Dagboek van Cornelis en Philip van Campene, behelzende het verhaal der merkwaardigste gebeurtenissen, voorgevallen te Gent sedert het begin der godsdienstberoerten tot den 5en april 1571

Maerte.

⁺ Den eersten, smorghens, was wederomme inden Raedt van Vlaenderen uutghelesen zeker ordonnantie angaende den X^en penninc te moeten betalen van allerande mueble ende immueble goedinghen, mette moderatie die tsichtent daerup ghemaect es gheweest, uutghesteken tcooren, dwelc alsnoch voor den toecommenden oegst gheenen thienden penninc betalen en zal; ende overmidts dat de leden slandts vertoocht hadden, dat de vleeshouders nyet en souden connen betalen den zelven X^en penninc dan met haerlieder totale destructie, zo es daerup ghemaect eenen taux, hoe vele dat men van elcke coe, veersse ofte calf ende schaep, betalen zal over den X^en penninc, ende es ooc gheordonneert hoe dat men ter innijnghe procederen zal jeghens de overtreders ende onghewillighe bij bannissemente ende viervoudeghe boete vanden goede, danof men weyghert te verthienden, ende ooc confiscatie; ende wilt de Co. Majesteyt, dat men met alle vlietegheyt ende diligentie procederen zal ter innijnghe, ghelijc men ghewone es te doene van andere subventien, die zijne Majesteyt gheaccordeert zijn. Ende es ooc ghestatueert, dat in alle steden ende prochien beede de oudste scepenen ofte leenmannen sullen ghenomen werden omme de differenten ende gheschillen, die ter oorsaken vande collectatien zouden moghen uprijsen, met alder neersticheyt te vuydierne, ende ooc alle andere zaken, postponerende de zelve, te uutene. Ghelijcke ordonnantie es onlancx binnen Antwerpen ghepublieert, daeromme dat de insetenen zeer mede beroert zijn, want de zelve sal causeren menich coopmans destructie ende ruine vande coopmanschepe.

Den VII^en was wederomme bijden Raedt van Vlaenderen

+ Ordonnantie vanden X^en penninc.

[p. 387]

uutghelesen een ordonnantie, concernerende de inninghe ende executie vanden X^en ende XX^en penninc, bijde welcke de Hertoghe van Alve wilt, dat alle de insetenen sullen doen haerlieder neeringhe ende coopmanschepen, alzo zij van oudts tijden ghedaen hebben, ende betalen den voornomden X^en penninc, up verbuerte van huerlieder neeringhe, met andere diverssche poincten ende articulen, die alle staen ghecauseert upde name vanden Conijnc, bij advijse vanden voornomden hertoghe, ghelijc alle andere placcaten zijn luudende, daerinne dat ooc staet ghenarreert, dat de Conijnc begheert gheadverteert te werdene wies hier inne ghebesoigniert zal wesen, hoe wel de ghemeene man nyet wel en can verstaen, dat zulcx de wille es vanden Conijnc, maer alleene tvoorstel vanden voornomden hertoghe; ende bijdien en wilt de ghemeente daertoe nyet consenteren, nochte ooc contribueren.

Den IX^en heeft de bisschop, prekende in zijne cathedrale⁺ kercke, voorts gheprocedeert totte uutlegghinghe vanden voornomden ghebode Gods, segghende dat tevangelie van desen derden sondach inde vastene, bescreven bij sinte Luuc, an zijn XI^e capitile, vanden stommen duvele, dien Jesus uutwierp, wel bewijst, dat die duvele was onsuver, ende de meynsschen, die dese sonde van oncuusheyt bedriven, zijn den meerderen deel ooc stom int belijden van dit groot mesdaet, dwelc zij cleen achten jeghens de heleghe scriftuere, want inde wet vande natuere was dese sonde van overspel meerder gheacht, ooc onder de ongheloovighe, dan dootslach. Want alzo Abraham ende Isaac vertrocken in vrempde landen, hebben gheseyt dat huerlieder huusvrauwen waren haerlieder susters, up dat zij niet en souden doot ghesmeten werden, ende dat die vremdelinghen alsdan huerlieder huusvrauwe zouden moghen ghebruucken. Ende onder de wet van Moyses was gheboden sodaneghe meynsschen, man ende wijf, overspel ghedaen hebbende, te dooden. Ende hoe groot dat dese sonde es gheestimeert bijden nieuwen Testamente, bewijst ons claerlic Paulus inden epistele van desen daghe, daer hij seght: ‘Fornicatie, dat es de sonde van twee

+ Predicatie.

