschap van de jeught die komt haer van het spelen, Geen jonckheyt dient verdriet, geen kint en dient te quelen. Het spel ontsluyt den mensch en oeffent hem het lijf, En dat is al het huys een eerlijck tijt-verdrijf. Voor meysjens is de pop, den hil-tick met de noten, Voor knechtjens rauwer werck, de balle met de koten. Ey, laet de jonckheyt doen, benijt haer vreughde niet, De school die nadert vast, en dat is haer verdriet. Dus gaet'et over-al, dus gaet'et hier beneden: Stracks na een weynigh vreughts soo wordt'er druck geleden, Waer ons de klare dagh een vrolijck uertjen sent, Daer is van stonden aen een stuere vlaegh ontrent.
Aristoteles lib. 7. de pol. Cap. ult. De moeder dient de jeught niet alle tijt te vleyen, Het is de kinders goet indiense matigh schreyen, Want, na de kunste leert, als yemant tranen krijt, Soo wordt het vochtigh breyn sijn quade dampen quijt, De mage wordt verwermt, en al de taeye fluymen, Die worden even dan gedwongen om te ruymen, De milte doet haer op, al isse schoon verstopt; Ghy, maeckt dan dat het kint geen tranen in en kropt.
De Grieksche Poeeet Phociledes. Als 't kindt is jonck, sijn leden teêr, Dan is het nut tot goede leer; Ghy vaders, onderwijst het dan, Soo wast het tot een eerlyck man.
Plutarchus. Met kinders, die men heeft geteelt, En dient niet alle dagh gespeelt, Want schoon men die ten hooghsten mint, En boven maten heeft gesint, Noch kan het efter niet bestaen, Hen ongetucht te laten gaen; Want ouders van te sachten mont, Zijn voor de jonckheyt ongesont. Men hout, dat meest de kinders zijn Gelijck een mat en weeligh swijn, Dat, soo men 't troetelt in den neck, Gaet leggen midden in den dreck; Ghy, sooje tracht na deught en eer, En streelt uw kinders niet te seer.
Cap. IX. Van de maniere van opvoedinge in de tweede en derde seven jaren. Uw kind dat heeft geleeft tot tweemael seven jaren, En siet, hier komt de geest sijn krachten openbaren, Wel op nu, Vader, op! geleyt de frisse jeught Tot kunst en tot vernust en tot de ware deught. Dit is de rechte bloem van al het vorder leven, Ghy kont nu aen den staet bequame steunsels geven; Gaet, oeffent haren geest, en eygent haer verstant Ten dienste van de kerck en van het vaderlandt;
[pagina 818]
Maer wilt uw gantsch bedrijf met reden overwegen, En let waertoe het kind van eersten is genegen. Doorgrondt sijn innigh hert en waer het henen sweeft, En wat het voor een drift in sijnen boesem heeft. Wat desen wel bevalt, dat doet den genen suchten, Geen grondt en is'er nut tot alderhande vruchten; Hier wast het koren best, en ginder soeten wijn, De jeught dient aengeleyt na dat haer tochten zijn. Geen dwangh en is bequaem ontrent de jonge sinnen, Weest soet in uw beleyt al watje wilt beginnen; Hoe menigh geestigh kind is van de kunst geruckt, Vermits het in de school wordt lijdigh onderdruckt. Een hoogh en edel hart en kan geen selle slagen, En wil geen harden dwangh of stuere woorden dragen. Wanneer een moedigh paert is geestigh uyt den aert, Soo dient het vinnigh spoor en sweep te zijn gespaert. En, om met goet beleyt hier dieper in te treden, Soo proeft het jonck gewas en sijn genegentheden; Hebt acht met alle vlijt, en dat van eersten aen, Waer op de ziele speelt en hoe de sinnen gaen, Het is om niet gepooght, door ongetijdigh kijven, Een kind van goeden aert gedurigh aen te drijven, Al waer het innigh hert is tegen aen gekant, Dat wordt te geener tijt de menschen ingeplant. Wie is sijn leven oyt tot hoogen lof gekomen, Die tegen sijn vernuft heeft saken aengenomen? Wie heeft'er oyt beroep ter eeren uytgestaen, Die tegen sijnen aert heeft dingen ondergaen?
