Dagboek van Cornelis en Philip van Campene, behelzende het verhaal der merkwaardigste gebeurtenissen, voorgevallen te Gent sedert het begin der godsdienstberoerten tot den 5en april 1571

November.

⁺ Den IIII^en, wesende sondach, heeft de bisschop, prekende in zijn cathedrale kercke, naer een uutlegginghe ende cort vermaen van thelich evangelie, sprekende dat men den keyser gheven soude dat den keyser toebehoort, en God, dat Hem toebehoort, ghelijc bescreven staet int XXII^e capitele van sinte Mattheeus, tselve propoost ghevought totter leeringhe van teerste ghebodt, te wetene, dat wij God schuldich zijn alle eere ende reverentie, zonder anderen goden te ansiene, segghende voor tlaetste, dat die mesdoen jeghens dit eerste ghebodt, die den volcke gheven valsschelic te verstaene van eenighe reliquien van Gods helighen, die inder waerheyt zulcx nyet en zijn, maer stellen tselve voort om huerlieder singulier proffijt, in welcke saken men sal volghen den raedt vanden bisschoppen, die nyet en behooren lichtvoerich te zijne in dusdaneghe persuasien, maer daerinne procederen met alder neerstich ondersouc, updat tghemeente daerinne nyet bedroghen en zij van zodaneghe ghueghelaers. Ende voorts procederende heeft de bisschop begonst uut te legghene tweeste ghebodt, twelc ooc spreect negatijf, ghelijc alle andere. Ende in onse ghemeene taele segghen wij: ‘Boven al bemindt eenen God; ijdelic en zweert noch en spot;’ ofte ghelijc inde X gheboden staet: ‘Ghij en sult den naem Gods nyet ijdelic ofte onnuttelic in uwen mont nemen.’ Deerste ghebod betoocht, wat wij metter

+ Predicatie.

[p. 361]

herte ghevoelen zullen van God, ende dit hoe wij metten monde van hem spreken zullen, alzo sinte Pauwels betuicht; metter herte ghelooven wij totter rechtverdighen, ende metten monde werdt belijdinghe ghedaen totter salicheyt, want wij moeten den name Gods eeren. Jeghens dit ghebodt misdoen, die sonder noot uut een quade ende lichtvoereghe ghewoonte den name Gods noompt, die daerbij ijdelic sweert, ende sonderlinghe die valsche eeden zweeren, ende meyneedich sijn, ende huerlieder beloften, bij eede ghedaen, breken. Dus bij dit ghebodt en werden allerande eeden nyet verboden, alzo de wederdoopers leeren uut wordt Christi, daer hij seght: Ghij en sult nyet sweeren, want tselve alzo nyet en moet simpelick verstaen zijn, ghelijc te kennen gheeft sinte Pauwels, die somtijts roept ende neemt Christum voor zijn ghetuighe; maer onsen eedt moet wesen alzo de prophete seght, metter waerheyt, rechtverdigheyt ende discretie. Boven dien mesdoet jeghens dit ghebodt die God vervloect in zijn jeghenspoet, jeghens welcke blasphemeerders behoort ooc de weerlicke justitie ghewapent te zijne, ende bijzonderlick jeghens den ghonen, die Gods sacramenten met voeten beteerden ende anderssins lasteren, ghebruuckende den zelven goddelicken name in huerlieder tooverien, die ooc verdraydelic verstaen ende tot huerlieder versierde propoosten trecken de helighe scriftuere, alzo alle ketters ende heretycquen zijn doende buten tverstandt van de voorvaders ende den helighen gheest vande catholijcke kercke.

Den V^en zijn binnen deser stede ghearriveert in goeden⁺ ghetaele aerbeyders, die ande dijcagen vande zee ghevroght ende ghedijct hebben, hecsschende danof huerlieder sallaris, die men hemlieden tachter es, hoe wel de ghelanden ter zeewaerts daertoe hebben moeten contribueren V guldens van XL gr. stick up elck ghemet, ende dit ten laste vande proprietarissen, boven tghuene dat de pachters hebben moeten gheven up elc ghemet XV gr. up de landen van Vremdijc, Cauwekerckepolder ende Willemskercke, tot verressinghe vande zelve landen, den 1^en Novembris over een jaer gheïnundeert. Tot deze gheschoten es

+ Vande aerbeyders ande dijcken.

