Aan het volk van Nederland

Het democratisch manifest

[p. 7]

Ten Geleide

Inleiding

Precies twee eeuwen na de publikatie van het Plakkaat van Verlating van 1581, waarbij de Staten-Generaal ‘den Coninck van Spaegnien’ Philips den Tweeden vervallen verklaarden van zijn gezag en heerschappij over de in de Unie van Utrecht verenigde Nederlanden,¹ werd in de straten van de voornaamste steden van de Republiek een pamflet verspreid met een even schokkende inhoud. Het pamflet was gericht als een ‘brief’ Aan het Volk van Nederland, en het verscheen anoniem. Het heeft dan ook een volle eeuw geduurd voordat er klaarheid kwam over de identiteit van de schrijver: Joan Derk, Baron van der Capellen tot den Pol.

Terwijl het Plakkaat van Verlating de hoge overheid over de gewesten Holland en Zeeland voorlopig, tot er een nieuwe landsheer zou zijn opgetreden, opdroeg aan de Stadhouder Prins Willem van Oranje, richtte Aan het Volk van Nederland zich tegen het bewind en de persoon van de laatste Stadhouder uit het Huis van Oranje, Willem V, en tegen de steeds verdergaande opeenhoping van macht in handen van de Oranjes. De nauwe familiebanden van de Oranje-Stadhouders met het Britse koningshuis, en het zacht gezegd uiterst weifelmoedige optreden van Willem V als admiraal-generaal van de Republiek in de rampzalig verlopende Vierde Engelse Zeeoorlog, gaven aan een aanval op het Stadhouderschap, in deze tijd van een sterker wordend nationaal sentiment, nieuw voedsel.

Aan het Volk van Nederland, hoewel niet uitgaande van een gezaghebbend orgaan zoals het Plakkaat van Verlating van 1581, maar van een enkeling die bovendien anoniem wenste te blij-

1 Vgl. Apologie of Verantwoording van de prins van Oranje, gevolgd door het Plakkaat van Verlating, ingeleid door A. Alberts, en in modern Nederlands bewerkt door J.E. Verlaan; verschenen bij Uitgeverij Heureka, 1980.

[p. 8]

ven, kwam in zijn hele opzet en strekking op de lezers over als een nieuwe ‘Akte van Verlating’. Het moreel en politiek gezag van de Stadhouder werd in de brochure fundamenteel aangetast. Hieruit, zowel als uit de uiterst pakkende stijl en betoogtrant, is de geweldige indruk te verklaren, die het pamflet op het Nederlandse publiek maakte. ‘Zoals een vlam over de vlakke spiritus strijkt,’ schreef Van der Capellen's biograaf M. de Jong Hzn., ‘zo beroerde dit manifest de licht ontvlambare gemoederen der Patriotten.’ Ds. van der Kemp schrijft in zijn autobiografie: ‘The effect resembled an electric shock. It was literally spread through the principal cities as well as the country in one single night.’ Ook al werd door strenge plakkaten de verkoop en zelfs het bezit van het boekje verboden, en een flink bedrag aan Gouden Rijders uitgeloofd voor hem die aanwijzingen kon geven over de identiteit van de schrijver - het stuk bleef van hand tot hand gaan. Nog in het jaar 1781 verschenen vier verschillende drukken, ondanks de zware straffen waarmee de nadrukkers bedreigd werden. Er werden speciale leesgezelschappen opgericht om het geschrift in besloten kring te bespreken. Het werd in het Frans, Duits en Engels vertaald. In 1784 verscheen alweer een herdruk. En in het jaar van de Bataafse omwenteling werd opnieuw, maar nu voor het eerst niet meer clandestien hoewel nog steeds anoniem, het geschrift herdrukt.

Tot 1966, toen wij een nieuwe druk verzorgden van de oorspronkelijke tekst, omgezet in modern Nederlands, was dit belangrijke staatkundige geschrift niet meer herdrukt.²

2 De hierachter afgedrukte tekst is ontleend aan het exemplaar opgenomen onder catalogusnummer R.i.38 in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek. Zie over de verschillende uitgaven M. de Jong Hzn., De oudste uitgaven van het pamflet Aan het Volk van Nederland, Den Haag, 1924. Volgens De Jong is de door ons gebruikte uitgave, in zijn publikatie als A aangeduid, de oorspronkelijke.