Cap. X. Van de verkiesinge der spijse. Wij komen tot de kost en wat'er dient gegeten, Want dat moet yder mensch op vaste gronden weten; Oock op dit keuckentuygh behoort te sijn gelet, Wel, leert dan van de kunst een nutte tafel-wet: En wilt geen slappe beurs, geen swacke maegh, bevechten Met dier-gekochte spijs of veelderley gerechten, Het een en 't ander schaet; ghy, set op uwen dis Dat niet te veel en kost en niet te seltsaem is. Men siet'et menigmael, al wat de lieden achten, En is niet in de daet, maer slechts in waen-gedachten; Wat ons van buyten komt is dickmael niet soo goet, Als yet dat even hier geringe lieden voet. Men wil Faisanten vleesch en dieren kost gebruyeken, En 't is een lecker aes voor alle luye buycken, Ons bout is al te slecht, een gans en achtmen niet, Om dat men het gestaegh op onse tafel siet. Wat uyt een verre kust in Hollandt wordt gesonden, Dat is gewenste kost voor afgerechte monden, Men acht voor al de worst die ons Boloigne fent, Om dat hy seltsaem is en niet te seer bekent, Men siet het dertel volck met grage tanden bijten In rauwe kaveaer, een vondt der Moscovijten, Daer vis uyt onse zee, en vlees uyt onse stal, Is beter in de smaeck en verre boven al. En wilt geen vreemde kost uyt verre landen halen, Al wat ons noodigh is dat wast in onse palen; Het is een rechte vraet of dertel weelde-kint, Dat wat hem voetsel geeft in Hollandt niet en vint.
Persuis Sat. 2. Indien gy langen tijt gesont begeert te leven, Ghy moet u nimmermeer tot slempen overgeven; Want die te gulsigh drinckt en al te dickmael brast, Wordt in der haesten out en van de doot verrast.
Juvenalis. Sy streelen haren lust en soecken aller wegen, Waer toe dat even staegh haer buycken zijn genegen; Het schijnt dat sy alleen tot vreten zijn gemaeckt, En hoe yet dierder is, hoe dat'et beter smaeckt.
Petronius Arbiter I. Sat. Een jongh faisant, gehaelt uyt ver gelege kusten, Dat is een soeten beet voor hare grage lusten, Dat is gewenste kost voor joncker Lecker-tandt, Om dat hy niet en is te vinden in het landt.
Euripides lib 4. Hebje water, hebje broot, Klaeght dan niet van hongers noot; Oock slechten dranck en sachten bry Versaet den mensch en maeckt hem bly.
Horatius in sijn tweede Boeck en Schimp-dickt. Komt, leert hier uyt de daet en uyt de reden weten, Wat voordeel dat'er is in schaers en matigh eten; Een mensch die sober leeft die is gedurigh fris, En door het gantsche lijf gesont gelijck een vis. Maer veelderhande kost in eenen buyck te mengen, En kan niet anders doen als leet en hinder brengen; Ey, denckt hoe wel het gingh doen ghy een weynigh aet En sonder groot beslagh aen uwe tafel saet. Maer nu ghy vis en vlees u voor bestaet te setten, En eet als sonder maet en buyten alle wetten, En nu op eenen tijt gesoden en gebraet, Soo doet'et aen het lijf en aen de sinnen quaet. Wat soet was keert in gal, en bijster taeye fluymen Ontstellen u de maegh, onwilligh om te ruymen; Ey, kijck hoe bleeck hy siet, hoe vol van ongeval, Die raet slaet over dis wat kost hy eten sal. Die gister heeft gebrast, die is door al de leden Swaer, logh en onbequaem, oock op den dagh van heden, En als het lichaem queelt en na der aerden helt, De geest, ons beste deel, is evensoo gestelt.

