Het Spaens heydinnetje

[p. 23]

Illustraties

Tegenover de titelpagina is een reproduktie geplaatst van Rembrandts ets voorstellende Pretiose onder de hoede van Maiombe. Het scheen ons toe, dat ze om haar grote kwaliteiten deze plaats hier moet hebben, hoewel ze niet bestemd zal geweest zijn tot verluchting van Cats' Spaens Heydinnetje, maar hoogstwaarschijnlijk van het toneelstuk De Spaensche Heidin dat M.G. Tengnagel in 1643 in het licht gaf¹. Volgens F. Schmidt-Degener moet deze ets in 1641 of zeer kort daarna door Rembrandt vervaardigd zijn en behoren bij het begin van het eerste bedrijf van Tengnagels toneelstuk, waar Pretiose bij haar ‘entrée en scène’ aan Maiombe vraagt:

Bejaarde moeder, zeg, wat maeckt ons doch genegen,
Meer dan het ander volk, de buytenwegse wegen,
Te vinden langs het veld, door bosch, op berg en dal².

1 Jhr. Dr. J. Six, Gersaint's lijst van Rembrandts prenten. In: Oud-Holland 1909, blz. 89-90; Arthur M. Hind, A Catalogue of Rembrandt's etchings, Londen 1923, blz. 89. Beschrijving van de ets in de catalogus van de Rembrandt-tentoonstelling te Wenen, Ausstellung im 350. Geburtsjahr des Meisters (Selbstverlag des Albertina, 1956),: ‘Preciosa’ oder ‘La petite bohémienne espagnole auprès de Majombe’. Entstanden um 1643. Nach der Vermutung von Jan Six vielleicht eine nichtverwendete Illustration zu Tengnagels Schauspiel.... das auf Cervantes' Novelle ‘Preciosa’ fuszt (blz. 211).

2 F. Schmidt-Degener, Rembrandt en Vondel (herdruk van het Gidsartikel uit 1919 in: Phoenix, Amsterdam 1944), blz. 110: ‘Belangstelling in het tooneel ontbrak Rembrandt niet: hij teekent acteurs in hun kostuum, met hun geestig gebarenspel en expressieve facies; in 1641, of zeer kort daarna, etst hij, voor een bewerking van Cervantes' (er staat: Calderon's) Leven van Konstance de “Entrée en scène” der schoone Preciosa.’ In de hierbij horende voetnoot lezen wij: ‘Het Leven van Konstance, door Tengnagel vertaald, verscheen in 1643 te Amsterdam. In de tweede uitgaaf van 1671 (Amsterdam, Jacob Lescaille) verklaart Tengnagel, dat het stuk “voor omtrent dertigh jaren door hem berijmt werd”, dus omstreeks 1641. Merkwaardig, dat de uitgevers de grove print van Pieter Nolpe naar Simon de Vlieger klaarblijkelijk prefereerden boven Rembrandt's pittig etsje.’ Het Leven van Konstance is een vrije bewerking van Cats' verhaal, voorafgaande aan Tengnagels toneelstuk De Spaensche Heidin.
Zie voor ander (m.i. minder plausibel) commentaar van Rembrandts ets: De kroniek van de Vriendenkring van het Rembrandthuis jrg. 21, no. 1, 1967, blz. 35 en 36.

[p. 24]

JAN VAN NOORDT
Spaens- heydinnetje, Maiombe en Don Jan (Particulier bezit in Amerika)

[p. 25]

Het onderwerp is blijkbaar in die tijd bij de kunstenaars zeer geliefd geweest; van hetzelfde jaar 1641 dateert ook het schilderstuk 't Spaens Heydinnetje in het Centraal Museum te Utrecht, dat de eerste ontmoeting van Don Jan en Constançe weergeeft. Paulus Bor schilderde het in een aristocratische, italianiserende trant; we namen het niet op, omdat het bij de overige illustraties helemaal niet past. Om soortgelijke redenen lieten wij de ets van Pieter Nolpe (naar Simon de Vlieger) achterwege, die in vroegere herdrukken van Cats' verhaal vóór de titelpagina stond afgedrukt. Het is één van de gravures die Nolpe plaatste in Tengnagels toneelstuk, geheel anders van stijl, uitbeelding en waarde dan de gravures in Cats' Trou-ringh.

Alle reden hadden wij echter om onder de illustraties op te nemen Jan van Noordt's schilderij Het Spaens heydinnetje (Amerikaans particulier bezit) dat enerzijds een treffende overeenkomst vertoont met de ets van Rembrandt door een soortgelijke voorstelling van de achtergrond met bomen en anderzijds een in het oog lopende compositorische verwantschap heeft met Adriaen van de Venne's gravure bij de verzen 471-490 op blz. 52. Volgens Gudlaugsson herkent men in Van Noordt's Don Jan een traditionele toneelfiguur: om de ‘locale sfeer der Zuidelijke landen aan te duiden’ is hij uitgebeeld als Pantalone; bovendien vertellen de dramatische details van zigeunermanieren en Spaanse modehonden uit die tijd¹.

In Rembrandts ets gaat het erom, de intimiteit tussen Maiombe en Pretiose uit te beelden; met een grote liefde voor het gegeven deed Rembrandt ook haar lieftalligheid uitkomen. Haar levenservaring en wijsheid (zie vs. 33-148) komen eveneens tot uitdrukking. De genoeglijke kat links op een trapje ademt de dagelijkse rust in veelbewogen nomadenleven.

1 S.J. Gudlaugsson: De Komedianten bij Jan Steen en zijn tijdgenoten, 's-Gravenhage 1945, blz. 33. Pantalone is een dokterstype uit de Italiaanse comedie: het is een grillig, gierig en wellustig mens, die optreedt in een lange broek. (Vgl. Frans ‘pantalon’).

