Weet ik veel

[p. 106]

Familie-album

I

Van de vier kinderen uit het timmermansgezin waren mijn vader en oom Michiel de enige die wegkwamen uit het dorp. Als jonge mannen gingen ze naar de stad, opgecommandeerd door een familielid, dat daar een slagerij met een spiritistenpraktijk verenigde. Aan moeders hand ben ik, in mijn kindertijd, wel bij die man over de vloer geweest. Ik placht er aanhoudend te schreien. ‘Hij voelt de aanwezigheid der geesten,’ zei de spiritist dan. Ondanks zijn regelmatig contact met de hogere sferen, was hij een laag bij de grondse natuur, steeds bevangen door de vrees, dat men hem zou bestelen. Soms stond hij midden in de nacht op en ijlde, met een kaars in de hand, naar de slagerij om te zien of onbevoegden niet bezig waren de hammen naar buiten te dragen. Hoewel zijn wantrouwen steeds ongegrond bleek, trad geen genezing in. Die twee stille neven achtte hij echter niet in staat de hand aan zijn koektrommel te slaan. Daarom schreef hij een brief aan opa, waarop ze gedwee kwamen aangereisd.

Mijn vader had al een kort sikje in die dagen, maar mijn moeder was nog een kind, dat een eindje verder in de straat woonde en hem op briefjes geschreven bestellingen deed gereedmaken, terwijl zij zelf hinkelde op de marmeren tegels naast de toonbank. Achter in de winkel was ‘dood’. Daar stond oom Michiel uit te benen. Hij droeg toen al dezelfde harde, kleurloze snor die thans nog zijn bovenlip versiert en viel op door een vinnige bedrijvigheid, die hem zijn leven lang bijgebleven is.

Toen mijn vader jaren later met mijn moeder huwde, bracht hij oom Michiel mee als een sombere bruidsschat. De spiritist had de slagerij gesloten en leefde van zijn geld. Vader was handelsreiziger geworden en zijn broeder opende een kaaswinkeltje in een schamele volkswijk, waaraan de gemeente nooit herstellingen

[p. 107]

verrichtte, omdat de huizen voor afbraak waren bestemd. Veel toekomst had de winkel dus niet, maar daarover dacht oom Michiel nimmer na. Bij de keuze van een plaats om zijn bedoening te vestigen, had hij zich alleen laten leiden door zijn verlangen dicht in de buurt van zijn oude werkkring te blijven, want hij kende daar de mensen en zag op tegen nieuwe gezichten. Een boterham verdiende hij trouwens wel in zijn zaak, maar het was een erge dunne. De gulden die hij mij op mijn verjaardag placht te schenken, kostte hem wel eens zóveel moeite, dat ik het geldstuk, op verzoek van mijn moeder, weer stilletjes in zijn zak liet glijden, als hij na tafel op de divan lag te sluimeren.

Want hij at, veertig jaren lang, aan onze dis mee, kwam 's avonds bij het vuur de krant lezen en nam des zomers deel aan onze uitstapjes. Daar mijn vader slaagde in het leven, had zijn broeder, na het sluiten van de winkel, een herenleventje dat met zijn inkomsten in genen dele correleerde, want mijn moeder kon geen mannen genoeg hebben om voor te zorgen en stopte schimpend zijn enorme sokken. Misschien is hij daarom wel nooit getrouwd, want het verlangen naar een geregelde bewassing, dat vele mannen in de echt drijft, werd bij hem ook zonder die stap bevredigd, terwijl zijn belangstelling voor de andere verdiensten van de vrouw een goeddeels smalend karakter droeg. ‘Die wijven laten die kerels maar in de pas lopen!’ placht hij uit te roepen. Hij was ook gauw van mening dat zo'n mens praatjes verkocht of zich aanstelde. Overkwam het hem in de winkel, dan gaf hij meteen lik op stuk en bijna iedere avond deed hij ons verslag van de grimmige replieken waarmee hij zo'n kakmadam weer had afgebluft. Mijn vader las altijd zwijgend verder in de krant maar mijn moeder zei: ‘Op die manier zul je wel veel klanten overhouden!’ ‘En wat begin je als de zaak dicht moet?’