[p. 362]

gheordonneert gheweest commijs Gheeraert Struvijnc, f^s M^r Bauwens, gheboren van Axele, ende hier te Ghent bij huwelicke gheallieert mette dochtere van Jan Meyntkens. Ende den anderen commijs es Pieter van Tessele, in huwelicke hebbende den voornomden Gheeraerts sustere, dewelcke Gheeraert heeft met bewijsen betoocht, dat hij ande voornomde aerbeyders verleyt heeft ontrent VII^c guldens meer, dan zijnen ontfanc es gheweest. Ende hem es gheordonneert noch te verlegghen tot twee hondert guldens. Ende de voornomde aerbeyders hebben bij ghebreke van betalinghe moeten mendiceren ande huuslieden, wesende ontrent een weke binnen deser stede, die van ghebreke souden ghestorfven hebben, ten hadde gheweest de goede aelmoesen vande insetenen. Daer naer zijn zij wederomme ghekeert totter Neuse⁽¹⁾, met belofte van daer betalinghe te ontfaene.

⁺ Den XI^en, wesende sondach, heeft de bisschop naer een corte uutlegghinghe van tevangelie van desen daghe, bescrivende tgroot gheloove van een vrauken, die ghesondighede vercreegh vanden Heere, van haer secrete siecte, duer tantasten vande frijnen des Heeren habijts, heeft voorts gheprocedeert tot verclaers van tweeste ghebot, tselve ooc exponerende affirmativelick dat wij moeten den name Gods alle eere toescriven, glorificeren ende reverentelick daeraf spreken, dwelc wij moeten nyet ghebruucken tot bedrogh van onsen naersten in coopmanschepen ofte andere weerlicke affairen, ende vele te min in ijdele saken ende cautinghe, als in dansinghe ende dierghelijcke vleesschelicke ghenouchten. Ende es ooc verboden bij tconcilie van Trenten, dat men de heleghe scriftuere nyet appliquieren en zal tot propoosten vanden paus, cardinalen, keyser ende conijnc, hemlieden daermede berespende, ghelijc ten diverssche stonden ghebuert te Roome. Ghelijc ooc een quaede ghewoonte es, dat men in allerande divisen mijnghelt den name Gods ofte van Maria, ende andere helighen, daer duer God onteert werdt;

(1) Neuse, Terneusen.

+ Predicatie.

[p. 363]

dat men lichtvoerlic God yet belooft ende tselve naderhandt nyet en vuldoet, alzo sommeghe vrauwen doen, belovende te besoucken Onse Vrauwe te Beselaere, sinte Adriaen ende andere, ende zijn in ghebreke de zelve beloften te effectueren, ende willen somtijts in huerlieder doodelicke siecte haerlieder kinderen daer mede belasten, ghelijc de bisschop seyde een ghekendt hebbende, die vijf hondert reysen zulcke beloften ghedaen hadde. Ten laetsten heeft de bisschop te kennen ghegheven, dat wij moeten God loven ende dancken van een sonderlinghe⁺ victorie, die hij den christenen verleent heeft jeghens de Turcken, danof wel XX duusent versleghen ende ghevanghen zijn gheweest, oock hondert ende LXXX galeyen hemlieden afghenomen. Van zulcke victorie en hebben wij nyet vele up andere tijden ghehoort; dus sal men God ooc met processie generael bedancken, dat hij tghebet vande goede kerstenen anhoort heeft.

Ten zelven daghe heeft men tscepenhuuse ghehouden tfestijn van mijnheere den hoochbailliu tzijnder willecomme, daertoe gheropen waren den bisschop, de capiteyn vanden casteele met sommeghe andere Spaignaerden, alle de voorschepen die nu in officie zijn ofte wijlent ghedient hebben, ende sommeghe scepenen van beede bancken, de raetsheeren, zom de lieutenanten civil ende meer andere gheestelickc ende weerlicke mannen; daer es ooc gheweest den abt van sinte Pieters.

Den XII^en zijn duer de stede ghereden Spaignaerden, ghecleet⁺ met roode rocx, hebbende in haerlieder handen bussen. Ten desen tijde zijn ooc Spaignaerden ghearriveert binnen Melle, Ghentbrugghe, tAudenaerde ende ooc in twestquartier, welcke Spaignaerden doen alomme groot overlast den inwoonders, willende al doen dat hemlieden belieft, ooc verdreeghende ende quetsende de ghegoede, ooc administratie ende gouvernement hebbende vande steden, ghelijc up desen dach ghebuert es tot Audenaerde ende circunvoysine prochien, daer ontrent gheleghen, ende namelick te Nazarette, bijden ghonen die duer Ghendt passeerden naer Doornijcke, die tanderen tijde daer gheleghen hebben. Ende up desen dach es de tijdinghe ghecommen,

+ Vande zeer schoone gheluckighe victorie die de Christenen ghehadt hebben up die armeye vande Turcken.