[p. 26]

De overige reprodukties geven de oorspronkelijke illustraties in Het Spaens Heydinnetje weer, vermeerderd met de twee Wapenschilden der Maagden en het vignet van het slot van de Trou-ringh.

Van de drie platen tussen de tekst zijn een tweetal gegraveerd naar tekeningen van de bekende Zeeuws-Haagse schilder Adriaen Pietersz. van de Venne, wiens bijdrage tot de verluchting van het werk van Cats van grote waarde is; van hem is ook de grote titelprent van de Trou-ringh (op 1636 gedateerd); de graveurs zijn Adriaen Mattham en Crispijn van Queborn. De derde plaat, op blz. 38, is door de Dordtse schilder Jan Olis getekend en door de reeds genoemde Adriaen Mattham gegraveerd.

De schilden, het Maeghde-Wapen en Vryster-Wapen, verluchten op blz. 49 en 50 deze uitgave, omdat zij de beurtzang tussen Pretiose en Pan (vs. 381-460) alsmede het vignet Cupido's Doolhof op blz. 31 emblematisch toelichten. De gesloten bloemknop met de spreuk Lateat dum pateat op het eerste schild¹ beeldt het opgroeiend meisje uit, de ongerepte druiventros met het onderschrift Una via est² op het tweede wapen, de huwbare jonge vrouw. Talrijk zijn de motieven zowel op de schilden zelf als in Cats' bijbehorende poëtische beschrij-

1 Ontleend aan de editio princeps van Cats' Houwelyck (Middelburg, Jan Pietersz vande Venne, 1625), waar het fraai gegraveerde schild met zijn emblematische entourage en de erop volgende poëtische beschrijving te vinden is van folio I (***)iij recto t/m I (***)iiij recto; in het gedicht wordt ons de zin van het Latijnse devies verklaard: ‘De bloem blijve in de knop, tot ze kan opengaan’.

2 Ontleend aan de editio princeps van Cats' Maechden-Plicht (Middelburg, Hans vander Hellen, 1618), achterzijde titelblad; daar verklaart een gedicht van 4 bladzijden vervolgens het ‘Wapen-Schilt’: De Druyff-tack is een Maeght, haer Steeltjen is het Trouwen; // De Hant, die naer de Tros, met heusche vingers tast, // Is, Lust tot eerbaer Min.... De plukkende rechterhand is de enige goede weg: UNA VIA EST. Een sententie van de kerkvader Chrysostomus besluit de beschrijving: ‘Het huwelijck is een tweede soorte van Maegdom; te weten, soo wanneer het selve eerlijck, tusschen man ende vrouwe, beleeft wert (wert = wordt). Het tweede wapen is ook in de genoemde editie van Houwelyck te vinden (folio F ij recto - F iij verso), maar de gravure in Maechden-Plicht is veel fraaier.

[p. 27]

vingen, die we ook in genoemde beurtzang aantreffen: de bloem, haar teerheid, schoonheid, broosheid, de bedreigingen, het schendende vuile zwijn, de geplukte roosjes, de maagdenkroon (vs. 421), de steel die men alleen bij het plukken aanraken mag (symbool van ‘het eerlic trouwen’), de rechterhand die ‘met reyne vingers’ plukt (vs. 459), het opschrift mijn bloem, mijn Roem - Flos, mihi dos - Ma floeur mon heur (vs. 455).

Het vignet vóór de aanvang van het gedicht hebben we ook gereproduceerd, want het hoort evenals de andere verluchting erbij: beeld en vers zijn onlosmakelijk verbonden. Het toont, tussen de beide reeds besproken wapenschilden, Cupido's Doolhof. De doolhof der kalverliefde, - uitvoerig en prachtig gegraveerd in Cats' Houwelyck, Middelburg 1625, blz. I (***) recto - is beeld van ‘het los en dom gewoel, dat jonge lieden pleghen’. Langs ‘duysent omme-weghen’, ‘vol bitter soet’, ‘vol bange vreught’ kan die dwaaltuin ondanks ‘Waen’, ‘Schijn’, ‘Droomen’ de rechte paden doen vinden naar het schone prieel in het midden.

Met de mooie initiaal van het gedicht (zie blz. 32; een D met de inscriptie madrid) is de, uit de oude editie overgenomen, verluchting compleet. Ze wordt gesierd door een bijzonder fijn etsje, dat het moment weergeeft waarop de verdwaalde jager Don Jan het Spaans zigeunermeisje met haar vriendinnen ontmoet in gezelschap van Maiombe: de ‘snege bracken’ van de jager ontbreken evenmin als, in het verschiet, de scherpe omtrekken van Madrid. Voorzover ik kan zien, is dit fraaie voorbeeld van boekverluchting niet gesigneerd.

Het slotvignet Christus en zijn kerkbruid (zie blz. 110) is niet aan ons verhaal ontleend; aan het einde van Cats' Trou-ringh geplaatst en verband houdend met alle voorafgaande verhalen, mocht het echter niet worden weggelaten, hoewel onzes inziens van geringere kwaliteit dan het eerste vignet met zijn zinrijke symboliek. Datgene wat het slotvignet wil weergeven is trouwens van geheel andere allure. Maar dit

[p. 28]

vignet geeft wel het geestelijk perspectief aan van het huwelijksgeval zoals Cats dat bedoelt; daarom heeft deze afbeelding van Christus' wederkomst en van de nadering van de kerkbruid tot haar hemelse bruidegom eveneens een plaats gekregen.