Tussen mal en dwaas & Klein beginnen

[p. 110]

Herfstachtig

I

Te Haarlem zat ik op een bankje te suffen, want de herfst is een seizoen van inkeer. Eerst kwam er een vormloze, langzame man voorbij, die geërgerd naar mij keek. Ik zat zeker op zijn plaatsje. Maar er waren nog drie lege banken op die landelijke laan, zodat ik het overdreven vond voor hem op te veren. Toen naderde een boer op klompen aan de arm van een oude juffrouw. De boer was zowat zeventig en bewoog zich op zeer stijve benen voorwaarts. De juffrouw had een stadse snit en keek onder het voortschrijden telkens goedkeurend naar hem op.

Toen de twee bij mijn bankje kwamen, bleven zij stilstaan.

‘Hier?’ vroeg de juffrouw gespannen.

De boer knikte ernstig. Daarop zetten zij zich omslachtig aan mijn zijde. De juffrouw haalde een zakje uit haar mantel, waarin druiven zaten. Zij gaf, na ampele schatting, een trosje aan de boer, die in een bijzonder snel tempo begon te eten, de velletjes met opmerkelijke stootkracht voor zich uit spuwend.

‘We hebben elkaar láát leren kennen,’ zei de juffrouw opeens tegen de boer, ‘maar het is zeldzaam samengebracht.’ Zij at langzamer.

‘Jazeker,’ zei de boer.

Er viel een lang zwijgen. De herfst joelde in de bomen.

‘Weet je hoeveel kersen we toen bij jou gegeten hebben?’ vroeg de juffrouw plotseling. Maar de boer wist het niet meer.

‘Negen kilo. Wij saampjes,’ riep zij met iets triomfantelijks, ‘achttien pond!’

[p. 111]

‘Jazeker,’ zei de boer. Hij grinnikte even.

‘Laten we de koek tot straks bewaren,’ sprak de juffrouw verlekkerd, ‘dan hebben we voor morgen nog ieder een koek en voor zondag ook. Welja, ik zeg maar, je leeft maar eens. Laten we het ervan nemen.’

‘Jazeker,’ zei de boer.

‘Je bent een echte goeierd,’ riep de juffrouw plotseling uit. ‘Als ik wat heb, krijg jij het ook. Ik ben geen egoïst. Vroeger, met vlees delen...’

‘Altijd jezelf het lest!’ riep de boer opeens. Hij kende dit verhaal blijkbaar al.

De druiven waren op. Moeizaam verhieven de ouden zich en gingen, arm in arm, de landelijke laan af. De herfst joeg er wat bladeren achteraan.

II

In de schemerige hal van een kantoorgebouw zat ik te wachten en keek naar buiten. Het regende. De straat zat al vol najaar. Om in stijl te blijven kwam er een begrafenis aan. De bidders droegen paraplu's en liepen ernstig door de plassen. Voor het kantoor hield de stoet stil.

Geruime tijd gebeurde er niets. Toen zei een met puistjes bezaaide jongste bediende, die vlak bij het raam uit het fonteintje had staan drinken: ‘Er staat een begrafenis voor de deur.’

De oude caissière, die in de hoek aan het tellen was, draaide haar hoofd om, wierp een blik naar buiten en sprak verbaasd: ‘Ja, wat gek.’

‘Misschien is er iets kapotgegaan,’ zei de jongen. Hij begon zijn handen te wassen met de grondigheid van iemand die weet dat hij daardoor onaangenamer plichten uitstelt,

[p. 112]

maar hij bleef toch uit het raam kijken, want de zaak interesseerde hem. Nu maakte de begrafenisondernemer zich los uit de roerloze stoet en liep met kleine, afgemeten pasjes het gebouw binnen.

‘Goedendag,’ zei hij, zich tot de bediende bij het fonteintje wendend. ‘Wij bestellen de heer Morren ter aarde.’

Het was duidelijk dat deze naam bij de jongen in het geheel niets opriep, maar de caissière sprak: ‘Morren? Die boekhouder? Och - is hij dood?’

‘Ja,’ zei de man en sloot zijn paraplu.

