Alle de werken. Deel 1

[p. 425]

Aen de bruylofs-gasten.

Waerde vrienden: terwijlen de Bruyt noch in haer kamer is, misschien besich om haer nieu vrouwekleet aen te trecken; soo en sal het u lieden (gelijck wy verhopen) niet vervelen dat wy, om geen tijt te verliesen, ondertusschen een weynigh handelen van dingen die op de jegenwoordige tijt en plaetse niet qualijck en sullen passen. Ick kan voor eerst niet verswelgen, dat op gisteren over tafel eenige onder u lieden in twijfel hebben derven stellen, of oock het huwelick niet strijdigh en zy met een gerust en recht Godzaligh leven; gelijck wy dan weten, dat soodanigh een gevoelen oock elders by velen wort voorgesproken, tegens de welcke wy jegenwoordelick niet gesint zijn eenigh wijtloopigh verhael in te stellen; maer seggen alleenlijck in 't korte, om alsoo tot ons voornemen te geraken: dat, nademael de staet des huwelicx by God selfs is ingestelt, en dat in den Lust-hof, en vóór den Val; dat de mensche een geselligh dier sijnde, niet en diende alleen gelaten, volgens Godes eygen verklaringe; dat het is een onderlingh behulp van man en vrouwe, mitsgaders een nootwendigh middel tot vermijdinge van onkuysheyt; dat niet als door het selve de sekerheyt der kinderen en is te bewaren, en de geheugenisse der menschen in wesen te behouden; dat mede, volgens het getuygenisse van Godes uytgedruckte woort, echte lieden oock hier op aerden een Goddelick leven konnen leyden; en eyndelick dat noch Godes kercke, noch het burgerlijcke regiment buyten het selve en konnen bestaen:

't En is noch huys, noch erf, noch diergelijcke saecken,
't En sijn de wallen niet die ons de steden maecken;

Het is al beter stof, het is het echte zaet,

Waer by dat ieder lant, en al de werelt staet;

Dat (segh ick) daerom niemant hebbe te twijffelen of 't voorschreven beroep, (soo het selve behoorlijck, in de vreese des Heeren, by hem wort aengevangen en beleeft) en sal voor hem en sijn geselschap een gerust en godsaligh leven konnen inbrengen. Sonder dat hier tegens is doende, dat'er soo veel moeyelickheden en onlusten by velen, in dit beroep levende, over al werden gespeurt; en dat'er selden soo geluckigen huwelick wert getrossen, daer niet eene van tweën, of dickmael beyde te samen tot eenigen tijde wederom souden wenschen in haer geheel geftelt te worden; want het selve de eygenschap des huwelijcx, en niet den ongerusten aert van de menschelijcke genegentheden te willen toe-schrijven, is enckel onverstant. Socrates op een tijt gevraeght zijnde welck van beyde beter ware, te trouwen ofte ongetrout te blijven: het zy (seyde hy) men 't een of 't ander doe, beyde heeft'et sijn ongemack, en geen van beyde en eyndight'er sonder leet-wesen. Hy sprack de ronde waerheyt, naer den gemeenen loop des werelts, en hy selve heeft ten dien aensien niet buyten reden het

[p. 426]