[pagina 819]
Cap. XI. Van de mate der spijse, hoe veel, hoe dickmaels 's daegs en wanneer maer tot bewaringe der gesontheydt dient gegeten te worden. Al is de spijse goedt en even hier gewassen, Noch moet een billick mensch hem geensins overbrassen; Want soo men al te veel sijn gulle lusten biet, De maegh wordt over-last en doet haer plichten niet. De kost die leyt gepackt, men kanse niet verdouwen, Dies isset alderbest sijn lust te weder-houwen, De maet is over al en in de spijse goet, Dus leert op vasten gront hoe veel men eeten moet. Wilt gy geen hinder doen aen lever, maegh, en longer, En drinckt niet sonder dorst en eet niet sonder honger, En nut oock niet te veel; dat is voor u gesont, 't Is quaet den vollen eysch te geven aen den mont. Doch als ghy zijt beswaert door al te groote lasten, Gaet, betert uw gebreck en stelt u om te vasten. Is u het lijf ontset of anders als het plach, Maeckt dat'et wederom te rechte komen mach. Wilt oock geen vreemt beslagh en grage saussen maken, Door honger sal u moes en rauwe boonen smaken. Onthout clan dat de kunst in onsen raet belast: Eet niet dan als het dient en als de mage bast.
Cicero lib. I. van de Officien. Door spijs en haer genut, en dranck van goeden wijn, Soo dient het lijf verquickt en niet belast te zijn. Wilt ghy nu verder gaen en totten handel komen, Hoe dickmaels op een dagh dient voetsel ingenomen, Weet dat oock dit beleyt na reden moet geschiên, En 't is hier alderbest de lieden aen te sien: Wie rappe gasten zijn en metten lijve wercken, Laet die oock viermael daegs haer jonge leden stercken. Een Ambachts-man verteert den kost in sijn bedrijf, En van gestage spijs soo wast een jeugdigh lijf. Maer een die niet en woelt en heeft nu rijpe jaren, Die mocht soo ruymen kost na desen beter sparen; Hy eete somtijts laet en dan eens weder vroegh, Maer tweemael op een dagh dat is voor hem genoegh. Het is een oude vraegh en overlangh gedreven, Daer meenigh edel geest heeft deftigh op geschreven, Te weten of de noen dan of den avondt-stondt, Is beter om den eysch te geven aen den mondt. Voor my ick vinde stof en dat ter wedersijden, Om met een ruymen toom op dese baen te rijden. Maer als ick op het stuck mijn oordeel vellen moet, Ick houw den nacht bequaemst om wel te zijn gevoet. Dan staen de geesten stil, dan rusten al de leden, Dan magh de binne-kracht sich aen de maegh besteden, En dat vry langh genoegh; want, soo een yeder weet, Het is een lange wijl eer dat men weder eet. Doch wilder eenigh mensch hier in geleerder wesen, Die moet een meerder werck en grooter boecken lesen. Ick hebbe maer alleen den eersten grondt geleyt, Doch, na mijn oordeel draegt, daer is genoegh geseyt.
Cap. XII. Van den dranck. Van eeten al genoegh, laet ons te drincken brengen, Wilt nat met drooge spijs, maer na den regel, mengen. De maegh bemint de maet, het is een edel vat, Het mortel datje maeckt en dient niet al te nat. Het mortel datje maeckt dat moet de mueren bouwen, Die lichaem ende ziel te samen onderhouwen; Die vrienden zijn gevoeght, doch met een soeten bant, Ghy doet dan even hier uw saken met verstant: Wanneer men spijse nut, dan isset best te drincken, Soo kan het droogh en nat te samen neder sincken; Maer als ghy zijt vermoeyt of uyttermaten heet, Soo drinckt geen killigh vocht terwijl het lichaem sweet. En als ghy naer het mael tot slapen wordt genegen, Soo laet u tot den dranck niet op een nieuw bewegen, Oock maeckt u niet gewent te drincken in der nacht, Want hierom wordt de maegh als uyt de zoo gebracht. Maer wacht u t'aller tijt de leden vol te suypen, Dat maeckt een grilligh breyn en baert ongure stuypen. Hy quetst sijn beste deel al wie onmatigh giet, Ghy daerom, Hollandts volck, verdrinckt uw Ziele niet!
De heere van bartas: De wijngaert, die geen boom en schijnt te willen wesen, Maer om sijn edel vocht ten hoogsten is gepresen; De wijngaert, die den olm als sijn vriendin omvangt, En even als verlieft aen hare tacken hanght; Die plante geest vermaeck, en door haer soete vruchten Geneest se menigh hert, dat eertijts plagh te suchten, Geeft eetsucht aen de maegh en baert gesuyvert bloet, En is soo voor de blaes als voor de lever soet; Verweckt bequame verw en maeckt de geesten wacker, En is gelijck een dauw ontrent een dorren acker; Verquickt het deusigh breyn en maeckt de geesten werm, En maeckt een sachten buyck en maeckt een open derm, En maeckt de leden fris al schijnt de ziel geweken, En leert een stomme mondt bequame reden spreken; In 't kort, het edel nat dat van den wijngaert koomt, Maeckt dat eens s'menschen hert geen noot noch doot en schroomt.
Lucretius 3. Boeck. Wanneer een grage mondt te gulsigh heeft gedroncken, En dat alsoo den mensch ten lesten is beschoncken,
[pagina 820]
