Met de neus in de boeken

[p. 169]

Ontmoetingen met Koos Speenhoff

In mijn kindertijd waren we lid van de Haagse Dierentuin. Ik heb daar erg veel aan ontleend. De traditionele voorjaarskermis die er werd gehouden behoorde tot de onvergetelijke vreugden van mijn jeugd. Het aan de leden toegestuurde orgaan De Tuinkroniek drukte mijn eerste versjes, zij het, tot mijn ontzetting, in de kinderrubriek, want ik was dertien en voelde me allerminst een kind.

Maar de belangrijkste winst werd toch opgeleverd door de zondagse matinees in de grote zaal van de Dierentuin, waar ik trouw met mijn ouders heen ging. Want daar heb ik aan te danken dat ik kunstenaars zag optreden in hun volle glorie, die al was verbleekt toen ik volwassen werd.

De Hedda Gabler van de betoverend mooie Nel Stants, die ik in de grote zaal zag, maakte een verpletterende indruk op mijn jeugdig gemoed. Zij offerde haar carrière al op tweeendertigjarige leeftijd voor een rijk huwelijk met een man, die haar helemaal voor zichzelf alleen wilde hebben. Daarom was het grootste geschenk dat ik op mijn zestigste verjaardag kreeg een brief van háár, waarin ze schreef dat ze mij met instemming las en op de televisie bekeek. Ik was verbijsterd, als iemand die plotseling fan mail ontvangt van Eva uit het paradijs. Want omdat ik haar, na mijn jongenstijd, nooit meer op het toneel zag, had ze voor mij haar uitzonderlijke schoonheid van toen gaaf behouden. Mijn antwoord op haar brief viel nogal lyrisch uit. Misschien wel te lyrisch. Maar eigenlijk schreef ik aan Hedda Gabler uit 1928, die in mijn geheugen stond gebrand.

Toen ik, in die zelfde grote zaal van de Haagse Dierentuin, Koos Speenhoff zijn beroemde liedjes hoorde zingen, gehuld in een stoffige geklede jas en tokkelend op een wat ontstemde gitaar, kon ik al evenmin vermoeden dat ik met deze door heel Nederland bejubelde kunstenaar nog eens in aanraking zou komen.

[p. 170]

Het gebeurde in de jaren dertig, toen hij al in zijn nadagen was en, antwoordend op een brief van Jan Greshoff, schreef: ‘Ons zingen en optreden is zo goed als gedaan. Nog maar zelden leven we. Ik word overal weggelaten en mijn vraagbrieven blijven onbeantwoord. Ik ben in de rijen der overbodigen en nodelozen opgenomen. Ik zit maar thuis en denk aan vroeger. Vergeten en afgeknipt sukkel ik naar het einde en de verarming gaat al ernstig worden. Soms ga ik naar de film en heb twee uur vrijaf van het wonderlijke leven. In zo'n bioscoperij ontmoette ik laatst Jacques Bloem, die zeer ritselend en breekbaar sprak zoals altijd.

Ik zag een reproduktie van een door Dali gemaakt schilderij. Dat heet surrealisme (of een ander vergisme?). Ik verfde zulke dingen al twintig jaar geleden en noemde ze: laat ons mal doen. Een van die schilderijen heette: Grootma eet haar naaidoos leeg.’

Maar zijn brieven, die pas na de oorlog in het Letterkundig Museum terechtkwamen, kende ik natuurlijk nog niet toen ik mij, als jong verslaggevertje van een krant in Den Haag, begaf naar Speenhoffs woning op het Seinpostduin te Scheveningen, anders zou ik hebben geweten dat er hetzelfde voor gold wat hij eens aan Greshoff; antwoordde: ‘Je wijze van schrijven is eigenlijk zonde voor een brief. Het is als met het geluid van Caruso - jammer dat hij er mee praat.’

Mijn eerste bezoek dat ik daar op Scheveningen aan hem bracht, verliep merkwaardig.

Er had zich een klein comité gevormd om hem, in verband met een nogal gezochte aanleiding, te huldigen en ik was uitgenodigd er zitting in te nemen omdat ik werkte bij een krant en dus voor enige publiciteit kon zorgen.

Een vriend van mij, die ook eens in zo'n comité gezeten had - want Speenhoff jubileerde onophoudelijk - was erbij toen de grijze bard ‘het geschenk onder couvert’, dat de eerste spreker hem overhandigde, tijdens de rede van de tweede

[p. 171]

spreker op het toneel opende ten einde de inhoud te tellen - een voorbeeld van unieke eerlijkheid.

Toen ik op het Seinpostduin had aangebeld, trok Speenhoff zelf open. Ik ging de trap op. Boven zei hij tegen me: ‘Zo jongeman, wat gaan we doen? Zullen we eerst wat babbelen of zullen we ons meteen gaan bedrinken?’

