Speciaal voor u. 1980

[p. 25]

Kruis

Toen de autobus zowat vijftig kilometer van Madrid verwijderd was, zei de gids: ‘Kijk, daar ziet u het monument voor de gevallenen in de Spaanse burgeroorlog dat we straks zullen gaan bezichtigen.’

Hij wees in de verte. Op de top van een berg verrees een enorm kruis. Terwijl wij verder reden, maakten mijn gedachten een grillige sprong naar Den Haag in de jaren dertig. Als verslaggever stond ik, met onze fotograaf, in het station te wachten op de trein die een Nederlandse vrijwilliger uit Spanje thuis zou brengen. Hij had in de Internationale Brigade tegen de Franco-fascisten gevochten. En verloren, zodat hem niet veel anders overbleef dan terugkeren naar zijn vaderland dat hem, bij wijze van ontvangst, zijn nationaliteit ontnomen had. Maar zijn familieleden waren compleet en talrijk aanwezig om hem hartelijk te verwelkomen. Toen hij uit de trein stapte, beklommen ze hem aan alle kanten. Daar kon hij wel tegen, want hij was een reusachtige bouwvakker, het volmaakte type van de moderne georganiseerde SDAP-er. Onze bejaarde fotograaf, die niet uitmunte door behendigheid, componeerde een groepsfoto, beval ‘Stilstaan’ en verdween onder een zwarte doek. Daarna gebeurde er zó lang niks dat de bouwvakker op getergde toon riep: ‘Komt er nog

[p. 26]

wat van? Ik wil godverdomme nou eindelijk wel eens naar huis.’

Op dat moment werd de foto gemaakt. Hij stond er dan ook op met open mond.

De autobus had het monument voor de gevallenen bereikt. We stapten uit en gingen, achter de gids aan, de immense kerk binnen die in de uitgeholde berg met het kruis was gebouwd. Het door mij vóór de tocht gelezen boekje dat nog stamde uit de Franco-tijd, meldde: ‘Het monument heeft een religieus karakter, omdat het daardoor meer in overeenstemming is met de eenvoudige vroomheid van het Spaanse volk dat buiten de stroming van agnosticisme wist te blijven, die Europa in deze eeuw zo heeft verwereldlijkt.’

Die bouwvakker op het station in Den Haag was, toen het tempo van onze fotograaf hem de keel uit begon te hangen, zo royaal met zijn godslasteringen dat de in het boekje ontwikkelde gedachtengang hem waarschijnlijk niet zou hebben aangesproken.

‘Vlak naast deze kerk bevindt zich een groot, niet voor toeristen toegankelijk mausoleum,’ vertelde de gids. ‘Daarin worden de stoffelijke resten bewaard van honderdduizend strijders die in de burgeroorlog zijn gevallen.’

Een Engelsman die naast mij stond, vroeg: ‘Gevallenen van beide partijen?’

Deze vraag bracht de nog jonge gids enigszins in verlegenheid. Met een lichte aanzeling in zijn stem antwoordde hij: ‘Eh... ja.’

[p. 27]

En na een korte stilte voegde hij eraan toe: ‘Dat wil zeggen - in het mausoleum bevinden zich voor tachtig procent aanhangers van Franco en voor twintig procent strijders van de tegenpartij. Dat lijkt weinig, ik geef het toe, maar u moet niet vergeten dat de nabestaanden van de tegenstanders vaak niet wilden dat de al elders begraven stoffelijke resten hier naartoe werden overgebracht.’

Een begrijpelijk standpunt, want het boekje vertelt dat Franco zelf moet worden beschouwd als de geniale ontwerper van het monument, die alleen de technische details aan deskundigen overliet.

Alle dictatoren waren, volgens hun propagandaslaven, óók nog grote kunstenaars. Absolute macht is een onlesbare dorst.

‘Maar waaruit blijkt nu dat dit gedenkteken voor alle gevallenen is?’ vroeg de Engelsman met de koelheid van iemand die uit een land komt waar het vragen vrij staat.

‘Ziet u die vier beelden daar op de muur?’ antwoordde de gids. ‘Ze stellen de landmacht, de marine, de luchtmacht en de politie voor. Welnu - op de muur aan de overkant worden die vier beelden herhaald. Daaruit blijkt het.’

Hij wierp een voorzichtige blik op de Engelsgelsman, die alleen een snuivend neusgeluid maakte, en vervolgde: ‘De enige niet in de burgeroorlog gevallen Spanjaard die hier begraven ligt is de generaal Franco zelf. Daar, bij het hoofdaltaar.’

[p. 28]

Een pompeus graf. Geen la in een mausoleum. Ook de dood kende hier rangen. Terwijl ik naar het graf keek klonk, in mijn gedachten, de joviale stem van de Haagse bouwvakker, die, toen hij eindelijk uit de familiegroep stapte, uitriep: ‘En nou hij nog. Hij is óók een kameraad van de Brigade.’

Hij wees op een magere jongeman met een zachtmoedig, enigszins verlegen gezicht, die tussen het publiek stond en, tijdens het gedonder met de foto, geamuseerd had toegekeken. Nu riep hij verschrikt: ‘O nee, ik hoef er niet op, hoor. O nee.’

De moeder van de bouwvakker vroeg: ‘Is er niemand om jou af te halen?’

‘Nee...’ zei de jongen.

‘Heb je geen familie dan?’

‘Ouders heb ik,’ antwoordde hij. ‘Maar die waren het er niet mee eens dat ik ging. Enne .. ik had een vrouw...’

Hij glimlachte.

‘Heb je haar dan niet geschreven dat je aankwam?’ vroeg de bouwvakker.

‘Ja, maar ze is niet gekomen. Ach, ik ben ook zó lang weggeweest.’

‘Ga met ons mee, lekker eten,’ riep de moeder.

‘Nee, blijven jullie nou maar onder ons,’ antwoordde hij.

Met één vinger tikte hij tegen zijn slaap, bij wijze van groet. Toen liep hij het station uit.