+ Ancompste van Spaignaerden.

[p. 364]

dat bijden voorgaenden nacht gherooft hebben gheweest, boven de Langhebrugghe, die in tschip waren varende; ende daghelicx hoort men segghen buten, dat de pachters bij nachte berooft werden, nu in deen prochie, dan in dandere. God betert.

⁺ Den XV^en heeft men inden Raedt van Vlaenderen uutghelesen een ordonnantie jeghens de bercsnijders, dat zij nu voortan nyet en vermoghen berc te snijden dan bij consente ende adveu vande proprietarissen, hebbende van hemlieden een briefken ten dien fijne onderteeckent. Ende en vermoghen ooc gheen stocken uute te cappene, noch en vermoghen maer tsamen te gane, twee ofte drije, ende alleene so vele te laden als zij connen ghedraghen, sonder met waghens ofte scepen te laden, upde boete vande berekenrijs te verliesen ende boete van III p.p. voor deerste reyse, voor de tweeste ghegheesselt te zijne, ende voor de derde reyse ghepuniert te werdene bij banne ende confiscatie van goede.

⁺ Ten zelven daghe was den bailliu met sijne allebardiers, staende upden Coornaert, omme te beletten den uproer vanden volcke, want (het) coorne daghelics dierde; ende daer es groote benauthede onder den aermen ghemeenen man. Ende ten desen tijde zijn wederomme ghecommen in goeden ghetaele sommeghe aerbeyders, die ghedijct hebben ande zee, ende en zijn niet betaelt, heesschende danof huerlieder sallaris vande ontfanghers, daertoe ghestelt, ende bij ghebreke van betalinghe moeten (zij) daghelics broodt bidden.

⁺ Den XVIII^en heeft de bisschop uutgheleyt tevangelie vanden⁺ mostaertsaede, dwelc es een cleen saedt, ende gheworpen inde eerde, groyt hooghe, zo dat de voghelen des luchts daer inne zijn nestelende; ende voorts een tweede parabole vanden heef⁽¹⁾ des broots. Daer naer heeft (hij) te kennen ghegheven dat men in sondaghe naerstcommende dancken zal den Heere vande groote victorie, die de christenen vercreghen hebben upde zee

+ Jeghens de bercsnijders.

+ Dierdte vanden coorne.

+ Predicatie.

+ Mat. 13.

(1) Heef, heffel, hefdeeg, zuurdeeg.

[p. 365]

jeghens de Turcken, dewelcke meerdere es dan men eerst overghescreven heeft, ghelijc betuughen sommeghe boecxkens, die danof gheprent zijn, hoe wel in desen slach ghebleven zijn sommeghe vrome capiteynen, ende bijzonder den uppersten⁺ vande Venetianen, maer altijts es de victorie ghebleven den christenen, die versleghen hebben bijnae alle de bassen, present wesende in desen slach, dat zijn de Turcxen capiteynen. Ende tselve verstaen hebbende de Griecken, onder de subjectie van hemlieden zijnde, hebben begonst uproerich te wesene jeghens haerlieder gouvernuers ende princen. Daer naer heeft de bisschop voorts gheprocedeert inden catichismus ende begonst uut te legghene tderde ghebot, mencionerende dat men den sabbaoth vieren ende helich maken soude. De sabbaoth beteeckent ons den dach van ruste, want zes daghen heeft de Heer besich gheweest met schepsel des weerlts, ende den VII^en heeft hij gherust, ghelijc betuicht de scriftuere, Exodi XX. Dese III eerste gheboden leeren ons, hoe dat wij ons houden zullen jeghens God in ghedachte, worden ende wercken. Dit ghebot es eensdeels ceremoniael, alleene concernerende den Joden, dien gheboden es te vierene den sabbaoth, maer inde stede van dien hebben de christenen den sondach ofte soondach, soendach ende des Heeren dach; den sondach es eenen name, ons overbleven vande heydenen, als alle andere hebbende huerlieder namen vande afgoden, maer de christenen behooren desen dach te eeten vanden zone Godts, ofte vande versoenijnghe, bij hem ghedaen inde verrisenesse. Desen soendach hebben ons voortghestelt de heleghe apostelen, verlicht metten heleghen Gheest naer Christus verrisenesse, ghelijc betuucht sint Jan evangelist, in zijn openbarijnghe, eerste capitele, nomende den dach des Heeren, hoe wel tselve soude noch moghen gheprobeert werden bij andere scriftueren, maer dese es souffisant. Int oude testament wert de Joden dit ghebodt dicwils voor ooghe gheleyt ende stranghelic gheboden, zo dat eenen, die bevonden was dit ghebodt overtreedt hebbende, wierdt duer Gods bevel ghesteent; dwelc zij ooc zeer nauwe onderhielden, zo dat zij nyet en dorsten up desen dach haer-

+ De zeer excellenten heere heer Augustijn Barbarico.

