Met de neus in de boeken

[p. 109]

Triomf van een vertaler

Toen ik nog een kind was, woonde mijn grootmoeder bij ons in huis. Zij was een klein, dik, vrolijk vrouwtje. En erg zanglustig. Zij putte tot op hoge leeftijd uit een enorm repertoire, dat zij in haar jeugd verworven had, door elke zakcent te beleggen in een liedje.

Als ik haar op haar kamer een kopje thee moest brengen, placht zij - wijzend naar een tafeltje - te zeggen: ‘Zet neer dat lijk.’ Daar moest de thee dan staan. Ze gebruikte het morbide zinnetje voor de meest uiteenlopende doelen, zoals men een stopwoord bezigt.

Pas na jaren heeft ze me, op mijn verzoek, verteld hoe ze eraan kwam.

Eén keer in haar leven had ze, in haar geboortestad Gouda, de schouwburg bezocht en een door haar ‘griezelig en ouderwets’ genoemd stuk gezien, waarin Louis Bouwmeester ‘Zet neer dat lijk’ riep, op een zo bloedstollende wijze, dat het zinnetje haar altijd bijbleef en nooit te pas doch altijd te onpas door haar werd gebruikt.

Veel later heb ik begrepen, dat ze Richard iii had gezien, want daar komt het in voor. Shakespeare heeft, toen hij het zinnetje schreef, stellig niet voorzien dat mijn grootmoeder het, eeuwen later, nog eens zou gebruiken om aan te duiden waar haar kopje thee moest staan, en zijn Nederlandse vertaler Burgersdijk evenmin.

Over de laatste is, merkwaardig genoeg, vergelijkbaar weinig bekend als over de eerste, al staat wél vast dat hij en geen ander alle stukken met grote zorgvuldigheid heeft vertaald. Het was zijn hobby, waarvoor hij in 1852 het directeurschap van de hbs in Deventer opgaf.

Hij twijfelde niet aan zijn gaven op dit gebied. In een bewaard gebleven brief aan een vriend, schreeef hij: ‘De Midzomernachtsdroom heb ik met veel zorg bewerkt. Ik meen

[p. 110]

er volkomen in geslaagd te zijn dit fijne wijntje over te gieten, zonder dat de geur vervloog.’

Geen onzekere geest, dus.

Maar hij was dan ook permanent geestelijk bezig met de grote taak die hij op zich nam.

Uit een andere brief: ‘Onder de muziek op de Buitensociëteit soezend, vond ik plotseling de nu aangegeven uitdrukking.’

Wie het weinige naleest, dat het archief over Burgersdijk bevat, bemerkt overigens dat niet al zijn gepeins even vruchtbaar was. Zijn aanvankelijk voornemen om het nu als De getemde feeks bekend staande stuk The Taming of the Shrew de titel ‘De beteugelde kijfster’ te geven, is gelukkig niet doorgegaan.

Dat mijn grootmoeder, haar leven lang ‘Zet neer dat lijk’ gebruikte, bewijst overigens dat de grote Louis Bouwmeester, die avond in de Goudse schouwburg, goed bij stem was, want als hij geen zin had, bekortte hij het stuk waarin hij de hoofdrol vervulde, onder het spelen soms meer dan een uur.

Jan Lemaire Sr., die bij hem gespeeld heeft, wist te vertellen dat de beroemde man, na afloop van zo'n verschmierde voorstelling eens tegen zijn collega's zei: ‘Jongens, het theater onteert nooit een artiest, een artiest wel eens het theater.’ Daarna boog hij zich weer over zijn lievelingslectuur - Buffalo Bill.

Wannéér hij zou schmieren was voor zijn omgeving niet te voorzien. In een provincieplaats, waar hij vaak aan het bekorten sloeg, om de laatste trein naar Amsterdam nog te kunnen halen, speelde hij eens, tegen de verwachting der collega's, de oude Fountleroy in De kleine lord zeer zorgvuldig, alsof er geen laatste trein bestond. Op de eerste rij zat namelijk een kleine jongen, die zo eerbiedig en vol verwachting naar het toneel keek, dat hij het niet over zijn hart kon verkrijgen te schmieren.

Ik hoorde dit, jaren geleden, van de toen befaamde actrice

[p. 111]

Rika Hopper. En zij vertelde me een ander voorbeeld van aanwending ener Shakespeare-tekst, die auteur noch vertaler kunnen hebben voorzien.

Zij zat eens in Amsterdam in een auto. De chauffeur maakte een verkeersfout. Een agent liet hem stoppen en trok zijn boekje om hem te bekeuren.

‘Agent,’ zei Rika Hopper, ‘ik ben Rika Hopper, de actrice. De chauffeur heeft zich vergist. Zie het door de vingers.’

‘Nee, het is een overtreding,’ antwoordde de man. ‘Ik moet hem bekeuren.’

‘Agent, ik heb eens in De koopman van Venetië de rol van Portia gespeeld,’ sprak Rika Hopper. ‘En daar komt een passage in voor, waarnaar u heel goed moet luisteren. Portia zegt: “Genade wordt verleend, niet afgedwongen. Zij drupt als zachte regen uit de hemel op de aarde neer. Een dubb'le zegen brengt zij. Zij zegent hem die geeft en die ontvangt.” ’

De agent stond perplex te luisteren. Toen vloerde vertaler Burgersdijk, vele jaren na zijn dood, de verkeersregels, want de agent sloot zijn boekje en sprak: ‘Nou vooruit, rij dan maar door.’