‘Dan ga ik wat anders doen,’ sprak de man.

‘En je kan niks!’ zei mijn moeder.

‘Ik ga bouwen,’ riep oom wanhopig, doch niet zonder moed.

‘Tja, ze zitten op je te wachten!’ lachte mijn moeder.

‘Houden jullie toch eens op,’ zei mijn vader dan. En 's avonds laat vlak voor het naar bed gaan, voegde hij mijn moeder somber toe:

[p. 108]

‘Ik kan 'm toch niet op straat zetten?’ Want hij was een pessimistische realist. Toen ik eens met hem in een theater was, wees hij mij een man aan die de honderdduizend had getrokken.

‘En wat doet hij met al dat geld?’ vroeg ik romantisch.

‘Hij heeft zijn vrouw weggedaan,’ zei mijn vader en hij begon zo bitter te lachen, dat ik hem verbaasd van terzijde aankeek.

Dat plan om te gaan bouwen als 't misliep met de winkel had oom Michiel overigens niet van zichzelf. Zijn broer Frans, die met zijn zuster Bets op het dorp was achtergebleven, hield er zich van jongsaf mee bezig. Elk jaar als ik met moeder kwam logeren, moesten we op de fiets mee, om te zien wat hij nu weer had neergezet. Het waren altijd dezelfde lelijke huisjes, met puntige daken en in hokjes verdeelde vensters, zoals een kind ze tekent met behulp van een liniaal. Als we er voor stonden, begon oom Frans sardonisch te grijnzen. Hij zag er trouwens altijd uit of hij iets zeer grappigs zou kunnen zeggen, indien hij maar wilde, en in mijn kinderverbeelding stond hij dan ook lang als een bijzonder geestig man te boek. Pas later merkte ik, dat het boerse scepticisme waardoor ook tante Bets tot standvastig grinniken werd gedwongen, een grenzenloze levensangst verborg, die deze mensen voor altijd aan het ouderlijk huis vastklonk.

‘D'r binn' vier kaomers in,’ sprak oom, met een duimstok op zijn schepping wijzend.

‘Wat een mooi huisje,’ riep ik, met de gewillige beleefdheid die mij reeds als kind alle spanningen deed vermijden. Maar mijn moeder vroeg: ‘En wat verdiende je er nou aan, Frans?’

Ik nam haar dat altijd bijzonder kwalijk, want ik begreep toen al, dat oom natuurlijk, door verkeerde berekeningen en een ingeschapen angst voor kloeke getallen, zijn eigen profijt had weggecijferd. Hij bleef dan ook het antwoord schuldig, maar nam haar op, met de geamuseerde blik, waarmee boeren kijken naar een vakantieganger die wil helpen bij het melken.

‘Je zult het wel ver brengen!’ zei mijn moeder smalend. Want dat was het ideaal van het winkeliersgeslacht waaruit ze voortkwam: je moest hard werken, je zaak uitbreiden en rijk worden.

[p. 109]

Tot tante Bets, die de was deed voor de baron van het kasteel, zei ze vaak: ‘Je lijkt wel gek je zo af te sloven. Ga al die kastelen af, neem het wassen aan en huur een paar vrouwen om het werk te doen.’ Zelf zou ze het zo geregeld hebben. Maar tante keek met een ironisch lachje voor zich uit. Ze vond het allemaal stadse praatjes - net geschikt voor malloten zoals wij, die lid van de S.D.A.P. waren.