[p. 366]

lieder spijse ghereden, maer dedent sdaeghs te vooren, ende bevochten wesende van haerlieder vijanden, en dorsten hemlieden nyet te weere stellen, ghelijc blijct bijde Machabeen, hoe wel naderhandt hemlieden anders gheleert wiert, ende inden noot zijnde, stelden hemlieden te weere. Dit ghebodt⁺ es ooc eensdeels jeghens de ghierichede vande Joden, die omme te vuldoene huerlieder ghierichede en spaerden hemlieden zelven nyet in eeneghen tijdt, noch haerlieder slaven ende beesten. Daeromme verboedt Godt allerande slavelick werck, willende zelfs dat ooc de boden ende ghedierten souden up desen sabbaoth ruste hebben, ende dat de meynschen hemlieden alleene becommeren zouden mette sacrificien ende dienst Gods inden tempele.

⁺ Den XXI^en zijn upde noenent uuter stede gheseyt, upden ban ende gheesselinghe, de voornomde dijckers, sonder hemlieden te betalen haerlieder sallaris, bij hemlieden verdient an dijcken, zo zij seyden.

Den XXII^en zijn wederomme binnen der stede ghecompareert de dijckers, hemlieden oock beclaghende als de voorgaende, commende uut diverssche dijcagen ende polders, ende zom van hemlieden waren de zelfste dijckers.

⁺ Den XXIII^en heeft men met een trompet gheboden, dat men in sondaghe naerstcommende processie generael houden zal, omme den Heere te dancken vande glorioose victorie, den christenen verleent jeghens de Turcken, van welcke christenen capiteyn was de heere don Jan van Oostenrijcke, de natuerlicke zone vanden keysere Carolus den V^en. Van desen heere en heeft men hier te lande nyet vele ghehoort, dan in sommeghe jaeren herwaerts.

⁺ Den XXIIII^en heeft Augustijn van Huerne ghepronuncieert inden Raedt van Vlaenderen eene sententie criminele up ende ten laste van eenen westerlinc, manslachtich, wiens lettren van pardoene, vercreghen vanden Conijnc onsen gheduchten heere, wierden bijden zelven Raedt ghecasseert ende te nieuten ghedaen, als obrepticelic ende surrepticelic vercreghen, want

+ Math. 20.

+ De dijckers uutgheseyt bijder stede.

+ Processie.

+ Justitie.

[p. 367]

indien hij den Conijnc te kennen ghegheven hadde de uprechte waerheyt vande gheschiedenesse ende toecompste, ende de qualiteyt van zijnen persoon, en hadde tselve remis nyet vercreghen, want in zijn requeste gaf te kennen dat hij goedt man was, die noynt nyemandt mesdaen ofte messeyt en hadde contrarie der waerheyt, midts dat anders den hove ghebleken es, dat hij int jaer LXVI, doen de brake ghebuerde, een quaet ghevoelen ghehadt heeft vande Roomssche catholijcke kercke, gheckende metter messe ende wijwatere, ghestolen ende ooc vercocht hebbende zekere candelaers, uuter kercke genomen, met meer andere diverssche redenen, int langhe verhaelt. Dus was (hij) ghecondemneert up een schavodt voor thof lijfvelic ghepuniert te werden metten zweerde, zo datter de doot naer volghen soude, ende al zijn goet, tsij leen, erfve ofte mueble, gheconfisquiert sConijncs proffijte, ende thooft ghestelt onder eenen staeck ende tlichaem ghevoert naer de patibulaire plaetse, omme up tradt ghestelt te werdene. Desen pacient, verstaen hebbende zijn sententie, bedancte den hove zeer cloeckelic sprekende. God gheve hem berau van zijne sonden ende mesdaden. Dese voornomde sententie was sachternoens ter executie gheleyt, zo voorscreven es.

Ten zelven daghe hebben de Spaignaerden vanden nieuwen casteele ontrent den avendt groot gheluut ghemaect met afschieten van groot ende cleen gheschut, ter causen vande victorie, verleent inde voorleden maent den christenen jeghens de Turcken.

