Alle de werken. Deel 2

(1862)–Jacob Cats– rechtenstatus


I. Lucht, getijden des jaers, en gesontste plaetsen. II. Van spijse en dranck. III. Van de beweginge en ruste des lichaems. Van de nootsaecklijckheyt en verscheydentheyt des luchts, en uyt wat oorsaecke de selve veel veranderinge onderworpen is. Nadien dat aen de lucht is wonder veel gelegen, Soo dient van sijne kracht hier mede niet geswegen; De lucht speelt in den mensch soo langh sijn ader slaet, Het zy dat hy òf rust of òp of neder gaet. Wy nemen spijs en dranck alleen by korte stonden, Na dat de tijt vereyst en dienstigh wort gevonden, Maer yeder nut de lucht door al den gantschen dagh, Soo dat hy sijn gebruyck noyt eens ontberen magh. Het staet dan yeder mensch met alle vlijt te letten, Waer dat hy na de kunst sijn woningh heeft te setten; Want soo hy sich begeeft in ongesonde lucht, Weet, dat sijn korten tijt in haest daer henen vlucht. Weet, dat uyt vuylen stanck en ongesonde dampen Niets anders rijsen kan als veelderhande rampen; Weest dan voor 't clement en sijne kracht bevreest, Want uyt een dicke lucht ontstaet een dommen geest. De lucht geeft aen het volck en even aen de dieren Uytwendigh hare verw, inwendigh haer manieren; Wil iemant dan verstaen haer aengeboren aert, Die lette met bescheyt waer yeder is gebaert, Waer yeder is gevoet, waer yeder opgetogen,
[pagina 801]
Want dat heeft over ons een wonder groot vermogenGa naar voetnoot1): Wat in de soete lucht van 't Oosten is gebaert, Dat is van sachte stof en van een heussen aert; Maer uyt het Noorder-rack daer komen harde menschen, Die spotten met de dood, ja krijgh en oorlogh wenschen; Maer 't is de beste lucht die alle dieren baet, Die beyd' in hit en kou behout de middelmaetGa naar voetnoot2). Men sou wel sweeren voor gewis, Dat onse Fop geboren is In eenigh rou en selsaem landt, Daer niet en woont als onverstant, Daer niet als dicke lucht en sweeft, En daer geen mensch vernuft en heeft. Men vint noch evenwel dat oock in koude landen Zijn wijtberoemde mans, des werelts beste panden, En soo gy maer het oogh een weynigh ommeslaet, Gy sult al wat ick segh bevinden met de daetGa naar voetnoot3). Democritus een deftigh man, Die is 't die ons bewijsen kan, Dat even uyt een swarte lucht, Daer onder ziel en lichaem sucht, Dat even in een rouwe kust, De geest niet uyt en wort geblust, Maer dat oock in een seltsaem lant, By wijlen rijst een groot verstant. Oock in het beste landt zijn ongesonde luchten, Al waer men voor de dood niet weg en weet te vluchten; Men schrijft van seker poelGa naar voetnoot4), die vuyle dampen geeft, Soo dat oock niet een beest daer lange jaren leeft. Wat vogel oyt bestaet op desen poel te sweven, Die wort als met gewelt van boven afgedreven; Soo grousaem is de stanck die uit het water koomt, En daerom dient de mensch hier voor te zijn beschroomt; Doch waer dat yemant woont, en waer de menschen leven, Soo wort ons desen raedt tot ons bericht gegeven, De stonden van den dagh, en even boven dien, De deelen van het jaer die dienen ingesienGa naar voetnoot5). Onthout my leser desen raet, En geeft u niet te ras op straet, Maer vroegh des avondts onder 't dack, Dat is gesont en groot gemack.
Cap. II. Van de vier getijden des jaers, en wat veranderinge sy in de lucht en ons lichaem maken. Het jaer wordt afgedeelt in vierderley getijden, Die om des werelts kloot met rasse paerden rijden, Gebruyckt na rechten eysch uw jaren, soete jeught Geen deel is sonder leet, geen deel is sonder vreught. Geen deel is sonder vrucht, geen deel is sonder schade, Ghy, dient u van de tijt eer dat'et is te spade, Let met hoe rassen spoet uw leven henen glijt, Ghy sult noyt weder zijn dat gy op heden zijtGa naar voetnoot6). De lente geeft ons rieckent kruyt, De somer brenght het koren uyt, De herrefst doet de fruyten wassen, De winter maeckt ons volle plassen. Het is de beste tijt die wy de Lente noemen, Die is, gelijck het blijckt, de moeder van de bloemen; En 't is niet sonder schijn als menigh schrijver houtGa naar voetnoot7), Dat Godt om dese tijt de waereldt heeft gebout. Men hout'et voor gewis, dat, als de diepste gronden Des waereldts zijn geleyt en eerst bevestight stonden, De lente doen begon. Het was de soete tijt, Die in de kruyden speelt en op de bloemen rijt; Die met een soeten reuck de menschen kan vermaken, En noyt door harden vorst het veldt en laet genaken; Den hagel heeft gedaen, het grilligh onwêer swijght, Soo dat al wat men siet een ander wesen krijght. Dan komt'er als een jeught in alle dingen zijgen, Men siet van stonden aen den wijngaert botten krijgen, Men siet dat alle zaet, dat alle wortel spruyt, De boomen geven loof, de velden edel kruyt; De lucht is in vermaeck, de soete vogels singen, Het vee speelt in het groen, de wilde dieren springen, De swaluw tijt te werck en bouwt haer leemen nest, Die sy ontrent een balck of aen de gevel vestGa naar voetnoot8). Maer siet, den natten herfst en wort niet seer gepresen, Om dat hy baent de wegh om sieck te mogen wesen, En daerom dient te meer op ons bedrijf gelet, Om dat hy ons het lijf in vreemde bochten setGa naar voetnoot9). Wanneer den natten herrefst koomt, Dan is 't dat yeder sieckten schroomt; Want als de windt het veldt ontbloot, Dan is 't een ooghst-maent voor de doot.
Van de twaelf maenden des jaers.
Januarius, lou-maent. Het jaer is weder nieu, maer met de nieuwe jaren, Verout ons gantsch gestel, tot wy daer henen varen, Maer 't is een kleyn verlies al rimpelt ons het vel, Als maer de geest vernieut, soo gaen de saken wel.
Februarius, sprockel-maent. Al komt de gulde son eens kijcken door de spleten, Noch heeft de strenge vorst haer koude niet vergeten; Ghy, blijft noch inde koy, dat acht ick alderbest, 't Is dwaesheyt al te ras te vliegen uyt den nest.