Soo wordt het lichaem swaer, de beenen wonder swack, Oock rijster onverstant en ander ongemack. De mondt is sonder slot, het oogh begint te swieren, Men schreeuter over hoop gelijck als wilde dieren, En sooder yemant soeckt de gronden van het quaet, Het komt ons van den wijn gedroncken sonder maet.
Cap. XIII. Van d'oeffeninge en ruste des lichaems. Het lichaem, lieve vriend, is niet alleen te spijsen, Ick wil u boven dat al nader onder-wijsen; Indien een water-put gedurigh stille staet, Het vocht dat krijgt een reuck en wordt ten leste quaet. Maer sooje wilt den born by wijlen ledigh maken, Het nat sal klaerder zijn en des te beter smaken, Dus gaet'et metten mensch, hem dient geen stage rust, 't En is hem niet genoegh dat hy den honger blust; Geen lijf dient altijt stil, het dient te zijn bewogen, Maer dat oock met bescheyt: Want isset vol gesogen, En met den kost belast, soo dient'et niet geroert, En geensints door geweldt met horten omgevoert. Verwacht een beter trjt, of doet'et voor den eten, Wanneer het edel gijl ten lesten is geseten: De mage sonder spijs: Gaet dan, en roert het lijf, Dat is voor alle man een noodigh tijt-verdrijf. Oock is in dit geval en diergelijcke saken, Ja, meest in alle dingh een onderscheyt te maken; Want een die ledigh gaet, of die gedurigh waeckt, En dienen niet gelijck in desen aengeraeckt: Een wacker ambachts-man die magh de gantsche leden, Oock dan wanneer hy sweet, in eenigh spel besteden; Maer die niet veel en doet, of by de boecken sit, En dient maer na de maet en niet te seer verhit. De tijt dient oock bemerckt, want in de winter-vlagen; Soo dienter meerder kracht te dringen op de magen; Maer soo de somer blaeckt met heete sonne-schijn, Soo moet het lijf geroert maer kort en matigh zijn. Een woort noch tot besluyt: al die geduerigh spelen, Die moet de weelde selfs in korten tijt vervelen, En die geduerigh werkt besuert te grooten last; De mensch dient alle dingh met beurten toegepast.
Ovidius Epist. Hebr. 4. Die altijt woelt en niet en rust, Wordt veel in haesten uytgeblust; Maer somtijts schoven tusschen bey, Is als een regen in de Mey.
Cap. XIV. Van slapen en waken. De nacht daelt uyt de lucht en noot ons om te slapen, Ghy, doet na sijn bevel, hy is'er toe geschapen; En schoon dat u de geest tot lesen is belust, Ghy des al niet-te-min begeeft u tot de rust. Doch eer ghy dat bestaet, soo buyght uw swacke leden, En gaet tot uwen Godt en offert hem gebeden; Wat weet'er eenigh mensch die heden slapen gaet, Of hy sal mogen sien den naesten dageraet! Ghy, neemt tot uw gerief een slaep van seven neren, Maer laet uw bedde-rust voor al niet langer dueren; Wie seven ueren slaept, die heeft sijn volle maet, Het zy de jonckheyt rijst of datse neder gaet. Het gantsche lichaem sluyt, wanneer de sonne-paerden Sich geven na de zee en wijcken van der aerden; En hy weekt op een nieu de sinnen uyt den droom, Wanneer hy weder komt geresen uyt den stroom. Verset uw diep geheym, verdrijft uw sware sorgen, Maer laetse weder toe ontrent den rooden morgen; Maeckt u dan vaerdigh op, dat is de beste tijt, Die van der aerden stijght en na den Hemel rijt. Is u de snelle pen genegen om te schrijven, Of wilje uwen geest tot in den Hemel drijven, Of hebje diep gepeys, ten goede van den staet, Daer is geen nutter tijt als in den dageraet. Wanneer ghy nedersijght, soo wilt u matigh decken, En pooght noyt al te seer de leden uyt te strecken, En leght niet op den rugh als ghy den slaep verwacht, Dat maeckt u menighmael een ongeruste nacht; Het stopt de geesten op en baert onguere droomen, Die, schoon het u verdriet, ghy niet en kont betoomen; En laet geen venster op, en, soo het wesen magh, En slaept niet in de maen of midden op den dagh. En wilt oock, alsje rust, de mont niet open setten, Dat sal u in der nacht den schralen dorst beletten; Want die in sijnen slaep de lippen niet en sluyt, Die jaeght'er onverhoets de beste dampen uyt. Oock soo ghy zijt geneyght den acker van de vrouwen, En, onder dit geheym, uw eygen huys te bouwen, Dit is de nutste tijt, nu dient het landt bezaeyt, Het lichaem is gerust, de geest die is verfraeyt. Gelooft'et, raeuwe jeught, die echte vruchten telen, Gaen tot een deftigh werck en geensints om te spelen; En doet het nimmermeer, het is een quaet gebruyck, Of met een droncken hooft òf met een vollen buyck.
Cap. XV. Van het loosen des kamer-gancks, waters, etc. Het lichaem is gevoet, het moet sijn afganck hebben, Alwaer het is gevloeyt daer moet het weder ebben; En als dit in den mensch niet overhant en gaet, Soo is'et aen de maegh en al de leden quaet. Ghy, als het qualijck wil, soo wilt den afgangh wetten, Door pruymen, langh-rosijn, of moes van violetten,
[pagina 821]
