Drie in een

So herrlich weit

Er zit nog altijd een tweedehands boekwinkel in. Telkens als ik erlangs kom in Den Haag, moet ik aan Eli denken. Hij zat bij mij in de klas op de lagere school, een lange, joodse jongen van het trieste, zwijgzame type en met zo'n heldere intelligentie, dat hij zich eigenlijk permanent verveelde in de les. Zijn negens en zijn tienen deden het mij niet aan, maar hij kon heel mooi tekenen en schilderen en daarom bewonderde ik hem. Met een zekere onderdanigheid zocht ik zijn vriendschap. Ik kwam wel eens bij hem thuis op vrijdag, om het licht aan te draaien, want zij waren zeer vrome joden. Eli's vader dreef een slagerij onder rabbinaal toezicht. Hij was een oude man met een grijze baard, die onwerkelijk aandeed tussen al dat blote, roze vlees. Jacob Israël de Haan was zijn literaire held en hij las zijn gezin wel voor uit diens Jeruzalem. Ik herinner me de woorden: ‘En elke vrouw is zwanger - een heerlijk tafereel!’ Misschien is dat zinnetje wel bij me blijven hangen, omdat hij het zo ontroerd uitsprak.

Hoewel ik er geregeld thuis kwam en in de donkere kamer achter de winkel speelde met Eli en zijn broers, had ik toch nooit helemaal het gevoel echt opgenomen te zijn. Zowel de ouders als de kinderen behandelden mij met een wat ironische vriendelijkheid, die me de indruk gaf dat ik niet voor vol werd aangezien. Ik was wel een vriendje van Eli, maar ik hoorde er toch niet bij - ook voor hem niet. Toen we eens aan een wat

[p. 73]

woest spelletje bezig waren en ik hem een duw gaf, die hem languit op de vloer deed vallen, keek hij mij met een van pijn vertrokken gezicht fel aan en schreeuwde: ‘Jezuskop!’

Ik had het scheldwoord nog nooit gehoord en het verbijsterde mij, omdat het mij indeelde bij een groep waartoe ik niet het gevoel had te behoren. De broertjes lachten en de vader zei: ‘Niet schelden, Eli.’

Maar ook hij stond niet werkelijk achter me, dat voelde ik en ik ging die middag vroeg naar huis.

Toen de school voorbij was, verloren we elkaar uit het oog. Ik zag hem wel eens op straat en dan groette hij, somber glimlachend. Ik was al over de twintig, toen ik een tweedehands boekwinkel binnenkwam, waar ik hem achter de toonbank vond. ‘Ja, die zaak is van mij,’ zei hij achteloos.

Daarna zag ik hem weer geregeld, want het was een goed antiquariaat al waren er geen eclatante spotkoopjes te beleven, want hij had helaas veel verstand van boeken. Verder dan de winkel kwam ik nooit. Daarachter woonde hij met zijn vrouw en de baby, maar hij noodde mij niet binnen. Ons contact was welwillend doch vlak. Hij wilde niet anders en ik berustte er al lang in.

Toen kwam de bezetting.

Het was juni 1940, we zaten er nog maar net onder en maatregelen tegen de joden waren nog niet getroffen.

Op een middag stond ik voor de etalage van Eli's antiquariaat en speurde met mijn ogen zorgvuldig de kasten af. Want in die tijd sleepte je elke Heine of Schnitzler, die je nog op de kop kon tikken naar je hol, als een kleine, particuliere zegepraal op Goebbels. Plotseling zag ik Ein Pyrenäenbuch in de kast staan, de enige Tucholsky die ik nog miste. En ik ging naar binnen.

Eli verscheen, nerveus trekkend met zijn bleek gezicht.

‘Hallo,’ zei ik.

‘Dag - meneer,’ antwoordde hij.

‘Je kent me toch nog wel?’ vroeg ik.

Hij knikte en noemde mijn naam, maar zijn ogen bleven angstig op mij gericht.

‘Ik wou die Tucholsky hebben,’ sprak ik.

Hij werd nog onrustiger.

‘O, dat is een vergissing. Dat mag helemaal niet verkocht worden,’ zei hij, ‘ik zal het dadelijk weghalen. Maar ik heb wel wat anders...’

Hij greep onder de toonbank en legde een boek voor me neer van Blunck, een door de nazi's tot genie uitgeroepen stuk onbenul, dat een reeks boerenromans had afgescheiden.

[p. 74]

‘Ziet u?’ vroeg hij angstig.

En opeens begreep ik het. Hij vertrouwde me niet. Hij dacht dat ik hem kwam provoceren. Die Tucholsky kopen en dan naar de politie, om hem aan te geven. Daarom kwam hij met die Blunck. Dan kon hij zeggen: ‘Die verkoop ik toch ook.’

Hij was radeloos. En ik voelde meer een mengsel van schaamte en walging, omdat we het op de wereld zo ver hadden gebracht. So herrlich weit. Toen ik de winkel uitgegaan was zonder boek, deed hij de deur achter mij op slot. Ik heb hem nooit teruggezien.

Er zit nog altijd een antiquariaat in, dat wordt gedreven door een vriendelijke oude heer, die achter het raam peinzend pijpjes staat te roken. Ik zal er geen voet meer zetten.