[pagina 802]
Martius, lente-maent. De Maert, hoewel onwaert, komt in het velt getreden, De Maert steeckt met den staert en treft de swacke leden, De Maert brenght aen het licht dat in het duyster lagh, Ghy, maeckt dat u de Maert geen hinder doen en magh.
Aprilis, gras-maent. Ick ben der maeghden maeght en moeder van de bloemen, Wie kan de nieuwe most, wie kan het koren roemen? Men prijse wat den herfst en wat den somer wint, Het groen, het eerste groen, is boven al bemint.
Mayus, bloey-maent. Ick ben de soete Mey, een bruyloft van de dieren, Het sy die in het wout, of op het water swieren, Wel paert, ô jeughdigh heyr, en geeft u uyt den nest, Wat out is, magh'et doen, maer 't voeght de jonckheyt best.
Junius, braeck-maent. De lent is al te koel, de somer plagh te branden, De koorts heerst in den herfst, de winters klipper-tanden, Ick ben de middelmaet, niet heet en niet te kout; Hy doet een edel dingh, die maet en regel hout.
Julius, hoy-maent. Waerom hoor ick voor quaet mijn doen van yemant schelden, Al maey ick kruyt en bloem, wat schaet'et aen de velden? Gelooft'et, stage jeught, 't en heeft noyt mensch geluckt, Al wat op aerden wast, dient eens te zijn gepluckt.
Augustus, oogst-maent. Al wort het bloem-gewas van alle man gepresen, Haer bladt valt in het stof, mijn koren wort gelesen; Een yeder is gepast oock met het dorre graen, Maer is de roos verlept, soo wilder niemant aen.
September, fruyt-maent. Komt snoepers, gragen hoop! ick brengh u nieuwe vruchten, Maer eet'er niet te veel, of ghy sult namaels suchten; Dus soo ghy qualijck vaert, het is uw eygen schult: Al wie geen raedt en volght, die lijde met gedult.
October, wijn-maent. Ick schenck het edel nat, het sap van soete druyven, Dat druck en sware sorgh doet uyt den geest verschuyven, Het leven is van 't broot, 't wel-leven van den wijn, 't En dede mijn gewas, wie souder vrolijck zijn?
November, slacht-maent. Hoe slacht men al het vee om ons te mogen laven! De mont verslint het al, ons buycken worden graven; 't Is eerst voor ons gedoot al wat de keucken geeft, En vraeghje noch, waerom de mensch niet langh en leeft?
December, winter-maent. Komt, oeffent nu het lijf, de hitt' is wegh geweken, Gaet, bolt of slaet den bal, geen mugh en sal u steken; Laet sparen dien het lust, ick teer gelijck een graef; De winter is een heer, de somer maer een slaef.
Cap. III. Van de winden en alle veranderingen, diese in de lucht en ons lichaem maken. Maer hier dient van den wint al mede wat geschreven, Nadien hy veel vermagh ontrent des menschen leven; Die blasers, schoon haer stof is van gelijcken aert, Als uyt den eygen damp en eenen geest gebaert, Verkrijgen haren naem en staegh een ander wesen, Na dat de plaetsen zijn, waer uyt die zijn geresen. In vier staet haer getal, daer ons door wordt beduyt Het Oosten en het West, het Noorden en het Zuydt. Niet datter maer alleen zijn vierderhande winden; Neen, die ter zee verkeert, die kander dertigh vinden, En twee noch boven dat; en soo men verder gaet, Men vindt het vluchtigh rot ontelbaer in de daet. Al waer dat waessem is, of snelle dampen rijsen, Daer is een nieuwe windt de menschen aen te wijsen, Maer vier gelijckewel dat is haer grontgetal, Hoe veel daer heden is of namaels wesen sal. Maer let hier nader op, ghy vint'er in beschreven De stonden van den mensch, de deelen van het leven; Neemt acht op yeder windt en watter is ontrent, De loop van onsen tijt die staet'er in geprent. Hy die van Oosten komt kan ons de jeught beduyden, Die van het Westen rijst den aert van rijpe kruyden; Neemt voor den ouderdom die uyt het Zuyden blaest, Maer voor de koude dood die uyt het Noorden raest. Haer kracht is menighfout: sy konnen regen maken, Sy konnen wederom een langen regen staken, Sy doen de boomen goet en oock het jeughdigh kruyt, Sy jagen slim vergif en quade dampen uyt. Sy konnen aen den mensch, als sy daer henen sweven, Sy konnen aen het vee een nieuwen adem geven, Al watter na verderf of na verrotting helt, Dat wordt door haer behulp in beter aert gestelt. Maer wilt ghy desen grondt wat nader overleggen, Soo leest wat ander volckGa naar voetnoot1) hier op bestaet te seggen, Mijn pen die sluyt haer op, vermits sy is beducht, Dat haer den snellen wint mocht blasen in de lucht: Den Oosten windt die woont daer hem de son ontdeckt En met een rosen-kleedt sijn paerden overtreckt; Maer daer haer gulde koets in 't water plagh te dalen, Daer heeft den Westen windt geset sijn vaste palen,
[pagina 803]
De Noortse stoker raest, en heeft sijn plaets gestelt Daer 't ijs en dicke snee schier noyt tot water smelt, Maer 't rack dat regelrecht hier over is gelegen, Gevoelt een dicke mist of schier een stagen regen.
Cap. IV. Van het onderscheyt der plaetsen en landen. Soo ghy misschien een huys voor u begeert te bouwen, Soo let wel op de plaets, os 't mocht u wel berouwen, Want die een quaet gewest tot sijne woningh kiest, 't Is seker dat hy veel van sijnen lust verliest. Indien ghy nederslaet ontrent onguere poelen, Ghy sult, als metter handt, het ongemack gevoelen, En soo ghy neemt verblijf ontrent een siltigh strant, Het sal u schade doen, soo haest de sonne brant. Die in een vochtigh dal sijn woonplaets heeft genomen, Hem sullen voor gewis veel sieckten over komen; Maer die op hooger stel haer tenten neder slaen, Die zijnder in 't gemeen al vry wat beter aen; Maer op dit gantsch beleyt is vry al meer te seggen, Ghy dient hier met verstant uw saken aen te leggen; Doch voor een korte les: siet, datje neder slaet, Daer vocht en daer het droogh is in gelijcke maet.
Cap. V. Van het voetsel, als oock de nootsakelyckheyt, en verscheydentheyt van het selve Daer is nu van de lucht en van de wint geschreven, En wat'er aen den mensch door beyde wort gegeven, Hier dient nu door de kunst de keucken opgedaen, En hoe men met bescheyt aen tafel heeft te gaen. Men vint'et in der daet, geen mensch en leert'er eten, Om dat'et yeder een en al de menschen weten, Maer hoe men evenwel ten besten dient gevoet, Dat is'et dat de kunst de menschen leeren moet. De mensch is als een dijck daer op de baren woelen, En pogen even staegh de soden af te spoelen; De mensch is als een pot die aen den vyere staet, Daer nyt geduerigh vocht en stagen waessem gaet. Indiender niemant pooght ons dijcken aen te vullen, 't Is seker datse korts geheel vervallen sullen; En soo men in de pot geen ander nat en doet, 't Is seker dat het vat haest ydel worden moet. Daer is een edel vocht in onse binne-leden, Dat staegh wort afgeteert en van de tijt bestreden, En soo het niet gestaegh door voetsel wordt gestijft, Eylaes! ons kranck gestel dat is terstont ontlijft. Soo dient dan oock de kunst hier regels in te ramen, Want dranck en nutte spijs hout ziel en lijf te samen, Wel aen dan, wieje zijt, leert hier den rechten voet, Wat datmen eten sal en hoe men drincken moet:
Lucretius 4. Boeck. De mensch die staegh verslijt, gevoelt sijn swacke leden Geduerigh af te gaen en hellen na beneden, Verliesen haren stant en missen hare kracht, 't En zy haer nieuwe jeught door voetsel word'gebracht. Verlies van vaste stof dat doet hem kost begeeren, Om weder op een nieu daer op te mogen teeren, En dorheyt van de maegh die geeft hem grooten lust, Op dat door eenigh vocht sijn dorst mocht zijn geblust.
Horatius 2. Sat. 3. Stelt vast dat u den ader-slagh Alleen maer weynigh dueren magh, 't En zy dat ghy met goede kost Van flaeu te worden haer verlost.
De heere du Bartus in den derden dagh van sijn eerste weke: Wat heeft de goede Godt geschapen nutte kruyden, Bysonder voor den mensch en alle siecke luyden, Niet een soo schralen wey, niet soo verwoesten velt, Daer niet een grooten hoop van planten wort getelt. Van planten wonder nut voor yeder aen te mercken, Verscheyden in het loof, verscheyden in het wercken, Verscheyden in de verw, verscheyden in den aert, Siet, wat een aerden klomp de menschen wonders baert! Laet iemant aert-gewas uyt thuyn en velden lesen, 't Sal desen heylsaem zijn, en dien vergiftigh wesen; 't Sal iemant dienstigh zijn oock in sijn hooghsten noot, 't Sal iemant hinder doen en geven aen de doot. Men vont wel eer een kruyt dat ossen dede sterven, En maeckt' een ezel vet en deed' hem kracht verwerven, Daer is een ander kruytGa naar voetnoot1, dat spreeuwen wonder goet, Maer dat in haest den mensch de leste pijne doet. Een ander wederom dat sal de muyl vergeven, En brengen aen den mensch een nieu en vaster leven, Schoon dat hy is vergift. Let op den aconijt, Die ruckt als met gewelt de menschen uyt der tijt: En desen onverlet, soo wort'er niet gevonden, Dat iemant nutter is ontrent de boose wonden, Die hem een slange steeckt of in de leden bijt, Daer van hy door het lijf gestage pijne lijt. Let op dit seltsaem kruyt en haer verholen krachtenGa naar voetnoot2, Gantsch buyten ons begrijp en boven ons gedachten, Het doot terstont een mensch, of vrou, of man, of kint, Indien het geen senijn in hare leden vint. Maer is'er gif ontrent, het laet de menschen blijven, En pooght met alle kracht sijn vyandt uyt te drijven; Het vecht met het fenijn en dwinght'et met gewelt,
[pagina 804]
Tot dat'et op het lest alleen behout het velt. En als dit groen gewas den vyandt heeft verslagen, En d'eere van 't gevecht ten vollen wegh-gedragen, Soo scheyt'et uyt het lijf daer in de krijgh bestont, En door haer beyder doot soo wordt de mensch gesont. Wat dient'er meer geseyt, waer iemant komt getreden, Daer vindt men diep geheym en saken boven reden, Daer vindt men hoogh beleyt. En, tot een kort besluyt, Men vint den grootsten Godt oock in het minste kruyt.
Cap. VI. Van broodt en alderhande koren-werck. De tijt doet haren ganck en schijnt ons aen te manen, Te spreken met bescheyt van alderhande granen, Te schrijven hoe men eerst het edel koren vont, Ten dienste van de maegh en smake van den mont. De menschen hebben eens alleen maer kruyt gegeten, En vry een ruymen tijt geen beter kost geweten; Oock in het aert-gewas vernam men vollen lust, Als slechts door haer gebruyck den honger wiert geblust. Het was een gulden tijt, wanneer de menschen saten Te midden in het velt en niet als vruchten aten, Met kleyne kost gedient. Het was een gulden tijt, Als met een schotel moes een prinsse was verblijt. Het was een gulden tijt, wanneer een kudde schapen Gingh onder eenen boom met haren meester slapen, Of weyden door het wout en voor en nevens hem, En sprongh of op het spel of op een blijde stem. Het was een gulden tijt, eer oyt de lieden dachten Een os of jonge koe of ander vee te slachten, En dat geen jarigh lam, met sijn onnosel bloet, Haer monden had besmet, haer magen had gevoet. 't Is nu een ander eeuw, het vee dat wordt verslonden Ten dienste van den buyck en van de grage monden, Men wil geen kruyden meer tot spijse van den noot, Men wil de soete smaeck van nieu-gebacken broot. Men wil dat lecker is. Wel, gaet dan vorder treden, En tast hier in het graen als met de gantsche leden, Doorgront den rechten aert van rogh en spelt en rijs, En leyt ons van de lust en tot gesonde spijs.
Virgilius in 't eersie Boeck van sijn Landtbouwinge. De wereldt leet hier voormaels noot, Men vont'er graen noch witte-broot. Men at òf kruyden uyt het wout, Of vruchten van het eycken hout. Of bramen van een witten struyck, Slechts voetsel voor een gragen buyck. Maer doen quam Ceres in het lant, Die eerst de ploegh en kouter vant; Die heeft den rauwen hoop geleert, Hoe dat het landt dient omgekeert, En hoe men ossen t'samen voeght, En na de kunst den acker ploeght; Siet, dus soo wies het edel graen, Dies had den eeckel stracks gedaen.
Cap. VII. Van moes-kruyden, salaet, en toe-kruyt. Treet nader, Hollandts-volck, hier is het nu geraden Te cieren uwen dis met allerley saladen, Dat sal u dienstigh zijn; de grootste van het lant Die hebben menighmael het edel kruyt geplant. De vorsten even selfs en wijtberoemde luyden, Die hebben ondersocht de krachten van de kruyden, Die hebben nagespoort, tot aen de minste bies, Al wat'er in den hof of in de bossen wies. Al wat hier nadeel doet of dienstigh is gegeten, Is dienstigh over al en nut te zijn geweten, Want die hier qualijck gaet, en sonder kennis pluckt, Heeft sich des levens draet niet selden af-geruckt. Wel leert dan na den eysch de kruyden onderscheyden, En even aen den haert ten besten toebereyden; Want soo je dat begrijpt en na de kunste doet, Het stijft een swacke maegh en koelt onstuymigh bloet.
Plautus in Pseudolo. Daer komt een snelle doot oock op de jonge luyden, Om dat men voetsel maeckt van alle vreemde kruyden, En dat men eten derft van alderhande groen, Dat even in het wout de beesten niet en doen.
Martialis Lib. Epigr 13. Latou, Salaedt, beminde vrient, Wierd voormaels alderlest gedient, Maer komt nu eerst op onsen dis; Seght wat hier van de reden is?
Martialis II. Epigr. 53. Als ick heb een vriendt of gast, Soo wordt dus op hem gepast: Ick wil, dat eerst krop-salae Voor hem op de tafel stae, En het dient alsoo gedaen, Om wel af te mogen gaen; Maer pareye met raket, Dienter mede by geset.
Martialis 3. Epigr. 83. Laet malluw' en latou tot uwen dis genaken, Dat sal u door het lijf een rassen afgangh maken, Vergeet dit nimmermeer, het is een out gebruyck, Want, naer uw wesen toont, ghy hebt een harden buyck.