Tegenover die groeiende beweging stonden oom Frans en zij namelijk zeer afwijzend. Aanvankelijk was het mij niet duidelijk waaròm, doch toen de weinige partijleden die het dorp telde, eens in een droeve stoet langs het huis trokken, voegde tante mij op spottende toon toe: ‘En dat bin’ noe allemaol mense, die als ze wat nodig hebben. 't in de stad gaot kopen!’ Deze geëmancipeerde ontrouw aan de nering van het dorp verbitterde haar zo, omdat zij zelf in de voorkamer van het huis een pettenwinkeltje dreef, waar echter nimmer een klant kwam. Mijn vader, die in dit artikel reisde, zond er regelmatig incourante hoofddeksels naar toe, die mijn tante dan, met behulp van wasknijpertjes, voor het venster hing. Maar zelfs de boeren wilden ze niet dragen, zodat alle inkomsten uit oom Frans' getimmer moesten vloeien. Veel geld hadden ze trouwens niet nodig, want de tuin leverde voldoende voedsel en meer dan eten en slapen deden ze niet. Op zondag ging oom Frans in hemdsmouwen boven voor het raam staan en keek wrang neer op de kale rijksweg waar eens per half uur de autobus naar de stad voorbij stoof. Zijn zuster zat dan beneden in een tussen huiskamer en winkel gelegen vertrekje en staarde voor zich uit. Naar de kerk hoefden ze niet, want ze geloofden aan geen God, en ook in wereldse richting werd op de rustdag nooit iets ondernomen. ‘Je moet al ver weg zijn, wil je met je zuster uutgaon,’ zei oom eens. Tante Bets keek grijnzend toe.

Slechts éénmaal per jaar ontmoetten die twee oom Michiel, namelijk als zij ons met Pasen in de stad kwamen bezoeken. Ze noemden hem Jan Michiel, want zo heette hij eigenlijk en zij lieten zich door hem meenemen op wandelingen, die zij in een zeer snel tempo afhandelden. Gesproken werd daarbij niet, maar met het lopen maakten zij ernst. De afstand Amsterdam-Haarlem

[p. 110]

vonden ze maar een peuleschilletje. Onderweg keken zij voornamelijk naar in aanbouw zijnde woningen, aan de rand van de stad. Oom Frans' broek zat meestal vol kalk als hij bij ons terugkeerde, want hij klom op de steigers om te zien hoe ze het deden.

II

De wereld van oom Michiel stortte definitief ineen, toen mijn vader stierf. Het was in het derde oorlogsjaar. De kaaswinkel werkte allang met verlies, want hij weigerde zwart te handelen - niet dat hij zo rechtschapen was, maar meer uit eigenwijze weerzin tegen veranderingen. Dertig jaren lang had hij alles zo gelaten als het op de eerste dag was. De met mijn vroegste kinderherinneringen verweven reclameplaat, met een blij jongetje dat verzekert Jurgens' piekfijne margarine te nuttigen en zijn bedroefde broertje dat schreiend bekent: ‘Ik niet!’ weigerde hij zelfs te verwijderen toen het aanbevolen gerecht allang niet meer aan de markt was en de zielige etalage bouwde hij altijd op dezelfde symmetrische manier vol kazen en pakjes boter.

Achter de winkel bevond zich een op een witgekalkt binnenplaatsje uitziend vertrek, waarin een kachel, een stoel en een tafel stonden. Oom zat daar altijd met een pet op het kale hoofd in ‘Het Panorama’ te lezen, een plaatjesblad dat zijn bijzondere goedkeuring wegdroeg. Ook het bijvoegsel ‘De Humorist’ raadpleegde hij met ongewone instemming.

‘“De Humorist” is weer goed van de week,’ zei hij dikwijls wanneer hij op vrijdag het uitgelezen ‘Panorama’ bij mijn vaders lectuur schat voegde. Hij bracht het altijd pas mee, als hij het nieuwe nummer in zijn bezit had, waarvan hij dan het genot zorgvuldig over de hele week verdeelde.

‘Hoe kunnen ze het toch allemaal zo fotograferen?’ mompelde hij eens, een afbeelding van het grote plein te Gorcum bekijkend. Behalve de voldoening die het weekblad hem bezorgde en het eentonig avontuur zijner lange, eenzame wandelingen, beleefde hij de zonkant des levens aan het standvastig frequenteren van

[p. 111]

een met hem mee vergrijzende barbier en het op zondagavond bezoeken van de opera. De Faust en de Carmen betekenden veel voor hem en hij kon woedend thuiskomen als er niet mooi genoeg gezongen was. Eigenlijk legde de dood voor het eerst de hand op zijn schouder toen hij moest inzien, dat hij zich, door de afbrokkeling van zijn nering, dit zondagavondplezier niet langer kon permitteren. In plaats daarvan ging hij voortaan na het diner maar wéér wandelen, want thuisblijven dorst hij niet, omdat hij vreesde dat mijn moeder haar actie tot opheffing van de winkel dan zou hervatten.