[p. 388]

persoonen, onghehuwt wesende, ende tsamen lichamelic versamende, ende alle oncuusheyt en behoort nyet eens onder de christenen vermaent (te) werden, ende ergo vele te min ghedaen. Ende al eyst zo, dat de wethouders vanden gheestelicken ende weerlicken hoven nyet zwaerlick en punieren dit mesdaet, daeromme en eyst nyet te minderen, ende zal hier namaels straffelicken ghepuniert werden, want zo Paulus seght inden voornomden brief totte Ephesien, an tvijfde capitele: ‘Gheen fornicatuers noch oncuusche meynsschen en hebben gheen erffenesse int rijcke Christi,’ ende voorts seght: ‘Niemandt en bedrieghe ulieden met ijdele woorden, want om de voornomde sonde van oncuusheyt es ghecommen de gramschepe Gods inde kinderen van ongheloovicheden;’ ghelijc wij sien dat in alle de landen vande christenen es upghecommen een groote plaghe uut oncuusheyt, dwelc wij nomen de pocken, dwelc es een siecte, erghere dan laserie; ende die zijn lichaem mesbruuct tot oncuusheyt, boven de injurie, die hij doet zijnen naesten, zo mesdoet hij ooc jeghens God, want ons lichaemen zijn ledekens Christi, ende ooc jeghens tsacrament vanden huwelicken staete, dwelc, zo Paulus ooc betuucht, es een groot sacrament in Christo ende de kercke, beteeckenende die onsprekelicke liefde, die Christus es draghende totte heleghe kercke. Boven dien dese sonde van overspel es meerdere dan diefverie, want eenen dief steelt uut noode om zijnen honghereghen buuc te versaden, ende bijden ouden Testamente en wierdt nyet lijfvelic ghepuniert, maer alleene met wedergheven viermael zo vele, als hij ghestolen hadde. Bij tvoornomde ghebod wierden ooc verboden allerande versamijnghe buten huwelicken staet, tsij met onghebonde persoonen, met zijn maesschip, ende dese sonde es meerdere dan deerste. Ooc werdt hierbij verboden de sonde, die int heymelicke ghebuert.

⁺ Den XVI^en zijn binnen deser stede ghevonden, up straete ligghende, briefkins ter blaempte ende onheere vanden Hertoghe van Alve, daer hij staet ghedenommeert als eenen, die gheen compassie noch melijden en heeft met zijnen naersten,

+ Vanden Hertoghe van Alve.

[p. 389]

noch en wilt vergheven den ghonen, die jeghens hem mesdaen hebben, ende die ooc den schamel lieden neempt uuten monde haerlieder broot ende nootdurst. Ende (dit) was ghestelt in rhetorijcxe dichte, met een ghebet anden Heere, omme van zulc eenen helschen duvele ontsleghen te zijne, ghemaect upde maniere van tghebet Christi, Onse Vadere, ende beghint aldus:

Helschen vadere, die te Bruesele sijt,
Uwen persoon ende name es vermalendijt, enz.

Den XXIII^en, wesende sondach, heeft de bisschop, prekende⁺ in zijne cathedrale kercke, uutgheleyt thelich evangelie vanden daghe, bescreven bij sinte Jan, an zijn VII^e capitele, daer Jesus seght totte obstinate Joden: ‘Wie van ulieden zal mij berespen van sonde.’ Ende daernaer heeft (hij) voorts gheprocedeert totte uutlegghinghe van tsevenste ghebodt: ‘Ghij en sult nyet stelen.’ Bijden welcken ons wordt verboden iemandt inderlick te zijne in zijn eyghen goet, ghelijc bij tvoorgaende ons werdt verboden den lichame van onsen naesten schaede te doene, ende tnaervolghende touchiert de name ende fame. Ende dese diefverie werdt ghedaen als yemandt heymelic eens anders goedt jeghens danck ende wille neempt; onder welck ghebot ooc begrepen es den roof, als iemandt met ghewelt eens anders goet neempt, ghelijc roovers doen, welcke sonde meerdere es dan de voorgaende, hoe wel sommeghe hemlieden laten duncken dat mindere es, want ooc sommeghe princen ende heeren tselve ghebruucken. Bij tvoornomde ghebot werdt ooc begrepen de diefveric, die men noompt int latijne peculatum, als yemandt steelt tgoet, tghemeente toebehoorende. Voorts sacrilegium, als yemant steelt kerckelic goet; ende ooc de ghone, die eenich dinck vindt ende dat behout, doet ooc diefverie, hoe wel tselve voor gheen sonde met eeneghe persoonen gherekent en werdt, segghende, dat hemlieden God daertoe ghesonden heeft.

Den XXVI^en, smorghens, naerdien broeder Jan vander Haghen⁺ int beghincsele van desen vastene uutgheleyt hadde de evangelien van elcken daghe, ende naderhandt heeft uutgheleyt tevan-

+ Predicatie.