[pagina 805]
Cap. VIII. Van de eetbare wortelen. Hier sie ick, na my dunckt, een vorstGa naar voetnoot1) sijn knollen braden, Hy eet met grooten lust, hy kan hem niet versaden, Hy wil geen rijck geschenck, veracht het edel gout, Vermits hy dit gewas in groote waerde hout. De wortels, lieve vriendt, die in der aerden groeyen, En zijn niet voor het swijn, of voor de grove koeyen, Maer zijn oock even self geschapen voor den mensch. En menigh billick hert dat vinter sijnen wensch. Veracht dan geen radijs, en min de soete knollen, Veracht geen hof-ajuyn met sijn gehayrde bollen, Veracht geen roode peen, maer leert het recht gebruyck, Men vintse dickmael nut ten dienste van den buyck. Veracht geen cychorey, veracht geen pastinaken, Sy konnen voor uw volck bequame spijse maken; Siet, al dit worteltuygh heeft oock sijn voetsel in, En die het wel gebruyckt, veracht het vuyl gewin.
Martialis 23. Epigr. 16. Hoe, wilje dan geen werck van soete knollen maken, Sy hebben menigmael oock prinssen konnen smaken; Men seyt dat noch de vorst die Romen heeft gebout, Oock in den Hemel selfs hier van sijn maeltijt hout.
Horatius. Een die sijn vader heeft gedoot, Die eete Loock uyt hongers noot, Dat acht ick slimmer kost te zijn, Als dulle kervel, slim fenijn; Hoe grof is oock den ackerman, Die 't hart gewas verdouwen kan.
Cap. IX. Van de aerdt-vruchten. Wy komen tot een vrucht gewoon om laegh te wassen, Daer voor een yeder mensch is nodigh op te passen, Men siet'et in 't gemeen, het is een seltsaem kruyt, Wat langs der aerden groeyt en noyt om hoogh en spruyt, Pompoenen, die bykans aen niemant oyt en smaken, Zijn echter gantsch bequaem om letters op te maken Ontrent haer groene jeught; want als de schorsse wast, Soo groeyt met een het schrift en staet ten lesten vast; Maer wilder eenigh mensch haer laffen aert verschoonen, Soo moet de keucken-meyt al vry haer kunste toonen, Hier dient een goede saus van peper by te zijn, Of anders, laet die kost tot voetsel van het swijn. Hem die meloenen pluckt is nut te zijn geweten, Dat nau van duysent een is nut te zijn gegeten, Comkommers, seyt de kunst is van der maegden aert: Sy dienen haest gepluckt, en niet te langh bewaert. Een tragen hovenier die kan het hier verkerven, Want beyt hy wat te langh, de vrucht die sal bederven; Sy dient als van de steel te worden asgeruckt, Sy dient en jonck en groen en versch te zijn gepluckt, En versch te zijn gebruyckt. Denckt hier op goede luyden, Die lust en smake soeckt ontrent de groene kruyden; Maer druckt'et boven al wel diep in uw gemoet, Indien ghy dochters hebt, of jonge maeghden voet,
Cap. X. Van de heester-vruchten. Laet ons nu vorder gaen, en spreken van de vruchten, Die voordeel konnen doen aen die in koortsen suchten; Vrient, denckt om dit gewas, wanneerje boomen plant, Het dient oock menigmael ten goede van het lant. Al wast het aerdigh tuygh alleen maer aen de struycken, Men kan het na den eysch met grooten nut gebruycken, De minste dingen selfs en dienen niet veracht, Sy hebben menigh mensch in beter stant gebracht. Daer is een tijt geweest, dat tot de wilde bramen De jonckheyt niet alleen, maer alle menschen quamen, Als tot een rijck bancket; men pluckte met vermaeck, Men vont'er heylsaem vocht en even soete smaeck. De vrucht, met suyver waes en koelen dau behangen, Wierdt by de grootste selfs in grooten danck ontfangen, Als hun die yemant schonck; siet, oock een slechte braem, Gehandelt na de kunst, was prinssen aengenaem. Maer boven dit gewas, soo vindt men nutter dingen, Die aen een swack gestel geen minder voordeel bringen: De kappers van den brem sijn lieftal aen den mont, En wie graveeligh is die achtse voor gesont. De suur-boomGa naar voetnoot2), wel bekent in al de naeste dalen, De beyers, in haer verw foo root gelijck coralen, De swarte krakekey en ander kleyn gewas, Bevindt men menigmael dat heeten brandt genas.
Cap. XI. Van de boom-vruchten met harde schelpen. Hier is een ander vrucht, hier is dat Amarillis Ten hoogsten wel bevalt en best na haren wil is, Komt hier, ô Coridon! en brenght de lieve maeght Een fruyt, dat weynigh kost en efter haer behaeght. Het is een herders gift, ghy kont geen beter kiesen, Gaet, leght het in den korf gemaeckt van groene biesen, En ciert dan uw geschenck met woorden van de kunst, Soo vind'je voor gewis haer ongeveynsde gunst; En soo ghy wenst het stuck ten beste voor te stellen,
[pagina 806]
Seght, dattet is een fruyt van bijster harde schellen, Maer dattet even wel is binnen wonder soet, En dat sy tegen u aldus oock wesen moet; Dat sy een lange tijt, met wonder harde streken, Uw liefde tot den grondt scheen af te willen breken, Dat nu dien stegen aert dient af te zijn geleyt, En eens tot uwen troost het soete ja geseyt. Komt op een ander tijt en brenght haer Ockernoten, En als ghy in haer schoot die vruchten hebt gegoten, Soo seght haer dat het fruyt is dienstigh voor senijn, Maer datter by de noot oock ruyte dient te zijn. En siet, op dit beleyt is mede wat te seggen, Dat ick niet voor en heb hier breeder uyt te leggen, Ghy, voeghter weder by de keest van uwen mont, En siet, hoe ghy het stuck te passe brengen kont. Weest ghy het boom-gewas, laet haer de ruyte wesen, En seght dat dit vermengh veel qualen kan genesen; Seght vorder, lieve vrient, dat hier te seggen valt, Maer siet, dat uwe tongh niet al te los en malt.
Ovidius Metamorph I. Het aertrijck metter ploegh of egge niet gewont, Droegh, uyt een gullen schoot en uyt een vetten gront, Al wat den mensche spijst: wat kruyt en bomen geven, Dat is aen al het volck genoegsaem om te leven; De vrucht van 't eycken-hout en van den wilden braem, Die waren even selfs de prinssen aengenaem.
Cap. XII. Van boom-vruchten met sachte schellen. Komt hier, wie immer wras genegen om te snoepen, Gy wordt hier tot een feest van uwen aert geroepen: Hier is bevalligh ooft en ander boom-gewas, En wat men immermeer van gulle tacken las, Komt, pluckt nu metter hant en eet met volle kaken, Maer wiltet niet te grof of niet te gulsigh maken; Eet fruyten met bescheyt en na de rechte maet, En let wat hinder doet en wat de mage baet. Gy dient van al het ooft den rechten aert te weten: De perssen zijn vergif door onvoorsichtigh eten, De quee, de vijgh, de druyf, de mispel dient gemijt, Ten zy men die gebruyckt op haren rechten tijt. Den vroegen Abricok, den appel van granaten Kan desen hinder doen, en genen weder baten, De kunst geldt over al, en, waerom meer geseyt? Geen sake dient gedaen als met een goet beleyt.
Galenus in sijn Sesle Boeck. Indiender yemant is begeerigh om te weten, Wat peer of ander vrucht is nut te zijn gegeten, Die neme dit gemerck: het fruyt dat niet en kraeckt, Dat houtmen in 't gemeen dat alle monden smaeckt.
Virgilius in 't tweede Boeck van sijn Lant-bouwinge. Uyt Meden is een vruchtGa naar voetnoot1) in ouden tijt gesproten, Die heeft een egger sap in hare schors besloten, Daer kan geen beter dranck of nutter julep zijn Voor nare spokery of ander slim fenijn; Want schoon aen eenigh mensch door gif de leden swellen, Het sap dat sal het lijf in beter wesen stellen, Het kan meer bate doen als eenigh heylsaem kruyt, Het is een vinnigh suur, het bijt de swadder uyt. Dus als een stief-moêr poocht, door fellen haet ontsteken, Haer voor-kint quaet te doen en haer verdriet te wreken, Of dat een spoockster grolt en vreemde lagen brout, Dit sap is, dat de doot met krachten wederhout; De stam daeraen het wast is geestigh opgeresen, En schijnt aen sijn gewaey een lauwerboom te wesen; En soo men uyt den reuck geen onderscheyt en nam, Het ware ja den boom die eerst van Daphne quam. En schoon al ruyst de lucht met wonder harde vlagen, Het blat dat kan een storm en harde buyen dragen, Het bloeysel even selfs dat hout geweldigh vast, Soo dattet op geen kou of sturen wind en past; De Meden achtent hoogh en 't wordt van hen gepresen, Vermits het van den stanck den adem kan genesen.