Den XXV^en heeft broeder Jan de Pottere, prekende smorghens⁺ inde cathedrale kercke van sinte Baefs, voor zijn theme ende principale propositie ghenomen eene scriftuere uuten eersten boeck vande Machabeen, segghende dat de victorie nyet gheleghen en es inde menichte des ruuters ende chrijslieden, maer inde Gods ghenade, die ten diverssche stonden met lettel volcx heeft te nieuten ghebrocht de groote macht vande ongheloovighe, ghelijc Gedeon, die met III^c ruuters heeft menich duusent verwonnen, als ooc Judith den capiteyn van Nabuchodonosor, Olifernem, beleghert hebbende Betulie, also ooc Sen-

+ Predicatie.

[p. 368]

nacherib, Pharao, Antiochus, Herodes, ende meer andere verwonnen heeft Gods gratie, dwelc hij ooc betoocht heeft bijde miraculeuse victorie, den christenen onlancx verleent jeghens de ongheloovighe Turcken, die anders nyet en soueken dan den name vande christenen uuter eerde te royerene, alzo zij over langhen tijdt huerlieder uuterste debvoir ghedaen hebben, ooc binnen onsen tijden innemende die stadt ende landt van Rhodes, duer den twist ende tweedracht vande christenen, boven andere diverssche conijncrijcken, die zij den christenen afghenomen hebben, als Constantinople, gheheel Grieclandt, Asie, Silicie, commende ooc in ende ontrent de palen van Hongherie, ende dit ontwijfelic duer den twist vande christenen, die duer ketterien zijn ghesprijtelt jeghens elcander, ghelijc wij daghelics hooren ende sien dat in de landen van herwaerts overe ghebuert es, ende ooc in Vranckenrijcke; maer duer de bede van goede christenen heeft ons Christus nu sulcke een victorie ghejont, dat dierghelijcke nyet ghebuert en es over C ende L jaeren; ende al hadde de macht van alle christene princen bij een versaemt gheweest, en hadden nyet meer moghen weynsschen van God dan den VII^en Octobris hemlieden verleent es gheweest, ghelijc tweederande missiven, ghenouch up een accorderende, betuughen, ghescreven uut die stadt van Venegien, ende van zijn Excellentie overghesonden, daer onder andere propoosten staet, hoe dat de Turcken, anmerckende dat de christenen cloeckelic anquamen, sonder eeneghe vreese hebben zij begonst huerlieder galeyen te stellene in ordonnancie ende maniere van een halven mane, ende alzo bij elcander commende, hebben de christenen een galeye vande Turcken inghenomen; ende eenen bassa thooft afghehouwen hebbende, werdt tselve terstont ghestelt up een spiesse, de welcke don Jan, natuerlicke broeder van onsen Conijnc, inde handt hielt, ghelijc een teecken van victorie; daer werden ghenomen hondert ende LXXX galeyen ende XXV verbrandt, XV inden grondt gheschoten, XX duusent Turcken zijnder doot ghebleven ende V duusent slaven. Daer zijn ooc ghevanghen XX^m Turcken. Voor dese victorie heeft

[p. 369]

heeft men als hedent processie generael ghehouden; de vergaderijnghe ende dienst vande messe ghebuerde inde voornomde kercke, ende de bisschop dede de messe, ende inde processie ghinghen mede beede abten van sinte Pieters ende Dronghene, met alle andere ghecostumeerde gheestelicke ende weerlicke.

Ten zelven daghe, tsavents ten VI huere, heeft men gheluut de groote clocke van Beelfoort ende alle andere vande prochiekercken; ende men heeft ooc gheviert ontrent stadthuus, voor Beelfoort, upde Vriendachmaert, Verleplaetse ende Coornaert; up sinte Jacops turre was een berrende tortse uutghesteken, ende tgheluut vande clocken duerde bet dan twee ghesleghen hueren, ten upsiene vande voornomde victorie, jeghens de Turcken vercreghen.

Den XXIX^en es smorghens binnen dese stede tijdinghe ghecommen,⁺ hoe dat den voorgaenden nacht sommeghe roovers bespronghen hebben een huus binnen der stede van Deynse, ende in tgheveght es doot ghebleven den burghmeestere vande zelve stede, ende eenen andere. Ghelijcke tijdijnghen commen ooc van andere steden, als Antwerpen, daer nu onlancx eenen coopman vermoort es binnen der stede, ende zijn goedt gherooft. Insghelijcs es ghebuert te Bruessele, daer boven dien somtijts bij nachte versleghen werden de insetenen, ende ooc Spaignaerden vande insetenen, die elcander berooven vanden leven.

Ten zelven daghe, tsavents ten V hueren, hebben de Spaignaerden vanden nieuwen casteele afgheschoten sommeghe bussen ende engienen, ter eeren van sint Andries, patroon vanden lande.

+ Moordt.