huwelick vergeleecken by een fuyck, die in 't water leyt, daer visschen binnen en buyten zijn, elck hare gelegentheyt, soo het blijckt, soeckende te veranderen, dewijle men siet dat de gene die binnen zijn, haer wringen om buyten te komen, en die buyten sijn, niet minder worstelen om binnen te geraecken. Set een kevye met hoenderen op een werf, daer andere hoenders vry henen loopen, 't is al het selve. Wat segh ick van beesten? De menschen gaen even den selven gangh meest in alle dingen; laet'er een stadt belegert wesen, ofte anders twee legers by den anderen liggen, ghy sult gewaer worden niet alleenlick dat'er overloopers uyt de stadt in 't leger komen, maer even dat'er uyt het leger eenige haer in de stadt sullen soecken te werpen; wat zijn de redenen anders, als dat de menschen in haer doen de koortsige lieden gelijck zijn, die altijt op een ander bedde willen, en meynen het sal daer beter wesen, daer 't hun nochtans van binnen let. De steenbock, met een pijl in 't lijf getroffen zijnde, rent met een ongeduerigheyt door bergen en dalen, als of hy sijn ongeluck ontvluchten woude, maer och armen! waer hy draeft, hy draeght sijn leet met hem, en daerom kan hy 't niet ontloopen. Gelooft'et, vrienden, het let ons van binnen, en wy soecken 't van buyten te plaesteren; wy gebruycken de veranderingen voor geneesmiddelen, maer al te vergeefs: een vuyle mage maeckt een smaeckeloose mont, oock daer men goede spijse nuttight. Wil iemant, dat sijn tonge wellust geniete, dat hy alvorens het binnenste suyvere; het innigh deel moeste eerst gestilt en gestelt wesen, en dan souden de uyterlicke dingen beter val hebben. De ziele, die onsterffelick is, kan geen vergenoegen vinden in tijdelijcke en verganckelijcke dingen, ten sy sake dat de selve aen Godes eeuwigh wesen krachtelijck worden vast gemaeckt, en dan wort het goede gewissen aen den mensche als een geduurige feest-dagh. Grooten vrede hebbense (seyt David) die uwe wet lief hebben. Des menschen herte is als de naelde van het zee-compas: 't en kan niet stille zijn, voor dat het op God, zijn rechte Noort-sterre, gestreckt staet; de Goddeloose (seyt de Propheet) sijn als een ontstuymige zee, die niet stille sijn en kan; de goddeloose, spreeckt de Heere, en hebben geenen vrede. 't En is dan de schult niet des huwelijcx, dat de menschen een ongerust leven leyden, en staêgh veranderinge soecken; de gront van het quaet schuylt in haer eygen herte, dat gebetert zijnde, soo is'et al gerecht. En die met menschelijcke billickheyt daer van spreecken, en het daer toe noch niet brengen en konnen, laet die doch dan ten minsten seggen, gelijck een Romeyns Tuchtmeester dede: Indien wy (seyde hy tot de borgers van Romen) sonder vrouwen leven konden, wy souden in dien deele van de moeyelijckheyt ontslagen wesen; maer nadien het de nature soo gevoeght heeft, dat wy met de vrouwen niet geheel na onsen sin, en sonder de selve geensins met allen bestaen en konnen, soo is'et beter den gestadigen welstant van het menschelijck geslachte, als een korte sinnelijckheyt van ons eygen selfs te besorgen. Dan de Romeynen en andere volcken maken het soo sy best mogen: ons aengaende, die Christenen sijn en dese tegenwoordige eeuwe beleven, wy hebben bysondere redenen, en meer als eenigh volck hier te voren, om op het geheele stuck des huwelijcx nader te letten, en alle mogelijcke gevoeghlijckheyt daer toe in te brengen. De seden van verscheyde landen hebben openbaerlijck de hoererye toegestaen, en God gave dat sulcx op eenige plaetsen noch ter tijt onder den Christenen niet om en gingh. De boelschappen zijn naer de geschreve rechten niet alleenlijck sonder straffe, maer even sonder schande toegelaten geweest; en dat erger is, men heeft menschen gevonden (en die niet van de quaetste) die haer echte vrouwen, gelijck een gemeen stuck huys-raets, aen haere vrienden niet en ontsagen uyt te leenen, en voor een tijt over te setten. Sien wy niet dat aen Godes eygen volck is toegelaten geweest, aen haer echte vrouwen, alleen om (ick en weet niet wat) onlust, een scheyt-brief te geven, en van kant te senden? Daer jegenwoordelijck door de Christelijcke leere alle soodanige vuyligheden ten vollen zijn afgeschaft, en de bant des huwelijcx soo vast gestelt, dat aen den selven geen scheyden meer en is, als door doot en overspel, 't welck de doot tot een straffe heeft. De saken dan soo staende, en iemant in die gelegentheyt sich niet ten besten verselt vindende, het zy dan door de schult van zijn gemaele, eygen gebreckelijckheyt, of misschien door onverstant van beyde te samen, wat raet voor den soodanigen? sal hy zijn ongeval gaen sitten behuylen met Heraclito? of zijn eygen dwaesheyt en onvoorsichtigheyt belachen met Democrito? Is 't niet beter dat hy gedencke, dat alle dingen gelijck als hare hant-haven hebben, met Epicteto, en dat men de selve gemackelijck kan dragen, indien men se maer wel weet te vatten? of dat hy oock uyt besvaerlijcke gevallen zijn voordeel weet te treckken met Metrodoro? wat my belanght, ick oordeele, nadien de sake, daer wy nu van handelen, te weten: de staet des huwelijcx, in zijn eerste en oude luyster en vastigheyt is gestelt door de suyvere leere des Heeren Christi, dat de middelen, tot voorstant en onderhout van den selven dienende, mede nergens beter als uyt de selve zijn te bekomen; en dienvolgende, soo stellen wy vast en onwedersprekelijck, dat, ingevalle een ieder in den echten staet levende, sich aenstelde om te volgen den raet des genes, die den selven eerst heeft ingestelt, ofte des genes, die den stant van den selven naderhant heeft vernieut (die beyde een zijn;) dat, segh ick, het niet uyt te spreecken is wat voor een soetigheyt daer in te vinden soude wesen: want gewisselijck, soo wy het stuck naer behooren insien, men sal bevinden, dat al wat ons in die gelegentheyt bitters ontmoet, nergens anders door wort veroorsaeckt, als vermits wy, niet den raet des Heeren, maer ons eygen sinnelijckheyt over al in 't werck zijn stellende. Laet eygen wille ophouden (seyd'er een outvader) en daer sal geen helle wesen, noch hier, noch hier namaels. Één gebreck hebbe ick, onder anderen, in veel huys-gesinnen aengemerckt, 't welck by het meerendeel van de echte lieden niet dan