Cap. XIII. Van suycker en kruyt. Al wat men Hollandt noemt en zijn maer weynigh steden, En Hollandts vrienden selfs en zijn maer weynigh leden, En al van kleyn begrip; maer, des al niet-te-min, Daer schuylen over al verscheyden wonders in. Soo wie maer eens betreet den ringh van onse kusten, Die vindt een schoon prieel vol alderhande lusten, Al wat den Hemel sent of uyt der aerden groeyt, Dat komt ons mette zee ter haven ingevloeyt. Godt is gelijck een son, die duysent gulden stralen Laet ons op kleynen tuyn gedurigh neder dalen, Wat oyt aen boomen hingh of op de velden stont, Dat komt hier aen het volck gevallen in den mont. Wat lijdt het heet Brasil op heden felle flagen, Om aen dit verre landt sijn vruchten op te dragen; Hier is geen suycker riet, dat in de dalen wast, En noch wordt hier de jeught met suycker overlast; Het Indisch rijck gewas van peper, foeley, noten, Wordt hier gelijck het graen op solders uytgegoten; Men pluckt hier geen caneel, geen ander edel kruyt, Wy deelen 't evenwel met gantsche schepen uyt. Bedenckt dit, Hollants volck, bedenckt den hogen segen,
[pagina 807]
Die u door Godes handt soo wonder is verkregen, In alle rijck gewas sijn uwe velden schrael, Ghy noch, die niet en hebt, die hebtet altemael.
Varro by Isidorus 17. Origin. By d'Indianen wast een riet, Daer uyt syroop en suycker vliet, Een vocht dat seem en honigh-raet In soeten geur te boven gaet.
Cap. XIV. Van den oorsaeck van het slachten der beesten, en het onderscheyt en verkiesinge van 't vlees. Ten is, gelijck het schijnt, noch heden niet geweten, Wanneer dat eerst het vleesch by menschen is gegeten; Het kruyt, gelijck men veel in oude boecken leest, Dat is in langen tijt de beste kost geweest. Nu wordt het vlees gesocht tot nadeel van de beesten, En dat is aengenaem in alle blijde feesten, En, na de kunste leert, soo voet'et alderbest; Maer siet, dat ghy den buyck niet al te seer en mest. Want het dient met bescheyt en onderscheyt gegeten, En dit is wonder nut voor ons te zijn geweten: Hier is een groot verschil waer sich een dier onthout, Of op een schralen bergh, of in het groene wout: En of het heeft verkeert ontrent de dorre landen, Daer yeder voelt de son met heete stralen branden, Dan of het in de kou gedurigh is gevoet, En daer het in de snee sijn woningh hebben moet; En of het kruyden eet, of anders harde basten, Die maegh en ingewant gedurigh overlasten; En of men eenigh beest ontrent den winter slacht, Dan of men langer toeft en tot den somer wacht; En of het in het bos sijn vryheyt heeft genoten, Dan of het in de koy plach op te zijn gesloten; Siet, dit loopt op het vlees. Maer leert dit voor het lest: Is 't jonck en kort en mals, soo isset alderbest.
Ovidius. 15. Metamorph. Hier voormaels in den gulden tijt, Doe was de mensch met kruyt verblijt, Of wel met ooft of soet gewas, Dat yemant van de boomen las; Maer niemant wasser soo verwoet, Dat hy vermaeck nam in het bloet.
Juvenalis Satyr. 10. Daer is een edel gras vol geurs en wonder soet, Dat in de Spaensche kust de jonge schapen voet; Daer is een soete lucht en wonder klare beecken, Die uyt een hoogen bergh of van de rotsen leecken, Al dienstigh voor het vee; maer dat ick hooger acht, Daer is in dat gewest een onbekende kracht; Een stil en vreemt geheym als uyt de lucht gesegen, Daer niemant recht en weet waer in het was gelegen; Siet, daer uyt heeft het schaep hier vry al beter keest, Als elders daer men eet van het onnosel beest. Eet d'oogen van een viervoet dier, Gebraden aen een luchtigh vier, Maer van de vogels eet het breyn, Dat is uw dienstigh, soo ick meyn, Doch op dat'et gesonder zy, Soo doet'er sout en peper by.
Cap. XV. Van het vleesch der tamme vier-voetige dieren. Komt, leert hier, Hollants volck, waerom dat aen de Joden Het eten van het swijn door Moses is verboden, En hoe het dient genut, en hoe, na rechten eysch, Men eygent aen den mont het machtigh ossen-vleys. Leert wijders dat het kalf is dienstigh om te slachten, En dat geen wijsen kock het schaep en moet verachten, Geen bockjen van gelijck terwijl het beesjen suyght, En na de geyte-melck en na den elder buyght. Een hamel van een jaer wilt dien oock niet versmaden, Sy kan met nutte spijs een holle maegh versaden: Maer wat het lam belanght, het dient te zijn gespaert, En tot een ander tijt en meerder nut bewaert, Maer siet, 't onnosel dier en kan het niet verwerven, Het moet oock voor den mensch, gelijck sijn moeder, sterven; O wreetheyt van het volck! wat gaet de menschen aen, Een dier dat niemant let, een schaepje, dood te slaen! My dunckt het heeft bescheyt een swijn te laten dooden, En op sijn vetten rugh een gragen mondt te nooden; Het is een gulsigh beest en dat niet goets en heeft, Terwijlen dat het wroet en hier op aerde leeft. Maer 't is een seltsaem werck een schaep of lam te slachten, Die geven ons de vrucht van hare ruyge vachten, Die geven ons haer melck en daer uyt goeden kaes, En dat is aen den mensch een nut en voetsaem aes. Maer, des al niet-te-min, schoon sy ons schattingh geven, Sy mogen even wel by ons niet blijven leven, Ons buyck is soo een wolf, ons mont soo grooten vraet, Dat hem geen sachten aert, geen dienst te doen en baet.
Ovidius 1. Metamorph. Als d'eeuw van yser nam begin, Doen kreegh den mensch een harden sin: Hy smeed' een swaert met fellen geest, En at den os, het trouwe beest.
Ovidius 15 Metamorph. Waer heeft doch oyt een os een boose daet bedreven, Dat hem soo licht de mensch gaet brengen om het leven!
[pagina 808]
Hy is een neerstigh dier dat onse landen ploeght, En staegh sijn trouwen hals tot sware lasten voeght. De mensch die is onwaert te nutten vette granen, Die beesten moorden derst, die ons den acker banen; Den os heeft u gedient en vry een lange wijl, Moet hy voor sijnen loon nu vallen voor de bijl? Hy heeft een kalen hals in uwen dienst gekregen, En kan oock even dat uw herte niet bewegen? Gewis soo trouwen beest en van soo goeden aert, Was nut te zijn verschoont en waert te zijn gespaert.
Ovidius 1. Fast. 't Is Ceres eerst geweest aen wien het gulsigh swijn Een offer plagh te zijn, Om dat het vraetigh beest den huysman schade doet, En in het koren vroet.
Idem. Soo wordt de springer van de hin, Geoffert aen de Nacht-goddin, Vermits hy uytroept metter daet Den aenvanck van den dageraet.
Juvenalis Satyr. 11. Als yemandt sijn geboorte-dagh, Of ander feest te vieren plagh, Dan was'et dat hy speck en ham Uyt sijn beroockte schoorsteen nam, En set'et voor een lieven vrient, En die hielt sich dan wel gedient.
Martialis 13. Epigr. 53. Brenght hammen voor den dagh van alderley gewesten, Die uyt Westphalen komt dien hou ick voor den besten, En schoon een machtigh swijn een gulsigh mensch vernuyght, Set my een bigge voor die noch de moeder suyght.
Ovidius 15. Metamorph. Wat heeft het schaep gedaen! 't en leeft maer voor de menschen, En 't geeft haer vette melck en wat sy vorders wenschen, Sijn wol is aen het volck een decksel in der noot, 't Is nutter dat het leeft, als dat'et werdt gedoot.
Juvenalis Satyr. 15. Al wat'er wolle draeght en moet niet zijn gedoot, Het geeft aen menigh mensch een decksel voor den noot.
Cap. XVI. Van wilt-braet. Het wiltbraet dient bedacht en hier oock plaets gegeven, Vermits dat hedendaeghs hier van de prinssen leven; 't Ginck eertijts anders toe, want, na men elders leest, Soo is het tamme vee al mede wildt geweest, Hier van is ons de jacht in ouden tijt gekomen, Die heden wel te recht veel menschen is benomen, 't En is niet voor het volck, ten dient een yeder niet, Dat hy met honden jaeght en wilde dieren schiet. Laet heeren van het lant en groote prinssen jagen, Die konnen dat beslagh en groote kosten dragen; 't Is beter dat het volck haer spijs in stilte koopt, Als dat het na het wildt in woeste velden loopt.
Uyt de Spiegel. Al heb ick tot het wildt een wonder groot verlangen, Noch sal ick geenen haes in sijnen leger vangen; Ick scheppe meerder lust, wanneer hy vaerdigh loopt, Want 't heeft doch beter geur al wat men diere koopt. Wel op dan, vluchtigh dier, waerom hier stil geseten? Ghy dient niet sonder sweet of sonder stof gegeten, Dat is uw beste saus; uw spier en smaeckt ons niet, Als ghy uw sonder loop dus aen den jager biet.
Martialis 13. Epigr. 81. Ghy sent my veel een haes en laet my vorder weten, Dat hy sal schoone zijn die daer af heeft gegeten, Tot seven dagen lanck. Maer Griet, dits enckel raes, Of seker ghy en aet u leven genen haes.
Martialis. Van al dat om den Hemel sweeft, Is 't snepje 't beste dat'er leeft, Maer van het wildt-braet uyt het wout, Den haes men hooghst in waerden hout.