‘Als je maar bedenkt dat wij er geen cent gaan bijleggen!’ placht zij te zeggen, want zij wist dat hij hard bezig was zijn eigen spaargeld in te teren. ‘Waarom gooi je de zaak niet dicht? Je kùnt het immers niet? Iedere winkelier verdient nu geld, maar jij werkt met verlies. Dan zou ik de boel maar opdoeken...’

‘En dan?’ had hij eens gezegd, want over dat bouwen dorst hij als man van achtenzestig niet meer beginnen.

‘Dan ga je naar je broer en je zuster,’ zei mijn moeder. ‘Laat die nu maar eens voor je zorgen. Ik heb het lang genoeg gedaan. Waar hoor je dat ooit? Een schoonzuster die haar zwager veertig jaar in huis houdt?’

‘Wees toch stil,’ zei mijn vader in zijn hoek. De oorlog had hem sterk versomberd. Hij was zeer vreesachtig geworden, maar toch riep hij eens tegen een W.A.man, die hem van de stoep had geduwd: ‘Daar heb je het recht niet toe!’ Want hij had in zijn jeugd naast Domela Nieuwenhuis gestaan en was te oud om nog te kunnen bevatten, dat ons land nu door ploerten werd beheerst. Toen hij in zijn graf lag, was de hongerwinter nabij. Oom Michiel doekte de winkel op, omdat hij niets meer had, om te verkopen. Acht maanden lang zat hij, in vaders stoel, om voedsel te zeuren, want hij was altijd een grote eter geweest en miste de geestkracht, die de mens toen nodig had, om niet voortdurend over vroeger genoten maaltijden, met veel vet en mergpijp te spreken. Terwijl zijn gezicht verschrompelde tot een doodskop zwollen zijn benen zó sterk op, dat hij nog slechts voetje voor voetje door de kamer lopen kon. Zijn mond hing aldoor kwijlend open en als hij sprak,

[p. 112]

geleek dit op het lallen van een beschonkene. Een buurjongetje wierp eens een blik op hem en zei: ‘Wat een gekke ouwe vent! Het lijkt scheetje beef wel.’ Mijn moeder lachte er hartelijk om, want zij was oom Michiel diep gaan haten, omdat hij onbevoegd de zorgen opeiste, waarmee zij haar man nu zo graag zou hebben omringd. Toch doorstond zij de kwelling van zijn wezenloze, vaak door plotseling snikken onderbroken alleenspraken met een eerbiedwaardige moed. Haar praktische aard deed haar beseffen dat zij zich nù onmogelijk van hem kon ontdoen, want toen zij eens zinspeelde op ‘naar je broer en zuster gaan’ riep hij, als een driftig kind: ‘Ik ga niet, ik ga niet, ik ga niet!’ Pas toen ze hem haar rantsoen soep had voorgezet kwam hij tot bedaren en verslond het mokkend.

Toen echter de Canadezen binnenreden duurde het nog slechts enkele maanden, of mijn moeder had een chauffeur gevonden die oom Michiel voor zeer veel geld naar zijn geboortedorp wilde rijden. Hij zag nu wel in dat het definitief afgelopen was in de stad en ageerde nog slechts zwakjes, door placide in de stoel te blijven zitten en geen enkele voorbereiding tot de reis te treffen. Mijn moeder pakte evenwel zijn schamele bezittingen bij elkaar, deed haar en zijn rantsoen brood in een papiertje en hielp hem in zijn jas. Als een aangeklede pop wankelde hij die wintermorgen naar de deur en liet zich zwijgend in de vrachtauto helpen. Mijn moeder droeg hem zijn bagage achterna en gaf de chauffeur het geld. Toen de auto met walmende vergasser de straat uitreed, ging zij voldaan haar huis binnen. Ze had de eenzaamheid eindelijk veroverd.

