Drie in een

Oud zeer

I

Tot mijn vriendenkring behoort een oud joods echtpaar.

Zij hebben hun hele familie verloren aan de Duitsers en hun hele vermogen aan een paar niet bepaald onbaatzuchtige heren, bij wie ze ondergedoken zaten.

‘Nou ja, we zijn er doorheen gekomen,’ zeggen ze altijd, als de bezetting ter sprake komt.

En dat is váák, want de misère van die tijd blijft hun denken beheersen. 't Is zo'n wond, die niet dicht wil.

Ze wonen weer in hetzelfde huis, waar ze in 1940 uitgevlucht zijn. Toen ze er na de bevrijding terugkeerden, zat er een foute heer in die er niet uit wilde. Maar ze hebben met succes tegen hem geprocedeerd. De man bleek een slechte verliezer. Voor hij het huis verliet heeft hij, geholpen door zijn dierbaren, alles wat zich daarvoor leende grondig vernield. Maar goed, dat is hersteld en er staat weer een inboedel in. Neen, van die oorlog is niets meer te zien. Die leeft alleen nog in hun geest.

Toen ik laatst op bezoek kwam, zat er een bleek jongmens in de kamer, toegewijd bezig met het nuttigen van een gebakje.

‘Dat is Joop,’ zei de oude mevrouw, ‘Joop is de zoon van een meneer, bij wie we twee jaar ondergedoken hebben gezeten. Hè Joop?’

[p. 57]

Het jongmens knikte.

‘Ach ja...’ vervolgde de oude mevrouw vriendelijk. ‘Hij was toen nog maar een jochie, hè Joop? En dan kwam hij wel eens bij ons, op zolder - want we zaten daar op zolder - en dan zei hij: “Jullie zijn joden, dat weet ik best. En als jullie me geen kwartje geven, ga ik het vertellen op school, want bij mij in de klas zit een nichtje van Mussert.”’

‘Nee, een nééfje,’ verbeterde Joop.

Hij stelde er blijkbaar prijs op dat de vertelling er volkomen gaaf uitkwam.

‘O ja, een neefje,’ zei de oude mevrouw. ‘En dan betaalden we dat kwartje maar, hè Joop? Ach, hij was nog maar een kind.’

Joop lachte feestelijk, zoals iemand die het middelpunt is van een aardige anekdote.

‘We hebben eens een paar maanden gezeten bij een mevrouw die romans schreef,’ vervolgde ze. ‘Dat was zo'n nare tijd, want ze wou per se dat we de romans allemaal lazen. Afschuwelijk vervelende boeken waren het. Ik kon er gewoon niet dóórkomen. Ik zei wel eens tegen mijn man: “Ik ga nog liever naar het kamp.” Maar ja, je las toch maar verder, want 's avonds, als ze thuiskwam, stelde ze er vragen over.’

Joodse humor is, geloof ik, het geheimzinnige vermogen te glimlachen om de vreselijkste dingen.

Ik dronk mijn kopje thee leeg en stond op, omdat het tijd werd weer naar huis te gaan.

Mijn jas lag in de achterkamer, op een stoel.

Terwijl ik 'm aantrok, werd mijn aandacht getrokken door een groot schilderij aan de muur. Het was een dubbelportret uit de twintiger jaren.

Een vrouw zat in gedachten verzonken op een stoel en een man stond peinzend bij een raam.

‘Wie zijn die mensen?’ vroeg ik.

‘We kennen ze niet,’ antwoordde de oude mevrouw, ‘maar na de oorlog, toen we weer een inboedeltje moesten opbouwen, hebben we het schilderij gekocht op een veiling.’

‘Vond u het zo mooi?’ vroeg ik.

Zij schudde haar hoofd.

‘Ach nee,’ zei ze, ‘maar mijn man en ik werden erdoor getroffen. Want we vonden allebei: 't is net of die mensen denken, waar zullen wij nou eens onderduiken?’

[p. 58]

II

Gistermiddag was ik even op bezoek bij mijn nicht Louise. Zij is de weduwe van een beminnelijke Amsterdamse notaris en heeft, na de dood van haar man, het grachtenhuis verwisseld voor een klein flatje in zo'n splinternieuw bouwsel aan de rand van de stad. Tussen wat fraaie antieke meubeltjes troont ze daar als een nog altijd mooie, grijzende dame, die beschikt over zo'n ingebouwde wellevendheid, welke tegenwoordig niet meer wordt geleverd.

