Met de neus in de boeken

[p. 123]

Het laatste blaadje van Herman Heijermans

Herman Heijermans was ongetwijfeld de grootste geëngageerde toneelschrijver die ons land heeft voortgebracht. Toen in 1964 werd herdacht dat hij een eeuw geleden was geboren, bleken zijn opnieuw ten tonele gebrachte stukken het publiek wederom te boeien en te ontroeren. Die verdiende hulde van telkens weer volle zalen kwam wat laat. De laatste levensjaren van Heijermans werden verziekt door de broodschrijverij die hij in allerlei bladen en blaadjes moest bedrijven om de schulden, die zijn toneeldirecteurschap hem bezorgde, te betalen. Dat hij leed onder het geforceerd produceren van werk waar hij niet altijd achter kon staan, blijkt wel uit de brief die hij aan Is. Querido schreef, om hem te bedanken voor de toezending van het boek Manus Peet.

De laatste zin luidt: ‘Als wat tijdgenoten me een hand in het moeras reiken, kom ik je misschien weer gezelschap houden in je sfeer van blijde productie. Tot zolang blijf ik je aftandse kameraad.’

Twee jaar later, enige maanden voor zijn dood op 22 november 1924, schreef hij aan dezelfde auteur: ‘Naar menselijke berekening zal ik me 'n tweede keer moeten laten opereren en spreekt het vanzelf dat ik hiertegen een weinig op zie. Jij bent in het leven gelukkiger geweest dan ik. Je hebt mensen gevonden die zich voor je interesseerden en die je 't mogelijk maakten in betere zin te arbeiden. Ik ben eerst voortgezweept in de richting van het pure en gedrochtelijke broodwerk en nu de acute ziekte mij in dat broodwerk 'n beentje licht, zie ik meer tegen 'n ziekbed op door de wanhopige zorg voor vrouw en kinderen dan tegen 't ziekbed zelf. Ik hoop dat je niet zult denken dat ik je dit in een mistroostige bui schrijf. Integendeel. Ik observeer met de meest mogelijke opgewektheid, dat onze misvormde en wormstekige gemeenschap, onverschillig of ze uit zogenaamde kapi-

[p. 124]

talisten of zogenaamde socialisten bestaat, van huis uit maling heeft aan 't intellekt, dit met kalmte laat kreperen en, als 't gekrepeerd is, wat bloemen zendt en er enige romantische bespiegelingen op na houdt.’

Maar niemand stak een hand naar hem uit en hij ging onverdroten voort met ‘het gedrochtelijk broodwerk’. Midden in die koortsachtige bedrijvigheid werd hij ziek en moest, voor een operatie aan een gezwel onder zijn tong, in het Antoni van Leeuwenhoekhuis worden opgenomen.

Zijn schrijfmachine nam hij mee, want hij stelde zich voor daar zijn werk voort te zetten. Een half velletje heeft hij er volgetypt. Het zijn de laatste regels die Heijermans voor de drukpers schreef, maar ze kwamen er niet terecht. Zijn weduwe schonk me het manuscript van het onvoltooide stukje. Het was bestemd voor het blad waarin hij, in vervolgen, Vuurvlindertje publiceerde, een roman die hij nooit heeft afgemaakt.

‘Ziekenhuisschetsjes’, staat erboven.

‘Voor de lezers van Vuurvlindertje. Ik heb jullie lelijk in de steek gelaten door het onderbreken van mijn roman, op 'n ogenblik dat er “tekening” in begon te komen, en 'k had niets liever gedaan dan dit en ander werk met fut voleindigen. Maar op een bepaald ogenblik, omdat je voor niets de tijd had en aan een stuk doorholde, van 's morgens bijtijds tot dik in de nacht, krijg je 't acuut te pakken omdat je een plaatselijke ontsteking te lang verwaarloosd had. En dan zeggen een aantal doktoren - ik ga niet over nachtijs - en ze zeggen 't met geruststellende glimlach, dat elke verdere dag de infiltratie, gelijk de inflatie van de gulden, kan bevorderen en dan moet het.’

Hij beschrijft hoe hij in het ziekenhuis wordt opgenomen en vervolgt: ‘Precies op tijd word je gewekt, krijg je de eerste injectie, om je voor de operatietafel klaar te maken. Want je wordt wel zonder narcose behandeld, maar hoe suffer je 't ondergaat, hoe beter. De methode om de lijdelijke toe-

[p. 125]

schouwer, bij een slecht melodrama wat minder gevoelig voor in ieder dei; twaalf taferelen zich vermenigvuldigende moord en doodslag te maken. En even voor half negen spuit de verpleegster je de tweede hoeveelheid in. Je krijgt keurige witte sokken aan en dan wordt er geklopt - of de patiënt klaar is...

Je gaat kalm in 'n leunstoel zitten, wordt in 'n wollen deken gewikkeld, en de portier met 'n reuzenmaat draagt je van driehoog omlaag. Nog ben je in de gemoedelijkste stemming.

“'k Ben met m'n buikje 'n hele vracht, niet?” zeg je tot de reus, die telkens voorzichtig achteruit stapt.’

Hier eindigt Heijermans' laatste blaadje. Toen hij het typte wist hij nog niet dat hij kanker had. Maar toen het, kort daarop, tot hem doordrong, verloor hij de moed en schreef niet meer.

Zijn begrafenis, die door de Sociaal Democratische Arbeiders Partij werd georganiseerd, bracht honderdduizenden op de been. Er waren stapels brieven aan de weduwe. Van ‘gewone mensen’. En van prominenten, als Gerhart Hauptmann. En Lodewijk van Deyssel, die schreef: ‘Zeer verdriet het mij, niet nog eenmaal de hand te hebben kunnen drukken van de zo hoog door mij geachte en boven alles sympathieke vriend en medestander.’

Ik bezit het origineel van de brief die mr. P.J. Troelstra op 27 november 1924 met de hand schreef.

Een fragment: ‘Ook ik behoor tot de tallozen in ons land en daarbuiten, die trots zijn geweest op de socialistische kunstenaar die hij was, van zijn sterk, dapper werk hebben genoten, met hem hebben meebeleefd, alle moeiten en teleurstellingen in zijn hard leven, maar ook hebben gejuicht over de triomfen, door hem in de eerlijke strijd behaald.’

In deze trant gaat de brief nog door. Een mooie brief. Maar bij het lezen denk ik toch aan een andere, waarin stond: ‘Ik observeer met de meest mogelijke opgewektheid dat onze misvormde en wormstekige gemeenschap, onverschillig of

[p. 126]

ze uit zogenaamde kapitalisten of zogenaamde socialisten bestaat, maling heeft aan 't intellekt, dit met kalmte laat kreperen en als 't gekrepeerd is, wat bloemen zendt en er enige romantische bespiegelingen op na houdt.’

Toen Heijermans op het ziekbed niet meer praten kon, beantwoordde hij de vragen die de journalist Johan Koning hem stelde op een papiertje. En na de vraag wat hij in de toekomst nog schrijven wilde, zette hij er met vaste hand op: ‘Satire!’

[p. 127]