Het schijnt een barre tocht geweest te zijn want het was een koude dag en de chauffeur bleek als zovele mensen in die dagen een harteloze boef, die te Z. niet verder wilde. Het laatste stukje van de reis moest oom Michiel dus te voet afleggen. De avond begon al te vallen toen hij voortschuifelde op de weg die hij als schoolkind zo dikwijls op klompen had afgelopen. Hij zag het oude tolhek en bleef voor de kruidenierswinkel van meneer Mertens even stilstaan om uit te rusten. Toen naderde hij lang-

[p. 113]

zaam het ouderlijk huis, dat wegkroop in de plooien der snel invallende schemer. Hij liep de tuin door en opende de keukendeur. Het fornuis brandde nog vaag. In de kamer zaten Frans en Bets zwijgend in het duister.

‘Goeienavond saom,’ zei oom Michiel op de boerse toon die hij veertig jaar niet had gebezigd. Toen hij neerzeeg op de stoel, vlak onder de ingelijste tekening van een Romeinse helm waarmee mijn vader eens een schoolprijs won, moest hij plotseling aan de opera ‘Carmen’ denken.

III

Neen - welkom was hij niet. Ze hebben talmend en met lange tussenpozen over geld gesproken. Hij kon wel ièts betalen, want hij was aan ouderdomsrente toe en had bovendien de opbrengst van de winkelinventaris in zijn binnenzak.

‘Geef dat geld maar aan mij, Michiel,’ had Bets gezegd, maar hij hield het liever bij zich en wilde ook niet zeggen hoeveel het was.

Dat werd meteen de eerste steen des aanstoots en er kwam al spoedig een heel bouwwerk bovenop, want oude mensen zijn te stram geworden voor veranderingen, en zo'n plotseling thuisvarende broer verstoort het spinrag der gewoonten, waartoe hun leven is vervallen.

Oom Frans fietste nog altijd iedere morgen naar een karwei om, in loondienst nu, te timmeren of te metselen en tante Bets verrichtte thuis de door de jaren geheiligde handelingen van het huishouden. In dat mechanisme moest oom Michiel de een of andere rol vinden. Hij begon, met ongevraagde werkzaamheden in de tuin te verrichten, maar wat hij plantte of zaaide rukte zijn broeder 's avonds geërgerd uit de grond. Daarna beproefde hij zich in de keuken een plaats te verschaffen door aan te bieden, tantes eentonige menu's eens op te luisteren met stadse gerechten die hem dierbaar waren geworden. Vooral de gekookte schelvis van mijn moeders tafel miste hij smartelijk, maar tante zei dat ze

[p. 114]

met deze dieren niets te maken wilde hebben en joeg hem de keuken uit.

Aanvankelijk scheen hij ten einde raad, maar na enige dagen simmen en zwijgen nam hij het roer van zijn leven toch weer in de hand.

Wil hij nu vis eten, dan koopt hij ze, en bereidt ze zelf, in een hoekje van de keuken. In zijn eentje gaat hij het gerecht vervolgens zitten opeten, smakkend en de graatjes aflikkend, onder het zwijgend toezien van zijn broer en zuster, die hem diep verachten om zijn wereldse voorkeur voor zeebanket, welke hij in tegenspoed, niet op wil geven.

En nog een andere rest van het oude leven is gebleven. Iedere vrijdag loopt hij naar de stad en koopt een nummer van ‘Het Panorama’ met het bijvoegsel ‘De Humorist’ en daar leest hij in, na het avondeten, terwijl de twee anderen zwijgend naar buiten staren. Een enkele keer verbreekt tante de stilte en zegt: ‘Waarom moet je dat malle ding toch iedere week kopen? Je teert op die manier je geld maar op...’

‘Het is mijn eigen geld,’ antwoordt oom.

‘Je moet 't bewaren,’ antwoordt zijn zuster. ‘Moeten wij soms de dokter betalen als je ziek wordt? Of de begrafenis, als je dood gaat?’

‘De begrafenis?’ zegt oom Michiel. ‘Leg me maar op een kruiwagen.’

En dan buigt hij zich weer over ‘Het Panorama’ om te kunnen genieten zolang het daglicht in de kamer talmt. Want de lamp steken ze door de weeks nooit aan.

[p. 115]