Van beete, van latou, van alderhande kruyt, Dat maeckt de wegen glad en jaeght de swadder uyt. Wilt vorder t'uwer baet in alle vlijt besorgen, En kemmen daer het dient, en wassen alle morgen, Maeckt neus en ooren reyn en spoelt voor al de mont, Dat is voor eerst de maegh en al het lijf gesont; Noch is het wonder nut om dampen uyt te drijven, De leden alle daegh met doecken af te vrijven. Al dit is wonder nut en even wonder net, Dus siet, dat ghy gestaegh op dese regels let.
Cap. XVI. Van de maniere des levens van oude luyden. Maer schoon op ons bedrijf word naerstigh acht genomen, Noch laet den ouden dagh niet over ons te komen; Al staet de kaersse stil en buyten alle wint, Men siet dat eygen vyer ten lesten haer verslint. De dood woont binnen ons, en dese swacke leden Die snellen naer het graf en hellen naer beneden, Al wordt een out gebou by wijlen eens vermaeckt, Noch siet men evenwel dat sijnen val genaeckt: Wel, om dit kranck gestel te mogen onderhouwen, Soo moet men na den eysch verscheyden dingen schouwen, Verscheyden saken doen: van beyden dient gewaeght, Voor u die van den tijt en oude dagen klaeght: Voor eerst, wilt uw gemoet en alle tochten keeren, En laet u nimmermeer van lusten overheeren; Al wat den geest berooft dat is geduerigh quaet, Doch meest wanneer de mensch tot hooge jaren gaet. Voort, hoet u van de spijs die quaet is om verteeren, En laet geen harde kost uw swacke leden deeren; Siet oock, dat ghy voortaen uw niet en overbrast, Want voor een oude maegh en dient geen sware last. Van tafel naer het bedt. Vermijt u van de vrouwen, En laet de frisse jeught den echten acker bouwen; Het is een ware spreuck: wie op sijn laersen pist, Dien is'et meer als nut dat hy sijn boeltjen mist. Of wel een schoone maeght by David was gelegen, De vorst en dede niet dat oude luyden plegen, Sy gunt hem jeughdigh bloet, doch bleef gelijckse was, Soo dat hy noyt een bloem van haren maeghdom las. De vorst verstont het stuck, hy wist hoe dese saken De krachten hinder doen en swacke leden maken. De mensch is kout en droogh ontrent den ouden dagh, Soo dat hy heet en vocht niet meer ontberen magh. Wel, oeffent dan het lijf, maer door een sacht bewegen, En voedt een langer slaep dat is uw besten segen; Neemt noch tot uw behulp de geesten van den wijn, Maer die moet evenwel naer eysch gedroncken zijn. Betracht een open lijf en dat met sachte kruyden, Een vocht dat krachtigh ruymt en dient geen oude luyden. Dat raet de kunste noyt als in een hoogen noot, Want aen een kranck gestel en dient geen harden stoot: Als jonge luyden niet en slaepen, En oude luyden niet en waken, Sy konnen 't bey niet lange maken.
Ovidius in art. Amand. Een out soldaet en vecht niet wel, Hy mocht al beter rusten; En min noch dient gerimpelt vel Tot Amoreuse lusten. Is yemant kael of is hy grijs, Indien hy vrijt, hy is niet wijs.
Horatius spreeckt van hem selven, 3. Ode 26. Ick was in mijnen tijt eens lieftal aen de vrouwen, Ick kon met goeden lof de vrijsters onderhouwen, Maer dat is nu gedaen, dewijl een grijsen baert Voortaen my niet en raet om meer te zijn gepaert. Men vint'er over al, die in haer oude jaren, Noch even zijn gemoet als sy te vooren waren; Men siet, dat hun de jeught noch in de leden rijt, Al is haer kranck gestel verwonnen van de tijt.
Dit vers is in 't Latijn gemaeckt op Johannes Menardus in sijnen tijt een vermaert medicijn van Ferara. Een die hem wel verstont, gelijck het wordt gelooft, Te seggen yder mensch sijn gantsch toekomstigh leven, En hoe dat hy daer van eens stont te zijn berooft, Die had aen onse Fop hier op bericht gegeven; Hy seyt hem dat hy sou versmooren in een sloot, En dat een diepe graft hem sou aflijvigh maken; Maer Fop, geheel vervaert van soo een vreemde doot, En wou noyt water-put, of beeck, of vliet genaken; Doch na hy had geleeft tot in de sestigh jaer, En dat sijn eerste wijf nu lange was gestorven, Doen wiert men nieuwe jeught aen onse Fop gewaer, Dies heeft hy metter daet een jonge vrouw verworven. Hy was schier even staegh ontrent de jonge bruyt, En 't wijfje socht vermaeck en wou geduerigh spelen, Eylaes! de goede man die schut sijn beursjen uyt, Maer 't was als geenen tijt dat hy begost te quelen; En, waerom sal ick langh op desen handel staen? Hem mocht geen machtigh kruyt, geen dranck of wortel baten, Sijn kracht is uytgeput, sijn leven heeft gedaen, Hy moest de jonge vrou en al sijn vreughde laten. Hier riep doen al het volck: Fy, linckers, vuylen hoop! Die sich door al het landt van waer te seggen roemen, Van hier met uw bedroch, ten heeft geen vasten loop, Men hoort u al gelijck maer leugenaers te noemen. Maer seker geestigh quant bewust van dese doot, Die sprack: de konstenaer en heeft u niet bedrogen, De graft waervan hy sprack, dat is een vrouwen schoot, Daer, daer is onse Fop de gantsche ziel ontvlogen.