[p. 427]

al te gemeen is, te weten: dat elck, soo haeft zijn partuyr aen d'eene sijde haren plicht te buyten gaet, hy datelijck daer op sich mede oordeelt los te wesen van den zijnen; in-voegen dat de eene qualijck sprekende, de ander meynt stracx, dat hem gelijck recht geboren is. 't Is enckel misverstant: niemant wort vry geftelt van dat hem God bevolen heeft, om dat een ander niet doet, dat hem God gebiet. Het wort gansch qualijck by iemant nagedaen, dat hem in een ander ten hooghsten mishaeght: wat, wort'er iemant gram om dat zijn gemaele gram is geworden? 't is beter, dat hy op sich self gram worde, even daerom, vermits hy gram wort. Wat gebruyck kan doch iemants lijtsaemheyt hebben, indien hem noyt eenige terginge tot ongedult van iemant overkoomt? Soo is'et dan beter, dat iemant eenigh quaet lijdende, het selve vergeve aen die het hem gedaen heeft, op dat'et niet twee gelijck quaet worden. Laet ons by dese gelegentheyt een weynigh dieper tot dese bedenckinge intreden, en eens kortelijck het ampt beyde van echte man en vrouwe overloopen; het sal niet als vrucht konnen schaffen, al dient'et maer tot inleydinge van het volgende werck. Wat dan eerstelijck den man en des selfs plichten aengaet, de selve konnen (naer ons bedencken) bequamelijck werden gebracht tot drie hooft-stucken: Voor eerst stellen wy tot laste van den man de besorginge van den Godsdienst in den huyse, ten eynde des selfs huys-gesin mochte wesen als een kleyne gemeente Gods. De Godzaligheyt (seyt d'Apoftel) is tot alle dingen nut, als die de beloste heeft des tegenwoordigen en toekomenden levens. Ten tweeden vereysschen wy in den selven dapperheyt en goet beleyt om sijn huys en huys-gesin behoorlijck voor te staen, en van alle nootsakelijckheden te versorgen. Ten derden is hem noodigh een hertelijcke liefde en vriendelijcke heusheyt over zijn geselschap, van welck leste stuck wy sonderlinge voorhebben te handelen in dit volgende deel. De voorschreve heusche minnelijckheyt meynen wy, dat hem ten diepsten behoort te worden ingescherpt uyt drie verscheyde en sonderlinge Schriftuer-plaetsen, daer toe krachtelijcken aendringende, die wy geerne kortelijcken den goetwilligen Leser hier willen aenwijsen. De eerste plaetse is Genes. 2 vers 33. daer het wijf wort geseyt te wesen vlees van des mans vlees, en been van des mans been, dat is, in al haer wesen geheel uyt den man. De tweede plaetse is Ezech. 24 vers 16. daer de vrouwe wort geheeten de lust van des mans oogen, dat is: de gansch en geheele vermakelijckheyt van den man. De derde plaetse is 1 Samuel 12 vers 3. daer de vrouwe by gelijckenisse wert genaemt het eenigh schaepje, slapende in den schoot des mans, 't welck by hem gehouden wort als een dochter. Wy laten de sluyt-redenen en soete bedenckingen, uyt de voorschreve plaetsen vloeyende, een yder tot sijn ey gene overlegginge, en seggen kortelijck met den apostel Paulus: Soo hebbe dan een iegelijck van u lieden sijn eygen wijf alsoo lief, als hem selven. Eenige volckeren, en onder andere de Romeynen, hebben in voortijden een gebruyck gehadt in hare schou-spelen, dat sy lieden een beir en een stier te samen aen een keten sloten, ten eynde die wreede gedierten des te felder souden worden, en malkanderen te vinniger mochten tergen. Het gaet recht anders met de echte lieden; want de selve worden in den vriendelijcken bant der liefde te samen gevoeght tot geen ander eynde, als om door onderlinge minsaemheyt malkanderen meer en meer tot liefde en vrientschap te mogen opwecken. 