Er viel een zwijgen. Toen hervatte de zwarte, aarzelend doch niet onzakelijk: ‘De weduwe heeft ons opgegeven hier te stoppen. Voor het aanhechten van een krans of zo. Het was meneers wens. Het wordt wel meer gedaan.’

De caissière haalde haar schouders op.

‘De directeur is vandaag op reis,’ zei ze verlegen. ‘En ik weet nergens van...’

‘Het is toch geen abuis, nietwaar?’ vroeg de man, met enige klem. ‘Ik ben hier toch op het kantoor waar meneer Morren veertig jaar gewerkt heeft, vóór hij ziek werd?’

‘Ja, ja,’ zei de caissière. ‘Dat is hier. Ik kan me hem wel voor de geest halen. In '43 zat hij nog hier. Jazeker. Maar van een krans is niks gezegd geworden.’

De begrafenisondernemer knikte enige malen ernstig.

‘Dan gaan we maar weer verder,’ sprak hij. ‘Goedendag.’

‘Goedendag meneer,’ zei de juffrouw peinzend.

Toen hij naar de deur liep, kwam uit de naastgelegen kantoorkamer een verzakte, oude bode binnen. Hij had het gezicht van een grappenmaker en keek of hij op weg was naar de een of andere leuke streek.

‘Zeg, herinner jij je Morren nog?’ begon de caissière.

‘Welzeker,’ riep de man, ‘die oude krententeller met

[p. 113]

zijn drankneus. Ik zei altijd “Morren kun je ruiken aankomen” weet je nog? Wat heeft hij nou weer klaargemaakt?’

‘Hij is dood,’ zei de caissière.

De stoet reed langzaam de straat uit.

III

De mistige middag maakte de gracht helemaal onduidelijk. Ik liep er te suffen, want ik wilde mij iets herinneren en faalde telkens als ik het bijna had. Opeens zei iemand iets tegen mij, maar ik verstond het niet, door mijn schemerigheid. Ik bleef stilstaan en zag dat het een kleine juffrouw was, met een rode jas aan.

‘Pardon?’ zei ik beleefd. ‘Ik verstond u niet.’

Het meisje keek opeens hulpeloos en sprak stroef: ‘Ik vroeg of u soms meeging.’

‘Waarheen?’ vroeg ik, maar opeens begreep ik dat zij een beginnende slechte vrouw was en riep haastig: ‘O nee, dank u wel,’ doch op de toon waarop men ter receptie een kopje thee afslaat, zodat het meisje toepasselijk zei: ‘Tot uw dienst, meneer.’

Het gesprek was nog niet uit. We keken elkaar onzeker aan, want de beleefdheid had de situatie mistekend.

‘Mistig,’ zei ik, om te vullen.

‘Ja,’ antwoordde het meisje verlegen, ‘je ziet haast niks.’

Toen scheurden wij ons van elkander los en renden weg, of de duivel achter ons aan zat.

[p. 114]

IV

Zomaar, op het avondlijke Leidseplein kwam ik Waanders tegen, met de binnenwaartse blik van iemand die loopt in een wolk van ongeordende gedachten.

‘Kees!’ riep ik. ‘Ben jij weer in Nederland?’

Want al had zijn kuif zich in de loop der jaren vermoeid op zijn hoofd uitgestrekt - die ondernemende jeugdbewegersneus stond nog altijd onoverkomelijk in zijn gezicht en sloot iedere twijfel aan de identiteit van deze late wandelaar uit.

‘Ja, ja,’ zei hij verlegen grijnzend. ‘We wonen hier weer. Ergens in zo'n duiventil in Zuid - je weet wel...’

Kees! Hij was zo'n man die, gelijk de meesten van ons, dacht dat de boze wereld, aan een andere kant bekeken, plotseling tegen de bewoners begint te schateren. Toen hij op het punt was aangeland waarop drankbestrijders beginnen te slabakken met ‘De blauwe vaan’, vegetariërs verbitterd in een kalfslapje bijten en actieve partijleden opeens bemerken dat de lijstaanvoerder eigenlijk uit de mond ruikt, besloot hij de hele troep zijn rug toe te keren. In Corsica zou hij een nieuw leven beginnen - met zijn Lies, die ook al aardig kribbig werd tegen de asociale vrouwtjes, wie zij voordien zo geduldig de betekenis van huishoudboekje en halswassing placht uit te leggen.