+ Predicatie.

[p. 390]

gelie, bescreven bij sente Mattheeus, an zijn XXV^e capitele, van thuterste oordeel Christi, zo heeft hij als hedent begonst uut te legghene de passie Christi, want hij eesch wesende, up den goeden vriendach nyet wel en zoude connen preken vier V hueren; ende voor zijn theme heeft hij ghenomen de sententie van Paulus, daer hij seght inden tweesten brief tot die van Corinthus, an tvijfde capitele: ‘Hem, die gheen sonde ghedaen en heeft voor ons, heeft sonde ghemaect, updat wij werden souden de rechtverdigheyt Gods in hem.’

⁺ Den XXVII, naer den noenent, eenen verouderden man was bij scepenen vander Kuere verwesen verbrant te zijne, uut causen vanden wederdoop ende andere vrempde opinien jeghens de leeringhe vande Roomsche ende catholijcke kercke, welcke sententie wiert zeer corts daernaer ter executie gheleyt upde Vriendachmaert, up een schavaut, ter plaetse ghecostumeert.

⁺ Ten zelven daghe waren bijden procureur generael van Vlaenderen ghevanghen ontrent XXX persoonen, onder mans ende vrauwen, die upde name vande Giptenaers buuten ende binnen deser stede ghefrequenteert hebben, ende wierden bijden zelven procureur ghestelt inde vanghenesse deser stede, omme bij scepenen ghepuniert te werden naer de meriten ende volghende de ordonnantien daerup ghemaect vanden XV^e Sporcle XV^c XXXVII.

Den XXVIII^en waren twee scepenen vander Kuere, pensionaris Vander Haghe, Jan vander Beke ende Adriaen Coursoys, officiers ende dienaers, voor mijnen heeren vanden Rade in Vlaenderen, ter causen vande voornomde Giptenaers, waeromme dat zij huerlieder debvoir niet en hadden ghedaen, omme de zelve te vanghene; daerup de dienaers in andworde gaven, dat zij ignorant waren vande voornomde ordonnantie, welcke excuse hemlieden gheensins en mochte valideren, want zij danof gheen ignorantie en mochten pretenderen, als de zelve ordonnantie ghedruct wesende, ende wiert hemlieden ghelesen, bijde welcke zulcke AEgiptenaers zijn uut alle de landen van herwaerts overe uutgheseyt up haerlieder lijf.

+ Justitie.

+ Vande Giptenaers.

[p. 391]

Den XXXI^en heeft men tsinte Michiels thuutvaert ghehouden⁺ van Thomas Harduwijn, gheboren van Armentieres, die den XXII^en Martij lestleden, commende ghereeden te peerde ende ontrent de stede wesende, es met popelsye bevanghen, ende deser weerlt overleden; hij heeft hier voortijts gheweest huissier vanden Raedt in Vlaenderen, ende naderhandt procureur inden zelven Raedt, die oock wijlent heeft gheweest bailliu van Aeltert, onder weghen Brugghen.

Om de voorgaende ordonnantien, concernerende den X^en penninck, zijn de insetenen van dese Nederlanden zeert beroert, want zij alomme sustineren, dat noynt zulcx zijn excellentie gheconsenteert en es gheweest. Sommeghe steden en hebben tselve mandement nyet willen publieren, als namelic die van Amsterdamme, ende bijdien zijn bij zijnder excellentie ghecondemneert inde boete van een groote somme van ghelde. In andere steden heeft men tselve placcaet wel ghepublieert ende uutghelesen, maer de lesere was in vreese van zijnen lijfve, als ter Gauwe. Inde steden van Vlaenderen es wel teerste placcaet uutghelesen, maer men differeert als noch dandere naervolghende ordonnantien uut te lesen. Sommeghe landen hebben huerlieder commysen ghesonden naer Spaignen, ande Co. Majesteyt, omme hem te vertooghen de onredelicke exactien ende extorsien, die zijn excellentie bij quaeden raede ende verstande wilt ghebruucken up dese sConijncs patrimoniale landen, als die van Henegouwe ende die van Douay, Rijsele ende andere. De bisschoppen ende predicanten gheven openbaerlic ghenouch te kennen, dat de voornomde mandamenten onredelie zijn jeghens de welvaert vande ghemeente. Eenen pastuer van Curterijcke en heeft de collectuers, die tot hem te biechte quamen, nyet willen absolveren, daerbij hij ghevallen es inde indignatie van zijn excellentie, ende es ghevanghen gheweest bij zijnen bisschop van Doornijcke, updat hij te bet soude moghen ontgaen de punitie van zijn excellentie.

+ Thomas Harduyn.