[pagina 822]
Cap. XVII. Van de maniere des levens der gener die een ongematight en swack lichaem hebben Wanneer de soete slaep van u begint te vluchten, Dat voor een bly gepeys u quelt een anghstigh suchten, Dat u geen kost en smaeckt gelijckse voortijts plagh, En dat geen jonge vrouw u meer bewegen magh.; Of dat uw blijde verw nu krijght een ander wesen, Of dat een witter hair in u komt opgeresen, Of datje niet en loost dat van u plagh te gaen, Gelijckje menighmael voor desen hebt gedaen; Soo stelt'et voor gewis dat uwe saken hellen, Dat uwe krachten gaen, uw leden haer ontstellen, Dat uw bou-valligh lijf, en uw geheelen staet, Niet meer en is geplaetst in haer bescheyden maet. Om hier in wel te gaen, soo dienter waergenomen, Hoe dat uw snellen val magh worden voorgekomen: Hoort, vriendt, indienje zijt gebracht in desen staet, Soo dienje niet te doen als naer de rechte maet.
Cap. XVIII. Wat de gene staet te doen, die van verscheyden sieckten, ja, van de dood selfs gedreyght worden. Wanneer uw tijt verloopt en dat uw laetste jaren, Ontrent uw kranck gestel, haer swackheyt openbaren, Soo datter dit en gunt aen maegh of lever schort, Of datter quelligh vocht van boven neder stort; En laet u niet terstont een dranck of pillen brengen, En laet geen bitter sap met vreemde kruyden mengen, Maer oeffent uw gedult en hout de leden stil, En let hoe dat'et gaet en waer het henen wil: Gebruyckt maer weynigh spijs en tracht gerust te wesen, Dat kan oock menighmael een sware quael genesen; Weet, dat een kranck gestel niet hart en dient gedruckt, En aen een brakigh tou en dient niet stijf geruckt. Maer vriendt, indien uw tijt of dat uw swacke leden Nu buygen naer het graf of hellen naer beneden, Soo dat de bleecke dood als niet den meester spot, Soo laet de drancken daer en gaet tot uwen Godt:
Gebedt voor een mensch, die sich bereyt om te sterven. O Godt! die aen den mensch het wesen hebt gegeven, En sijn bescheyden tijt een yeder toegeschreven, Hebt even vast gestelt hoe langh het aertsche dal, Hoe langh het ydel vleesch ons woonplaets wesen sal. Ick, die uw schepsel ben, nu moede van te dwalen Hier in het onderwerck van dese lage dalen, Ben out en uytgeleeft. Mijn loop die is volbracht, Soo dat ick t'aller uer mijn laetste stonden wacht; Maer eer ghy desen romp tot stof sult laten maken, Soo kom ick, hooghste Godt! in ootmoet u genaken! Siet, dit is my bekent dat niet een eenigh man, Daer ghy als Richter sit, voor u bestaen en kan. Noch weet ick boven al, dat mijn onguere sonden Staen uyttermaten veel en vuyl te zijn gevonden, Ja, dat haer groot getal is meerder als het sant, Dat hoogh gestapelt leyt ontrent het dorre strant. Soo ghy dat grousaem werck my toe soût willen schrijven, Waer sou ick, lieve Godt! waer sou ick konnen blijven? Ach! soo ghy reden eyst oock maer van duysent een, Ellendigh, als ick ben, eylaes! 'k en weet'er geen. Dies waer ick sonder hoop en even buyten rade, Indien ick niet en vondt mijn troost in uw genade, Indien ick niet en sagh uw Soon, het suyver Lam, Die tot ons eeuwigh heyl hier in de werelt quam. Die heest, al wie daer zijn met sonden overladen, Geroepen, opgeweckt, ja krachtigh aengeraden, Tot hem met rechten ernst om troost te willen gaen, Ja, seyt tot haer behout gereet te sullen staen. Dies roep ick u om hulp: wilt tot my sondaer naken, En laet my 't eeuwigh heyl oock voor mijn afscheyt smaken; Vermeerdert mijn geloof, vermindert dese pijn, En laetse niet te groot voor dese swackheyt zijn. Staet oock geen Duyvel toe my nu te mogen quellen, Maer laet uw reyne Geest mijn hert in ruste stellen; Verleent my vasten troost die my bevrijden sal Voor wanhoop, ongeloof, en 't eeuwigh ongeval. Leght in uw weeghschael niet den last van mijne sonden, De schult is afgelost, ghy waert'er om gebonden; Ghy dan, o Vrede-vorst! bevredight mijn gemoet, En neemt voor mijne schult uw reyn en heyligh bloet. Meer weet ick niet te doen. Hoe kan ick langer spreken? Mijn tonge die verstijft, mijn krachten zijn geweken, De koude dood genaeckt; dies roep ick tot besluyt: O Godt! besit mijn hert, het leven wilder uyt.
Cap. XIX. Wat de gene staet te doen, die uyt een sieckte opstaen, en tot gesontheyt komen. Hoort noch een korte les, hier nut te zijn geweten: Waert ghy noch onlanghs sieck, soo wilt met oordeel eten, Maeckt datj' het swacke sterckt en sachtjens henen drijft, Dat u noch van de quael in maegh of lever blijft. Zijt ghy langh sieck geweest en metter tijt genesen, Soo moet oock desgelijcks uw voetsel langhsaem wesen; Maer was uw sieckte kort en waerje ras gesont, Soo geest, naer vollen eysch, het voetsel aen den mont. Ghy hebt nu weynigh bloets en dat moet weder groeyen, Dus wilt u niet te ras met sware dingen moeyen; Gebruyckt meest sachte kost en sap van gulle jeught, Op datje buyten sorgh uw saken redden menght.