Onze harten braken, toen ze bepakt en bezakt vertrokken om te gaan waarmaken wat we allemaal wilden en geen van allen dorsten. En later zagen wij voor ons vochtig geestesoog telkens zijn landelijk huisje op dat eiland van Napoleon - Kees ferm aan het harken in de woeste hof en Lies met haar handgedreven haarstangen op de lokken, bevallig verdiept in het melken van de geit. Welk een leven...

[p. 115]

‘Zie je,’ zei hij nu, op het Leidseplein, ‘in de tuin werd alles wat ik aanvatte misgewas, die geit at voornamelijk je broek op, de Corsicanen hadden iets tegen mijn oogopslag en het huis brandde af vóór we het uit verveling en heimwee zélf in de as hadden gelegd. De eerste weken was het wel leuk, maar later zaten we de hele avond glazig aan de Westertoren te denken. Ten slotte zijn we maar teruggegaan...’

‘En hoe bevalt je de Westertoren nu?’ vroeg ik.

‘Och, de eerste weken was het wel leuk om weer hier te zijn, maar nú, zie je...’

Bij de Overtoom namen we afscheid. Hij liep de straat uit met de tred van iemand die nergens op tijd hoeft te wezen.

Die Kees...

V

De plant-en-dierkundeleraar bij ons aan de overkant staat ernstig aan het hoofd van een bange vrouw, die zich steeds schuldbewust voortspoedt, en drie volwassen zonen, die iedere morgen met grote brillen op de neuzen naar een kantoorgebouw stappen, teneinde met vaste hand duidelijke cijfers in enorme grootboeken te schrijven. Daarmee zou een nuttig Nederlands gezin getekend zijn, ware het niet dat in deze stemmige herfst sinds zeven jaren de blom van een nakomertje het kopje beurt.

Gerrit heet het ventje. Het beweegt zich met een stijf kuifje op de schedel tussen al die lange mannen en heeft iets sips. Ogenschijnlijk is het een gewoon jongetje, met een kort broekje en een step, maar bij nadere beschouwing blijkt hij te worden bestuurd door een neerslachtigheid die

[p. 116]

niet bij zijn jaren past. Nu eens staat hij een uur lang flets voor het ouderhuis, onbeweeglijk loerend als een verkeersteller, dan weer zit hij op de stoep en denkt onafgebroken na over een ernstige zaak in plaats van te ravotten, de bink te steken of eens aan een belletje te trekken, gelijk dat behoort.

Zelfs de plant-en-dierkundeleraar, hoewel lang geen vrolijk Fransje, vindt de statische ernst van dit zoontje wat voorbarig. Vanmiddag was ik er getuige van dat hij de jongen voor het huis aantrof in een toestand van zorgelijke contemplatie, die zo kenschetsend is voor zijn straatgedrag.

‘Gerrit,’ zei de man.

De knaap schrok op, gelijk iemand die verrast wordt bij het stelen van geld.

‘Gerrit,’ vervolgde pa welwillend en greep zich karakteristiek in het vest. ‘Ga jij eens als de weerlicht een lekker ijsje eten, mijn jongen.’

Het kereltje bekeek het geldstuk dat in zijn goed gewassen handje werd gelegd, of het een insect was dat onverhoeds kon wegspringen.

‘Of dropjes!’ riep de man aanmoedigend. ‘Vooruit maar!’

En daar ging hij, zorgelijk voortstappend of hem een kiesje moest worden getrokken. Samen, de man en ik, stonden wij dat grijze kind na te kijken. Toen hij al aan de overkant was, zette de leraar de handen als een toetertje aan de mond en riep animerend: ‘En nu maar flink vrolijk!’

Waarop het kereltje zijn eenvoudige wandelpas inschikkelijk deed overgaan in gehuppel, gelijk men dat zo aardig ziet afgebeeld in de boekjes van Hieronymus van Alphen.