Cap. XVII. Van de vogelen. Wy komen tot het heyr bekleet met dichte veêren, En sien wat aen de maegh is beter om verteeren, En wat'er dient genut, en wat'er dient gemijt, En hoe dat yeder dingh heeft sijn besetten tijt. Voor eerst laet ick het volck een nutten regel weten, Dat als een vogel broeyt, hy niet en dient gegeten; Maeckt spijse van den haen eer hy met hennen speelt, Maer laet hem in het kot, wanneer hy jongen teelt. 'k En wil niet als in noot, 'k en wil u nimmer raden Tot vogels die met vleesch haer hollen krop versaden, 't Is beter voor de maegh al wat van koren leeft, En niet en is gemest, maer in het wilde sweeft. Maer vraeghje, wat'er magh de beste vogel wesen? Faisanten, waerde vrient, die worden hoogh gepresen; Maer des al niet-te-min, soo hout een jongh patrijs Noch beter voor de maegh en vry in hooger prijs. Men seyt, hoe wel een mensch, door ongeregelt mallen, De plage van Sint Job ten deele was gevallen,
[pagina 809]
Dat hy genesen sou, alwaer hy diep gevat, Indien hy maer patrijs, en anders niet, en at. Wat dat de Paeu belanght, die heeft te schoone veêren, My dunckt dat aen het dier geen vraet behoort te deeren: Hy is te bijster fel en wonder onbeleeft, Die aen een wreeden kock soo schoonen vogel geeft. Maer wat de vogels raeckt die in het water leven, En echter in het veldt en om den hemel sweven, Al maeckt dit gantsche rot een grof en machtigh bloet, Het is noch even wel gesonde luyden goet. De stadt van Dorderecht die kan het ons getuygen, Dat daer meest al het volck weet voetsel uyt te suygen, Dat nut en dienstigh is; wel, acht dan onsen bout, Die oock de Fransche kust in grooter waerden hout.
Horatius 2. Satyr. 4. Krijght ghy misschien een spaden gast, Op wien ghy niet en hadt gepast, Soo doodt een hin en steeckts' in most, Soo wordt haer vleesch noch malsse kost.
Martialis doet de Faisant spreecken als volght Als Jason 't gulde vlies uyt Colchis had genomen, Doen ben ick met den helt in Grieckenlant gekomen; Te voren was alleen mijn huys en vaderlant, Daer hy tot sijn gerief een koninghs dochter vant.
Martialis 13 Epigh. 67. De Ringh-duyf is een spijs die kan de kracht vertragen, Waer door een eerlijck man sijn vrouwe moet behagen; Ghy, die het echte bedt wilt schudden na den eysch, En cet de ringh-duyf niet, sy maeckt onwilligh vleys.
Horatius. Hebt ghy een jonge paeuw voor uwen disch gebraden, En dat ick met een hoen uw mage quam versaden, Of vet cappoenen vleys in plaetse brengen wou, Ick weet dat mijn gerecht u niet bevallen sou. Maer opent doch een reys den grondt van uw begeeren: Is 't om sijn staert te doen of om sijn gulde veêren? Of is 't om dat het beest soo dier u komt te staen? Hoe dat het wesen magh, ten is maer enckel waen. Al zijn de pluymen schoon, sy doen geen vogel smaken, Het oogh wordt u verleyt door schijn en beusel-saken; Het vruchtbaer hoender-kot verdient soo grooten prijs, Als eenigh paeuwenvleesch of diergelijcke spijs.
Martialis 13. Epigr. 53. Is u een ende toebereyt, Soo eet'er van met onderscheyt; De borst en hals is alderbest, Dus sent de kock al wat'er rest.
Martialis 13. Epigr. 58. Siet, wat een lever heeft de gans! Sy overtreft het dier bykans, Dies seyd' ick, als ick die besagh: Ey, segh my waer dit schepsel lagh.
Cap. XVIII. Van het gene dat van de dieren komt. Ghy moet, ten zy ghy wilt, noyt levend' dier verslinden, Daer is oock buyten dat wel voetsel uyt te vinden; Daer is kaes, boter, melck, wey, eyers, honigh-raet, Waer van oock menigmael een prinsse wordt versaet Het nut van dese kost is metter daet te wijsen, Maer dat het koe-beest geeft is boven al te prijsen. Wie hier aen twijffel slaet, die sie maer Hollandt aen, Dat laet aen alle kant sijn edel suyvel gaen; Dat stort sijn rijck gewas in alle verre landen, Vermits het dienstigh is voor alle grage tanden; Dat stort aen alle kant, uyt sijnen vollen schoot, Een dienstigh onderhout, een voetsel in der noot. Prijst Spagniën, prijst haer ooft, en wat'er plagh te groeyen, Ons Hollant prijst te recht de vruchten van de koeyen, Van daer komt nutte kost ten goede van den mensch, Van daer komt mont-vermaeck en vollen herten wensch. Het ooft dat Spagniën sent en is maer eens te plucken, Of is maer op een jaer voor eenmael uyt te drucken, Maer dat een koe-beest schenckt is vry al rijcker schat, Want tweemael op een dagh soo geeft'et edel nat. Benijt dan Spagniën niet, benijt geen verre landen, Al wast'er enckel gout of ander rijcke panden; Danckt Godt, ô Hollandts volck! en hout u voorts gerust, Godt regent enckel heyl op uw vermaerde kust. Het is de beste melck, wanneer de grage koeyen Te midden in de Mey de groene kruyden snoeyen, Want als het dorre stroo de kudde 's winters voet, Dan is haer voetsaem soch in verre niet soo goet.
Cap. XIX. Van visch. 't Is nu de rechte stondt te komen tot de visschen, Die eertijts menigh vorst schier noyt en konde missen; Lucullus hold' een rots tot in de woeste zee, Om vissen uyt het diep te locken aen de reê. Een visch heeft meerder prijs by wijlen moeten gelden, Als schapen uyt de stal, als ossen uyt de velden; Ja, wat aen eenen visch wel eer is uytgeleyt, Daer kan een groot bancquet nu worden voor bereyt. Maer wat van desen aert gedurigh plagh te woelen, Of in den modder-sloot of in vervuylde poelen,
[pagina 810]
Bant die van uwen dis. Maer van een klare beeck Vangt daer een goede soo op 't eynde van de weeck. De visschen van de zee die werden hoogst gepresen, En soo die schubben heeft, daer kan geen beter wesen; De vis van desen aert die hout men wonder goet, Doch meest die sich onthout ontrent den hollen vloet. Is 't niet een seltsaem dingh! een visch gewoon te rusten, En die in stilte woont als in gestage lusten, Is grondigh, sonder keest, en van een vreemde smaeck, En geen besette mondt en vint'er oyt vermaeck. Maer die met harden storm gedurigh werdt gedreven, En door het woeste diep gedwongen is te sweven, Die heeft een beter vleys en wordt'er om gesocht, En wordt oock wel te recht om hooger prijs gekocht. Het is hier met den mensch oock even dus gelegen: Hem dient geen stille rust, maer eer een staegh bewegen, Hem dient geen stille zee, maer eer een hollen vloet; Want sonder voorigh leet en is geen vreugde soet.
Ausonius Barbeel, die in uw quaetsten tijt, Vry beter als te voren zijt, Ghy hebt een gaef in u alleen, Die geen dier oyt en was gemeen, Dat is, dat u den ouden dagh Maeckt beter als te voren plagh,
Seneca Episl. 108. Oesters, Garnaet, Alykruycken, Is geen kost voor alle buycken, Want dat woont in harde schelpen, Plagh den honger niet te stelpen; Kreeft, en Steur, en Bosse-krabben, Schoon sy ons de mage schrabben, Zijn alleen voor geyle lusten, Die ons noyt en laten rusten. Ghy, die na den regel leeft, Eet dat beter voetsel geeft.
Cap. XX. Van den dranck, en eerst van het water. Wy komen tot den dranck, de koelte van het leven, Die kan een dorstigh mensch als weder adem geven, Die kan een dorre ziel vernieuwen hare kracht, Schoon dat se leyt en sucht en van den dorst versmacht. Maer leert hier, Hollandts volck, eer dat wy vorder komen, Wat vocht tot uwen dranck is dienstigh ingenomen; Niet alderhande nat en dient tot dranck bereyt, Dus maeckt in dit geval een noodigh onderscheyt. Het water was voor eerst een dranck voor alle menschen, En niemant van het volck en konde beter wenschen, Het bier was onbekent dat heden wonder doet, En daer en werdt geen druyf getreden met den voet. Men wist geen honigh-raet met water op te zieden, Om voor een soeten dranck de gasten aen te bieden; Neen, neen, een suyver nat was dienstigh aen den mont, Het was gemeenen dranck en yeder bleef gesont; Doch naer het eerste volck van Godt is afgeweken, Soo woont'er slim vergif oock in de reyne beken, Hier vint men seltsaem vocht dat suur en bitter smaeckt, En elders killigh nat dat dicke kroppen maeckt. Ghy, wilje na de kunst gesonde waters kiesen, Waer van haer schoone verw geen maeght en sal verliesen, Geen man sijn jeugdigh bloet; soo komt, geminde vrient, En leert hier wat gekoockt of rau gedroncken dient.
Juvenalis 13^e Schimpdicht. Wie vont oyt vreemt de dicke kroppen, Als hy genaeckt de koude toppen, En onder hem de klippen siet, Die al de werelt Alpes hiet?