Terwijl ik mij, bij een kopje thee, liet inlichten over de staat van haar gezondheid, ging de bel. 't Bleek een medebewoonster van het flatgebouw te zijn, een zorgvuldig geklede dame, met echte juwelen en van die armbanden met gouden munten, welke haar conversatie het gerinkel meegaven van een mijnlift.

‘Ach mevrouw, ik had u eigenlijk even willen spreken over een spoedeisende, delicate kwestie,’ zei ze met een blik in mijn richting. Ik veerde al uit mijn biedermeierstoeltje om op te krassen, maar dat hoefde niet. Ik mocht er wel bijblijven, vond ze.

‘'t Betreft de flat hierboven op de derde etage,’ zei de dame. ‘U weet dat die sinds vorige maand is bewoond...’

‘Ja, door dat alleraardigste blonde vrouwtje,’ bevestigde mijn nicht.

‘Dat is een kwestie van appreciatie,’ zei het rinkelmens koel. ‘Wij hebben - en dan bedoel ik de dames Van Eesteren, mevrouw Roekoe en ik zelf - die flat zorgvuldig in de gaten gehouden en nu weten we het absoluut zeker: 't is lichte cavalerie.’

‘Och heden,’ riep nicht Louise met een toch wat suspecte opleving van haar belangstelling, ‘en hoe hebt u dat kunnen vaststellen?’

‘Doodeenvoudig,’ antwoordde de dame, ‘ze komt iedere avond thuis met een ander mannelijk individu en dat individu vertrekt pas de volgende morgen. Voilà.’

‘Lieve help,’ zei nicht.

De dame opende hevig rinkelend haar tas, die aan een groot aantal reptielen het griezelig leven had gekost, en bracht een papier te voorschijn.

‘We moeten natuurlijk iets doen,’ sprak ze ernstig, ‘want ik ben toch echt niet van zins mijn levensavond te slijten in een verdacht huis.’

‘Nou...’ zei nicht Louise, ‘is dat nu niet wat overdreven? 't Zijn achtenveertig flats en als er dan één niet helemaal correct is, wordt het hele bouwwerk toch nog niet verdacht?’

‘'t Werpt een smet op ons allemaal,’ riep de dame, ‘daarom heb ik een protestbrief opgesteld voor de huiseigenaar. De strekking is populair gezegd:

[p. 59]

[p. 60]

zij eruit of wij eruit. Ik heb al achtentwintig handtekeningen en nu kwam ik u verzoeken om de uwe.’

Zij legde het stuk op tafel en schroefde de dop van haar vulpen.

Peinzend keek nicht Louise er enige tijd naar. Toen zei ze: ‘Neen, ik voel me niet bevoegd om dit te veroordelen.’

‘Maar u als fatsoenlijke vrouw!’ riep de dame.

‘Ja, dat ben ik geloof ik wel,’ zei mijn nicht met een hulpeloze glimlach. ‘Maar 't is allemaal zo betrekkelijk...’

Zij schudde haar fraai gekapt hoofd en vervolgde: ‘Ik zal u eens wat vertellen. In de hongerwinter, hè, woonde ik met mijn man in Amsterdam. En we waren ten einde raad. We hadden niets meer. Mijn man is nooit erg sterk geweest, maar ik was toen nog een stevige, gezonde vrouw van amper veertig, dus ik zei tegen hem: “Henri, ik neem een fiets en ik ga de boer op.” Nou, 't was een vreselijke tocht. Afschuwelijk koud, weet u, en wáár je kwam, stond er op de deur van zo'n boerderij een bordje: “Uitgeruild”. En als je dan belde, deden ze niet eens open. Ze bleven sigaartjes roken achter het raam en als je dan liet zien wat je aan te bieden had - antieke borden waren het bij mij - dan lachten ze je uit. Ik werd er helemaal wanhopig van, maar ik besloot het toch nog één keer te proberen. Met een rammelende maag klopte ik aan bij een kleine boerderij. De deur werd opengedaan door een magere, oude kerel. En ik zei: “Meneer, ik ben de vrouw van een notaris uit Amsterdam en ik heb zo'n honger.” Hij liet me binnenkomen, sneed twee dikke boterhammen, deed er spek op en zei: “Eet maar op.” Lieve mensen, het water liep uit mijn mond en ik begon meteen te eten. Hij kwam naast me zitten, naar ik eerst dacht om te zien hoe lekker ik smikkelde, maar toen ik een halve boterham op had voelde ik dat hij onder de tafel met zijn hand aan mijn knie zat.’