[pagina 823]
't Is dienstigh even selfs voor alle jonge vrouwen, De lust tot haren man met kracht te wederhouwen, Wanneer sijn broose jeught, na sieck te zijn geweest, Vernieude krachten voelt en wederom geneest. Hier is'et tegen recht uw vriendt sijn recht te geven, Want wie hem dan gelieft, die tast hem aen het leven. Hier is de soetheyt wreet, de wrange stuerheyt soet, Hier is het geven quaet, hier is ontseggen goet. Noyt dient'er eenigh vyer van vyer te zijn genomen, Wanneer de gulde vlam eerst uyt begint te komen; Geen boom van nieus geplant en dient te zijn besnoeyt, Tot dat het jeughdigh hout in volle tacken groeyt. Voorts, zijt ghy sieck geweest, en door de kunst genesen, Soo wilt voor alle dingh den schepper danckbaer wesen, 't Is Godt die u genas, geest hem alleen den prijs, En dat op desen voet of diergelijcke wijs: Wat lof, Almachtigh Godt! wat danck sal ick u geven, Die my nu hebt gegunt een nieu gezegent leven? Ick heb voor my gesien gelijck een open graf, Maer stracks, op uw bevel, soo liet de quellingh af; De sieckte die my trof, die was soo hoogh geresen, Dat ick scheen buyten hulp ja, sonder hoop te wesen; De meesters zijn verstelt, haer drancken sonder kracht, Dus wiert'er over my de doodt alleen gewacht. Maer ghy die met een woordt uw schepsels kont gebieden, Doet pijne, doet verdriet en alle sieckten vlieden; Dies ick, die van de koorts ter neder was gedruckt, Ben door uw groote kracht als uyt het graf geruckt. Mijn sonden waren groot en waerdigh sware plagen, Maer uwe tucht bestont alleen in vader-slagen; Ghy hebt my niet gestraft gelijck ick had verdient, Maer hebt met my gedaen gelijck een waerden vrient. Ghy hebt, op mijn gebed en mijn ootmoedigh suchten, De sieckt' en haer gevolgh gedwongen om te vluchten; Ghy hebt uyt enckel gunst ten spijte van de doot, My, uw onwaerdigh knecht, getogen uyt den noot. In plaetse van verdriet, hebt ghy my vreught gegeven: In plaetse van de dood, een nieu gesegent leven: In plaetse van de pijn, die my de ziel bevocht, Soo lieffelijcken stant, als iemant wenschen mocht. Ghy kont, als met een woordt, de sieckte wederhouwen; En neemt de klachten aen, van die op u betrouwen: Ick heb het nu gesien en uyt de daet geleert, Dat ghy het quaet belet, en ons ten goede keert. Dies wil ick uwen naem voor al de wereldt prijsen, En uyt mijn innigh mergh een danckbaer hert bewijsen; Ghy, die de wille geeft, geeft oock de volle daet, Ghy, weest na desen tijt mijn troost en toeverlaet! Geeft, dat ick nu voortaen aen u mijn korte dagen Magh, uyt mijn gantsche kracht, ten vollen overdragen; En laet uw reynen geest my leyden op de baen, Die ick tot mijnen troost na desen heb te gaen. Stort yver in mijn hert tot alle reyne zeden, Geeft drift tot uwen dienst en vyer in mijn gebeden, Geest lust om wel te doen die mijner oyt behoeft, Op dat ick troosten magh al wieder is bedroeft. Als ick in welstant ben, soo laet my doch gedencken, Dat weder nieu verdriet my haest sal mogen krencken, En als my sieckte treft of diergelijcke noot, Soo maeckt my doch bequaem oock tot een rasse doot. Doch hoe het wesen magh, laet my des wereldts saken Niet verder, lieve Godt, als met de lippen raken; Maer al dat eeuwigh heet, en wat'er is ontrent, Laet dat in mijn gemoet ten diepsten zijn geprent. Maer wilje na den eysch den grooten Schepper dancken, Soo wordt een beter mensch en laet uw slimme rancken; Een die met woorden danckt, die pleeght een goede daet, Maer hy doet beter werck die sijne sonden laet.	voetnoot1) Is te letten, dat aangaende de voort-teelinge, en hoe het selve behoorlijck, en met na den vleesche behoort te worden in 't werck gestelt, in het derde deel van het houwelijk (overlange by desen schrijver uytgegeven) in 't breede is verhandelt, en kan aldaer by den leser worden nagesien, en mach dan daer by voegen 't geene dat hier uyt verscheyden andere schrijvers nader wordt aengewesen. voetnoot1) Van dese Materie hebben geschreeven Joubert, Ranchin, Montagne, Beverwijck, enz. voetnoot2) Veel Vroê-vrouwen hebben ondernomen te oordeelen van de eygen teykens der Maeghdom, en of een vrou mensch maeght is of niet. Het welck by de geleertste van de kunst volkomentlijcken wordt tegen gesproken, stellende sulcks buyten reyck, niet alleenlijcken van de vroe vrouwen, maer oock van de ervarendste medecijnen. Siet hier op Ranchin I. de morb virg. Joubert 5. des Err Pop 4. Fragoso 2. Chirurg. Univers.