Juvenalis Satyr. 6 Het water eerst gekoockt en dan met snee verkoelt, Hier uyt is 't dat de VorstGa naar voetnoot1) geen kleyne lust gevoelt, Te weten als sijn maegh, verhit door dranck en spijs, Vereyst tot haer behulp de koude van het ijs.
Cap. XXI. Van wijn. O wijn, ô machtigh nat! ô wijngaerts soete vruchten! Ghy doet de bleecke sorgh en alle droefheyt vluchten, Ghy jaeght de vreese wegh en geeft een blooden man, Dat hy oock voor een prins vrymoedigh spreecken kan. Hy schijnt hem vet te zijn, schoon dat hy bijster schrael is, Hy beeldt hem rijckdom in, al is hy maer een kalis, Hy pocht op sijn beleyt, en niemant sijns gelijck; Een hooft vol soete most dat is een koningrijck. Indien een jonge vrou uw krachten komt te smaken, Ghy sult haer gulle jeught, haer lusten gaende maken, En alsse boven maet haer met uw vocht begiet, Sy kent haer eygen man, haer echten hoeder niet. Ghy kont door uwe hulp een dommen geest verlichten, Ghy kont een traegh verstant een vaersjen leeren dichten, Ghy maeckt dat menigh vorst sijn hoogen staet vergeet, En, als het hem betaemt, sijn plichten niet en weet. Maer ghy noch even wel, gelijck wy konnen mercken, En pleeght niet over al op eene voet te wercken: Hier wordt een destigh man door u gelijck een schaep, En daer een hoogh gemoet gelijck een rechten aep;
[pagina 811]
En sooje noch een reys voor hem wilt laten tappen, Hy sal in korten stondt gelijck een exter klappen; En soo ghy vorder gaet, een mensch die wordt een swijn, Siet daer, ô soete jeught! de krachten van den wijn.
Ovidius. Gelijck onmatigh spel ontrent de jonge vrouwen Kan menigh ongemack en vreemde plagen brouwen, Soo baert ons oock de wijn, gedroncken sonder maet, Verswackingh in de kracht en menigh ander quaet.
Cap. XXII. Van bier. Wie kander van het bier den rechten aert beschrijven, En of het dienstigh is voor alderhande lijven, Dewijl het wordt gekoockt uyt alderhande graen, En dat'er seltsaem kruyt oock onder wordt gedaen;, De waters even selfs zijn niet van eender krachten: Het eene wordt geput uyt ongesonde grachten, Het ander uyt een beeck of uyt een driftigh zant, Het ander uyt een poel of uyt een siltigh lant. Ick sal dan, Hollands volck, in weynigh hier besluyten, En op dit gantsch beslagh een korten regel uyten; Maeckt, dat sich uwen dranck in dese palen hout: Niet al te bijster jonck niet al te lijdigh out.
Schimp-dicht vyt de Grieksche Epigrammata tegen het Bier. Wat zijt ghy, lieve vrient? sout ghy wel Bacchus wesen, Van alle man bemint van yeder een gepresen, Van Jupiter geteelt? neen, die en zijt ghy niet, Gelijck men aen uw verw en al uw wesen siet; Ghy zijt van quaden reuck en uwe dampen stincken; O 't is een ander nat waer van de Goden drincken, Dat heeft een frissen geur en vry al beter smaeck, My dunckt ick word' een Godt, als ick het vocht genaeck. Voorwaer, ghy zijt geteelt daer noyt een wijngaert groeyde, En daer noyt Ackerman haer gulle rancken snoeyde; Ghy kreeght uw wesen niet uyt soo een edel hout, Maer uyt een brouwers kuyp en vunstigh gersten mont.
Cap. XXIII. Van taback. de taback-blaser spreeckt: Wat magh'er eenigh volck speck, vlees, of hammen wenschen, Al dat maeckt drabbigh bloet en onvermeuge menschen. Voor my ick weet een spijs die ick al beter hou, Die draegh ick in mijn sack of in mijn wijde mou. Kom, let op mijn bedrijf, ten zijn geen slechte saken, De kock dien ick gebruyck dat zijn mijn eygen kaken, Mijn keucken is een pijp, een doos mijn schapperae, Die draegh ick even staegh waer dat ick henen gae; Een bladt is mijn gebraet. Van hier, ô grage monden! De schoorsteen is mijn neus, is dat niet wel gevonden? En roock dat is mijn dranck; wat pas ick op de wijn? Ick kan oock sonder hem gerust en vrolijck zijn. 'k En hoef aen geen servet mijn handen af te vegen, Een kleyntjen wel gebruyckt dat is een grooten zegen; Wel, laeckt my dien het lust. Het is een rustigh man, Die met de minste kost hem vrolijck maken kan.
Cap. XXIV. Van zout. Het sout is wonder nut, het moet'et al bewaren; Wie kander sonder dat in verre landen varen? Al wat den mensche voet, al wat men suyvel hiet, En deught niet sonder sout noch sonder peeckel niet. Geen kock en kan bestaen, geen meyt en weet te koken, Soo haest als haer het zout en peeckel heeft ontbroken; En wie de tafel deckt en zout daer op vergeet, Die toont dat hy sijn Ampt in geenen deel en weet. Zout dient ontrent het vlees, het dient ontrent de vissen, Dies kan men beter gout als zout op aerde missen; Maer hier en over al soo dient de middel-maet, Want als men die vergeet, soo wordt het goede quaet.
Cap. XXV. Van de beweginge en ruste des lichaems. Een die gesontheyt wenst die moet hem staegh bewegen, Dat is de rechte grondt van soo gewensten zegen; Speelt, jonckheyt, met den tol of met den harden bal, Of jaeght een vluchtigh wilt in eenigh lustigh dal. Of roeyt een schuytjen voort, of rijt op snelle paerden, Of opent met de spaê den boesem van der aerden, Ter eeren van den hof, op hope van de vrucht, Soo tijt het bleeck gespuys, de sieckten, op de vlucht; Soo wordt het innigh vyver, de gronden van het leven, Verwackert, fris gemaeckt, en uit den slaep gedreven; Soo wordt het lichaem sterck, en al de binne-kracht, Indien het somtijts flaeut, in beter stant gebracht. Wel, vrienden, reptje dan, want stil en ledigh wesen En werdt noyt door de kunst den menschen aengewesen, Het water als het rust dat wordt in korten vuyl, En van een klare beeck soo wordt een modder-kuyl.
Ovidius 1. de Ponto. 5. Met ruste is de geest en oock het lijf gepast, En beyde die vergaen door al te stagen last.
De Ponto. 6. Wanneer het water stille staet, Wanneer de mensche ledigh gaet,
[pagina 812]
Wanneer het yser rusten moet, Niet een van drie en blijster goet.
Cap. XXVI. Van slapen en waken. Hoe kort is onse vreught en van hoe weynigh uren! Al wat men blijdschap heet en kan niet lange duren, Te midden in het spel of in het blijde feest, Daer siet men menigmael een lichaem sonder geest. Gaet, kiest tot uw vermaeck het puyckje van de lusten, 't En is als geenen tijt, de sinnen willen rusten; Geselschap, soete wijn, gesangh en snaren-spel, Een nacht-waeck sonder meer verkeert'et in gequel. O slaep! ghy zijt een salf voor alle droeve saken, Ghy kont de sinnen nieu en weder lustigh maken, Ghy zijght dan over ons wanneer het licht vergaet, Maer des al niet-te-min, soo doet het in de maet. Te veel in ruste zijn en al te langh te waken, Dat kan ons allebey onnut en deusigh maken; Gesellen, met een woordt: de maet geldt over al, En waer men die vergeet, daer baert'et ongeval.
Tibullus 3. Eleg. 4. De slaep-godt is geweldigh soet, Hy doet de krancke sinnen goet.
Cap. XXVII. Van ap-setten en behouden, als oock van het by-slapen. Hoe kranck is ons gestel! hoe vaerdigh om te sterven! Een wint te seer geperst die kan een mensch bederven, Het water opgestopt dat brenght hem in de noot, En ick en weet niet wat dat brenght hem aen de doot, Doet wat natuer vereyst, dat sal u konnen baten, Wat pooght om uyt te zijn dient uyt te zijn gelaten; Men geeft noch wat verdraghs schoon dat men honger lijt, Maer als'er afganck perst dan schaet de minste tijt.
Celjus lib. 1. Cap. 1. Een sacht, een reyn en vrolijck bedt, Daer voor men twee paer schoenen set, Dat is den mensch een nutte saeck, En kan hem dienen tot vermaeck, Indien hy na den regel gaet, En hout de gulde middel-maet; Maer die, met lusten opgevat, Spilt al te ruym sijn dierbaer nat, Dies rijck en kan niet lange staen, Maer sal in korten ondergaen; De geest en oock het lichaem queelt, Wanneer de lust te dertel speelt; En zijt ghy swacker alsje plaeght Eer datje by uw vrouwe laeght, Soo leght uw saken beter aen, Want, vriendt, ghy hebt te veel gedaen; Weest daerom, hier en over al, Niet al te wijs, niet al te mal.	voetnoot1) Lucanus. voetnoot2) Horat. 2. Epist 2. voetnoot3) Juvenalis Sat. 10. voetnoot4) Avernus. voetnoot5) Celsus. voetnoot6) Boethius 4. de Cons. Philos 6. voetnoot7) Van dit gevoelen is niet alleenlijck geweest den outvader Ambrosius, maer oock de Poeêt Virgilius heeft dit staende gehouden, 2. Georgh. voetnoot8) Ovidius I Fast. voetnoot9) Horat 2. Sat. 3. voetnoot1) Ovidius I. Metam. voetnoot1 Scheerlingh of Dulle-kervel. voetnoot2 Wonderbare krachten van de kruyden, insoderheyt van den Aconijt. voetnoot1) Manius Curius. voetnoot2) Berberis. voetnoot1) Citroen. voetnoot1) Nero