't Huwelijck is in der aert een recht werck der liefde, het moet met liefde begonnen, met liefde gevordert, met liefde voltrocken worden. Tot het welcke de man, als het hooft, vlijtelijck dient voort te gaen, dewijle de vriendelijckheyt van den man in desen deele is als een sachte voeringe van het jock des mans, op dat'et de vrouwe liever en beter drage. De vrouwen (of wel schoon eenige smadelijcker wyse van de selve derven spreken en schrijven) en zijn geensins by iemant in verachtinge te hebben. De vrouwen zijn menschen, soo wel als de mans; zijn uyt de selve, ja betere stoffe als de mans; zijn immers soo noodigh tot de voorl-teelinge, als de mans; hebben een redelijcke onsterffelijcke ziele, soo wel als de mans; en boven al zijn in de zaligmakende genade des Soons Gods begrepen, soo wel als de mans; en zijn mitsdien in weerde te houden by de mans. 't Is wel soo, dat de selve in eenigen opsicht werden vergeleken by swacke vaten, maer daer by wert gevoeght, dat haer ten dien aensien by den verstandigen man eere behoort te werden gegeven; en gelijck wy een teer glas niet handelen als een yseren pot, oock geen porceleyne schotel als een koperen becken, dat mitsdien de man op gelijcke wijse van de swacke vrouwen niet en soude vorderen soodanigen vastigheyt in de redenen, en sterckheyt van gedult, als misschien van mannelijcke en geoeffende sinnen verwacht soude mogen werden. Niemant beelde sich selven in, dat hy een vrouwe sal bekomen sonder gebreken, maer dencke liever, dat sy hem bevolen is om haer swackheyt te stijven, en haer feylen te beteren. 't En is niet genoegh een goeden acker te bekomen, hy moet gebouwt en bezaeyt worden; 't en is niet genoegh een eerbare dochter haer ouders af te halen, en sich selve toe te ey genen; het jonge schaep dient vorder gevoert, en ten beleyde van saken onderwesen te worden: Valt'er iet te berispen, dat sulcx heusselijck, en met korte woorden geschiede; de bestraffinge is als een medecijne, en dient daerom op gelijcke wijse gebruyckt te worden; niet te heet, als Lamech, niet te kout, als Eli, maer lauw, gelijck men drancken plagh in te nemen, en alles met besluyt van eenige lieffelijckheyt. En in dese gelegentheyt zijn die gebreken meest te straffen, niet die de meeste schade aenbrengen, maer die de meeste sonden in sich besluyten. De man hebbe niet te dencken, dat hy over zijn vrouwe gestelt is als een heerschende Prins over sijne onderdanen; ofte gelijck een rauwe schaep-wachter over het vee, maer gelijck de ziele over het lichaem, die onderlinge door een onverbreeckelijcken bant van natuerlijcke vrientschap verbonden zijn; en 't is daerom alle mannen te raden, niet dickmael iet op het scherpste

[p. 428]

aen hare vrouwen te gelasten, om hare achtbaerheyt niet in gevaer te stellen, alsoo kennelijck is dat de kleederen die men dagelicx draeght lichtelick haer luyster verliesen. Eyndelick soo is'et voor den man, als een gront-stuck van sijnen plicht, in gedachtenisse te houden, als dat man en vrouwe schuldigh zijn malkanderen lief te hebben, even daerom datse man en wijf zijn, dewijle dat'er geschreven staet: Ghy mannen, hebt uwe vrouwen lief: en wederom, ghy vrouwen hebt uwe mannen lief: niet uyt reden datse schoon, rijck, ost beleeft zijn; maer om datse man en wijf zijn: en mitsdien soo en moet geen man van sijn geselschap seggen of dencken: wie kan sulcken wijf lief hebben? want nadien hy seyt en bekent, dat het sijn wijf is, soo moet hyse lief hebben, juyst daerom, dat het sijn wijf is, want dat heeft God volkomelick bevolen: en schoon hy in haer niet kan vinden waerom hy haer soude lief hebben, soo siet hy doch Gods gebodt beyde over sich selven en over haer, en daerom moet hy de selve om Gods wille lief hebben.