‘Wat afschuwelijk,’ riep de rinkeldame, ‘en wat deed u?’

‘Niets,’ zei nicht Louise glimlachend, ‘ik heb hem maar laten begaan. Want ik had zo'n verschrikkelijke honger.’

III

Al vele jaren ontmoet ik regelmatig, in een kroeg in de binnenstad, een oude man, die daar 's ochtends altijd in zijn eentje zit. Hij heeft meestal een nette, doch beproefde sneehoed op. Zijn handen rusten op een wandelstok. En hij drinkt een stelletje - bier voor de dorst en genever voor de smaak. Hij is een dagelijkse, maar uiterst voorzichtige gebruiker, aangezien hij moet woekeren met een klein budget. Aan harmonikaspelers, zangers en draaiorgelmansers geeft hij niet, omdat ze hem, zoals hij het

[p. 61]

uitdrukt, op een slokkie per dag zouden komen. Maar ook de fikse zusters van het heilsleger schudt hij ongehonoreerd van zich af. Dat is iets bijzonders, want vrijwel iedereen in zo'n kroeg doet iets in de bus voor het goede werk, waarvan men - wie weet - later zelf nog eens profiteren zal. 't Is een soort belegging in de hel, die onafwendbaar nadert. Maar de oude man doet er niet aan mee - uit beginsel.

‘'t Is christelijk,’ zegt hij, ‘en dat moet ik niet. Want ik ben een atheïst.’

Laatst heeft hij mij eens verteld, hoe hij dat geworden is.

‘Ik ben gepensioneerd van de knsm. Eenenveertig dienstjaren. Dertig gulden pensioen. Veel is het niet, maar het komt omdat toen het pensioenfonds nog niet bestond. Soms denk ik wel eens - als ze nou eens één schip minder van stapel lieten lopen en ons een beetje meer gaven. Maar ze doen het niet. Goed, ik heb m'n aow erbij. En nog wat spaarcenten van vroeger. Dus zo kan ik het net berommelen. Maar rustig an, natuurlijk.’

Hij wees op zijn glas om aan te geven waarmee vooral rustig an moest worden gedaan.

‘Overdag zit ik hier en nog in een andere zaak, maar 's avonds kom ik geen deur uit,’ vervolgde hij, ‘dan zit ik in m'n kamertje en dan kijk ik naar m'n televisie. Alleen. Ik ben een man alleen. Maar ik ben niet altijd een man alleen geweest. Nee. Vroeger had ik een vrouw. En een dochter.’

Zijn ogen werden wazig. Eindelijk zei hij: ‘In de oorlog is er eens een Engelse bom gevallen in Amsterdam. Zo'n toevallige bom. Maar daar liepen nou net mijn vrouw en mijn dochter. En ik was ze kwijt.’

Hij zweeg weer - starend.

‘'t Was een vergissing,’ zei hij, ‘die Engelse jongen kon daar niks aan doen. Een vergissing. Als jij je vergist kun je het uitvlakken, met een vlakkie. Maar dat kon die jongen niet doen.’

Hij leunde achterover in zijn stoel. ‘Ik heb 't moeten dragen,’ sprak hij ernstig. ‘Makkelijk was het niet. Maar goed, ik leef nou zo'n beetje. Overdag hier. En in die andere zaak. En 's avonds in m'n kamer. Bij de televisie. Ik heb 't in m'n eentje gerooid. Daar heb ik geen kerken bij nodig gehad.’

Hij nam een voorzichtige slok bier en keek hoeveel er nog overbleef in het glas. Toen vervolgde hij: ‘Als ik daar nou 's avonds zit, he, in m'n kamer, dan kijk ik naar alles. Ook naar een pastoor kijk ik. Of naar een dominee. Ja, het moet geen half uur duren. Maar zo'n minuutje of vijf. Dan blijf ik gewoon kijken en luisteren. Want ook van het kwaad kun je leren. Zelfs van Hitler kon je leren. En ook van een dominee. En van een pastoor.’

[p. 62]

Hij stak zijn hand bezwerend in de lucht en sprak: ‘Want ik ben en blijf een atheïst. Voor mijn part steken ze al die kerken in brand.’

Haastig voegde hij eraan toe: ‘Eh - niet als er mensen in zijn. Of al is 't maar zó'n klein poesje. Dan zeg ik: laat die kerk maar rustig staan.’