Vorige Volgende

I. Lucht, getijden des jaers, en gesontste plaetsen. II. Van spijse en dranck. III. Van de beweginge en ruste des lichaems.

Van de nootsaecklijckheyt en verscheydentheyt des luchts, en uyt wat oorsaecke de selve veel veranderinge onderworpen is.

Cap. II. Van de vier getijden des jaers, en wat veranderinge sy in de lucht en ons lichaem maken.

Van de twaelf maenden des jaers.

Januarius, lou-maent.

Februarius, sprockel-maent.

Martius, lente-maent.

Aprilis, gras-maent.

Mayus, bloey-maent.

Junius, braeck-maent.

Julius, hoy-maent.

Augustus, oogst-maent.

September, fruyt-maent.

October, wijn-maent.

November, slacht-maent.

December, winter-maent.

Cap. III. Van de winden en alle veranderingen, diese in de lucht en ons lichaem maken.

Cap. IV. Van het onderscheyt der plaetsen en landen.

Cap. V. Van het voetsel, als oock de nootsakelyckheyt, en verscheydentheyt van het selve

Lucretius 4. Boeck.

Horatius 2. Sat. 3.

De heere du Bartus in den derden dagh van sijn eerste weke:

Cap. VI. Van broodt en alderhande koren-werck.

Virgilius in 't eersie Boeck van sijn Landtbouwinge.

Cap. VII. Van moes-kruyden, salaet, en toe-kruyt.

Plautus in Pseudolo.

Martialis Lib. Epigr 13.

Martialis II. Epigr. 53.

Martialis 3. Epigr. 83.

Cap. VIII. Van de eetbare wortelen.

Martialis 23. Epigr. 16.

Horatius.

Cap. IX. Van de aerdt-vruchten.

Cap. X. Van de heester-vruchten.

Cap. XI. Van de boom-vruchten met harde schelpen.

Ovidius Metamorph I.

Cap. XII. Van boom-vruchten met sachte schellen.

Galenus in sijn Sesle Boeck.

Virgilius in 't tweede Boeck van sijn Lant-bouwinge.

Cap. XIII. Van suycker en kruyt.

Varro by Isidorus 17. Origin.

Cap. XIV. Van den oorsaeck van het slachten der beesten, en het onderscheyt en verkiesinge van 't vlees.

Ovidius. 15. Metamorph.

Juvenalis Satyr. 10.

Cap. XV. Van het vleesch der tamme vier-voetige dieren.

Ovidius 1. Metamorph.

Ovidius 15 Metamorph.

Ovidius 1. Fast.

Idem.

Juvenalis Satyr. 11.

Martialis 13. Epigr. 53.

Ovidius 15. Metamorph.

Juvenalis Satyr. 15.

Cap. XVI. Van wilt-braet.

Uyt de Spiegel.

Martialis 13. Epigr. 81.

Martialis.

Cap. XVII. Van de vogelen.

Horatius 2. Satyr. 4.

Martialis doet de Faisant spreecken als volght

Martialis 13 Epigh. 67.

Horatius.

Martialis 13. Epigr. 53.

Martialis 13. Epigr. 58.

Cap. XVIII. Van het gene dat van de dieren komt.

Cap. XIX. Van visch.

Ausonius

Seneca Episl. 108.

Cap. XX. Van den dranck, en eerst van het water.

Juvenalis 13e Schimpdicht.

Juvenalis Satyr. 6

Cap. XXI. Van wijn.

Ovidius.

Cap. XXII. Van bier.

Schimp-dicht vyt de Grieksche Epigrammata tegen het Bier.

Cap. XXIII. Van taback.

Cap. XXIV. Van zout.

Cap. XXV. Van de beweginge en ruste des lichaems.

Ovidius 1. de Ponto. 5.

De Ponto. 6.

I. Lucht, getijden des jaers, en gesontste plaetsen.
II. Van spijse en dranck.
III. Van de beweginge en ruste des lichaems.

Cap. II.
Van de vier getijden des jaers, en wat veranderinge sy in de lucht en ons lichaem maken.

Cap. III.
Van de winden en alle veranderingen, diese in de lucht en ons lichaem maken.

Cap. IV.
Van het onderscheyt der plaetsen en landen.

Cap. VI.
Van broodt en alderhande koren-werck.

Cap. VII.
Van moes-kruyden, salaet, en toe-kruyt.

Cap. VIII.
Van de eetbare wortelen.

Cap. IX.
Van de aerdt-vruchten.

Cap. X.
Van de heester-vruchten.

Cap. XI.
Van de boom-vruchten met harde schelpen.

Cap. XII.
Van boom-vruchten met sachte schellen.

Cap. XIII.
Van suycker en kruyt.

Cap. XIV.
Van den oorsaeck van het slachten der beesten, en het onderscheyt en verkiesinge van 't vlees.

Cap. XV.
Van het vleesch der tamme vier-voetige dieren.

Cap. XVI.
Van wilt-braet.

Cap. XVII.
Van de vogelen.

Cap. XVIII.
Van het gene dat van de dieren komt.

Cap. XIX.
Van visch.

Cap. XX.
Van den dranck, en eerst van het water.

Juvenalis 13^e Schimpdicht.

Cap. XXI.
Van wijn.

Cap. XXII.
Van bier.

Cap. XXIII.
Van taback.

Cap. XXIV.
Van zout.

Cap. XXV.
Van de beweginge en ruste des lichaems.

Cap. XXVI.
Van slapen en waken.

Cap. XXVII.
Van ap-setten en behouden, als oock van het by-slapen.