Wat vorder in dese gelegentheyt de vrouwen is rakende; de deughden by de selve te betrachten sijn eygentlijck dese: onderdanigheyt, trouwe, vriendelickheyt, sedigheyt, schaemte, besigheyt, bescheydentheyt; en dienvolgende soo dient ieder echte wijf sich te vertoonen trouwe en minnelick aen haren man; lieffelick ontrent hare kinderen; gespraecksaem voor de gebueren; in huys besigh; op strate steinmingh; in woorden spaersaem; en boven al nausiende over hare schaemte en eerbaerheyt, Vorder is haer nut voor haere eerste beginselen grondelijck uyt Godes woort onderricht te zijn, wat voor-recht God den man over haer heeft toegestaen. Petrus beveelt de vrouwen hare mannen onderdanigh te zijn; Paulus laetse niet toe over de selve heerschappy te voeren, maer beveelt haer onderworpen te zijn. De redenen van sulcx zijn krachtigh: eerst om dat de man eerst is geschapen, en daer na de vrouwe; ten tweeden: vermits het wijf is van den man, en niet de man van het wijf; ten derden: doordien het wijf is geschapen om den man, niet de. man om het wijf; ten vierden: uyt reden, dat het wijf is verleyt geweest, niet de man. d'Eerste reden heeft haer ooghmerck daer op, dat de vrouwe is als een jonger sone in den huyse des Heeren; zijnde kennelick (of schoon de joncxste sonen van eenen vader zijn met den outsten) dat evenwel, naer recht veler volcken, de outste sonderlinge voordeden heeft boven sijne broederen. De tweede reden siet daer op, dat het eerste wijf al watse hadde, van den man hadde; de man daer-en-tegen niet van haer. De derde reden is genomen van het eynde waerom het wijf zy geschapen, als kennelick zijnde, dat het eynde waerom eenigh dingh is gemaeckt, altijt uytnemender is als het gene dat gemaeckt is; gelijck wy seggen, dat het eynde waerom de werelt is geschapen, is de eere Godes; ende mitsdien is God en desselfs eere weerdiger als de werelt: De mensche is het eynde waerom alle gedierten zijn geschapen, en mitsdien is hy oock aensienlijcker als alle de selve, en onder andere mede als de vrouwe, dewelcke mede is eene van de schepselen die om des mans wille gemaeckt zijn. De vierde reden is gegront op een tastelicke billickheyt, wesende meer als reden dat eene die soo dwaselick haer van het stuck heeft laten leyden, voortaen behoort te staen onder de plicht en vooghdye van den genen die soodanigen mis-slagh niet heeft begaen; en op die gronden is over Eva en alle hare vrouwelijcke nakomelingen uytgesproken het vonnis van dienstbaerheyt, om den man voortaen onderworpen te moeten wesen; het welcke soo verre gaet, dat even God selfs geen belofte van de vrouwe wil aennemen; ten ware de selve met het wel-believen van den man werde bevestight; 't welck al te samen by een verstandige vrouwe rijpelijck en in een goet gemoet overwogen zijnde, sal sy wel doen haer aen te stellen om in alles (sonde alleen uytgenomen) hares mans sin in te volgen, al soude 't selve haer in eenigen deele schadelick mogen wesen, liever als sich tegens haren man aen te kanten; te meer, dewijl het wijf den man onderdanigheyt schuldigh is, niet alleenlijck in sommige dingen die met haren sin wel over een komen, maer oock in andere die haer tegen zijn; want anders soude de selve niet haren man, maer eer haer eygen selven soecken te behagen. Voor besluyt:

De man betracht de wet des lants,
Het wijf den wille van de mans.

Dan het is noodigh, dat wy nu wrederkeeren tot onse nieugehoude, en dewijle wy de selve noch niet vernemen, soo is het meer dan tijt haer op te doen wecken, op dat sy lieden sich niet verslapen, en wy het aengevangen werck niet verachteren.