Ik reageerde bedremmeld, want ik was nog jong en had nooit eerder een woord met hem gewisseld, zodat deze eerste volzin mij, op z'n zachtst gezegd, een beetje verraste.

In de huiskamer zaten zijn vrouw en een toen tamelijk befaamde, oude sneltekenaar, die in variétéprogramma's optrad. Hij was een dikke, goedhartige man, die belangeloos al het werk dat aan de inzameling voor de zoveelste ‘envelop met inhoud’ verbonden was, op zich had genomen. De andere leden van het comité lieten verstek gaan, wat aan de bijeenkomst iets armzaligs gaf.

Speenhoff zette een glas voor mij neer en wij dronken, wat hij noemde, ‘enige snuisterijen’.

Terwijl de sneltekenaar met een vriendelijke, zachte stem verslag deed van de inspanningen die hij zich had getroost zat de aanstaande jubilaris enigszins loerend toe te kijken.

Plotseling stond hij op, opende de deur van de kamer en sprak: ‘Verlaat onmiddellijk mijn huis.’

De mond van de kleine, dikke man zakte open in verbijstering.

‘Waarom?’ stamelde hij.

‘Je lonkt naar mijn vrouw,’ zei Speenhoff met grote waardigheid.

‘Maar dat doe ik helemaal niet!’ riep de sneltekenaar.

En mij tot getuige nemend: ‘Meneer, heb ik gelonkt?’

Het was mij niet opgevallen.

Maar Speenhoff persisteerde: ‘D'r uit jij!’

Nog zie ik de brave man overhaast vertrekken, zijn jas en zijn tasje met de papieren tegen zijn mollige buik gedrukt. De huldiging ging niet door. Maar het drinken wel.

[p. 172]

Een befaamde Nederlandse dichter trof Speenhoff eens op een caféterras. Hij keek diep somber en sprak, toen de dichter hem vroeg waarom: ‘Een vrouw die drinkt - dát is erg.’

Pas aan het eind van de jaren dertig liet hij het glas staan. Aan Greshoff schreef hij: ‘Alles is verward. Ik geniet alleen per minuut. Jammer dat ik niet meer wil roken en drinken. De kinderlijke waardeloosheid van al wat ik doe verbaast me. En de dood! Nu weer die aardige Toon Dupuis. Ik zit met hem in de tram en een paar dagen later hoor ik hem in de aula toespreken. Er kwam een opgeborstelde bidder op mij af op een wijze, of in een voege, zó doortastend, dat ik dacht dat ik de dode was. Maar dat was tijdelijk niet zo.’

Greshoff bleef in hem geloven. Hij verzocht hem zijn ernstige gedichten te selecteren, want die wilde hij met een voorwoord uitgeven.

‘Ernstige gedichten?’ schreef Speenhoff hem terug. ‘Zijn dat gedichten van dichters die zichzelf betranen? Ik verzamel dus ernstige gedichten en vind het een al lelijker dan het ander. Ik kan die dingen niet meer lezen. Ze staan me tegen. Ik ben nooit een kunstenaar en zeker nooit een dichter geweest, en ik zou wel willen dat ze me vroeger in mijn dorp hadden gelaten om in de zaken van mijn vader een aangename bezigheid te zoeken. Was ik maar gepensioneerd zeeofficier-machinist geworden. Elke dag is voor mij weer een tijd van medelijden en ergernis en tegenzin met en in mijzelve. Stop. Vergeef mij deze psalm.’

Meer dan een uiting van een depressief moment was de psalm niet. Dat merkte ik toen ik, kort voor de oorlog, weer eens naar Speenhoff toe ging om hem te interviewen. Aanleiding was het uitkomen van de ernstige gedichten, een boek dat als een erkenning van zijn literair talent gelden kon.

Toen ik die ochtend bij hem kwam, was hij volkomen anders dan de eerste keer. Hij zat bleek, ernstig en volslagen nuchter aan zijn schrijftafel en voor hem lag een nummer van een letterkundig maandblad. Een nu ruimschoots verge-

[p. 173]

ten criticus had daarin, naar aanleiding van het boek, een artikeltje geschreven, waarin hij meende te moeten waarschuwen tegen wat hij ‘de schromelijke overschatting van hoogstens wel aardige rijmpjes’ noemde.

Speenhoff tikte met zijn vinger op het blad en zei: ‘Deze meneer schrijft dat ik geen kunstenaar ben.’

Hij keek mij aan met gewonde, droevige ogen.

‘Trek het je toch niet zo aan,’ zei zijn vrouw teder.

Speenhoff keek mij weer zo kwetsbaar aan en vroeg: ‘Vindt u ook dat ik geen kunstenaar ben?’

‘Ik vind u wél een kunstenaar,’ zei ik verlegen.

Het klonk een beetje flets. Maar hij heeft, hoop ik, aan mijn toon gehoord dat ik het meende.

[p. 174]