Vorige Volgende

Hoe en op wat manieren de verhaelde middelen, in elck gedeelte des Ouderdoms, tot de gesontheyt moeten worden gebruyckt.

Cap. I. Hoe by een yegelijck in 't gemeen de gesontheyt moet bewaert woeden.

Hippocrates 3. Aphoris. 52.

Hippocrates 2 Aphor. 50.

Boethius I. de Cons. Phil. 7.

Celsus I. de re. Med. I.

Hippocrates

Cap. II. Waer de ouders op moeten letten in 't teelen der kinderenGa naar voetnoot1).

Den Poeet Hesiodus.

Ovidius 2. de Arte Amandi.

Een geval seker vermaert medecijn voorgekomen, gelijck Dr. beverwijck 't selve verhaelt in het tweede deel van de schat der gesontheydt in 't tweede capittel.

De oude hebben gaerne gesien dat de kinderen haren vader geleecken, gelijck het blijckt by het bruylofts gedicht van manlius torquatus en julia. catullus spreeckt

Verhael van thomas morus.

Lucretius lib. 4.

Cap. III. Teel-konst voor de gene die genegen zijn haer gesin en met eenen de werelt te vermeerderen

Cap. IV. In hoe veel maenden een kindt voldragen wort

Cap. V. Van den arbeyt, en het ampt der vroê-vrouwex.

Cap. VI. Dat het eerste sogh van de kraem-vrou de jongh geboren kinderen nut en dienstigh is.

Cap. VII. Dat elcke moeder haer eygen kinderen, soo het mogelijck is, behoort te soogen, of anders wat minne sy sal verkiesen.

Galenus.

Pierre Matthieu dans son Histoire de France.

Cap. VIII. Hoe langh de kinderen moeten suygen, en hoe sy tot haer seven jaren opgevoet moeten worden.

Aristoteles lib. 7. de pol. Cap. ult.

De Grieksche Poeeet Phociledes.

Plutarchus.

Cap. IX. Van de maniere van opvoedinge in de tweede en derde seven jaren.

Cap. X. Van de verkiesinge der spijse.

Persuis Sat. 2.

Juvenalis.

Petronius Arbiter I. Sat.

Euripides lib 4.

Horatius in sijn tweede Boeck en Schimp-dickt.

Cap. XI. Van de mate der spijse, hoe veel, hoe dickmaels 's daegs en wanneer maer tot bewaringe der gesontheydt dient gegeten te worden.

Cicero lib. I. van de Officien.

Cap. XII. Van den dranck.

De heere van bartas:

Lucretius 3. Boeck.

Cap. XIII. Van d'oeffeninge en ruste des lichaems.

Ovidius Epist. Hebr. 4.

Cap. XIV. Van slapen en waken.

Cap. XV. Van het loosen des kamer-gancks, waters, etc.

Cap. XVI. Van de maniere des levens van oude luyden.

Ovidius in art. Amand.

Horatius spreeckt van hem selven, 3. Ode 26.

Dit vers is in 't Latijn gemaeckt op Johannes Menardus in sijnen tijt een vermaert medicijn van Ferara.

Cap. XVII. Van de maniere des levens der gener die een ongematight en swack lichaem hebben

Cap. XVIII. Wat de gene staet te doen, die van verscheyden sieckten, ja, van de dood selfs gedreyght worden.

Gebedt voor een mensch, die sich bereyt om te sterven.

Cap. XIX. Wat de gene staet te doen, die uyt een sieckte opstaen, en tot gesontheyt komen.

Cap. I.
Hoe by een yegelijck in 't gemeen de gesontheyt moet bewaert woeden.

Cap. II.
Waer de ouders op moeten letten in 't teelen der kinderenGa naar voetnoot1).

De oude hebben gaerne gesien dat de kinderen haren vader geleecken, gelijck het blijckt by het bruylofts gedicht van manlius torquatus en julia.
catullus spreeckt

Cap. III.
Teel-konst voor de gene die genegen zijn haer gesin en met eenen de werelt te vermeerderen

Cap. IV.
In hoe veel maenden een kindt voldragen wort

Cap. V.
Van den arbeyt, en het ampt der vroê-vrouwex.

Cap. VI.
Dat het eerste sogh van de kraem-vrou de jongh geboren kinderen nut en dienstigh is.

Cap. VII.
Dat elcke moeder haer eygen kinderen, soo het mogelijck is, behoort te soogen, of anders wat minne sy sal verkiesen.

Cap. VIII.
Hoe langh de kinderen moeten suygen, en hoe sy tot haer seven jaren opgevoet moeten worden.

Cap. IX.
Van de maniere van opvoedinge in de tweede en derde seven jaren.

Cap. X.
Van de verkiesinge der spijse.

Cap. XII.
Van den dranck.

Cap. XIII.
Van d'oeffeninge en ruste des lichaems.

Cap. XIV.
Van slapen en waken.

Cap. XV.
Van het loosen des kamer-gancks, waters, etc.

Cap. XVI.
Van de maniere des levens van oude luyden.

Cap. XVII.
Van de maniere des levens der gener die een ongematight en swack lichaem hebben

Cap. XVIII.
Wat de gene staet te doen, die van verscheyden sieckten, ja, van de dood selfs gedreyght worden.

Cap. XIX.
Wat de gene staet te doen, die uyt een sieckte opstaen, en tot gesontheyt komen.