Dagboek van Cornelis en Philip van Campene, behelzende het verhaal der merkwaardigste gebeurtenissen, voorgevallen te Gent sedert het begin der godsdienstberoerten tot den 5en april 1571

April.

Den I^en, de bisschop, prekende in zijne cathedrale kercke⁺ van sinte Baefs, up desen V^en sondach vanden vastene, heeft naer een corte uutlegghinghe van drije poincten vanden evangelie, ghegheven te kennen, dat hij briefven ontfaen heeft uuten hove, van ons sConijncs weghen, daerbij hij ooc vermaendt werdt vande ordonnantie hiervooren gheallegiert, ende heeft daertoe ghevoucht, dat indien daer eeneghe zijn die de ordonnantie vanden pardoene nyet vuldaen en hebben inder vormen ende manieren, zo over VIII maenden ende bet uutghelesen was, dat ten mijnsten zulcke persoonen voor Paesschen danof zouden peniteren ende pooghen hemlieden te reconcilieren met Gode van hemelrijcke, huerlieder sonden biechtende ende neerstigheyt doende, (op)dat zij ghescreven werden ende bekendt als onderdaneghe kinderen vande heleghe kercke, updat de voornomde bisschop, voor hemlieden intercederende, te bet mach gratie vercrijghen bijden hove, dwelc nochtans zeer moyelic wesen zal, regardt nemende up huerlieder mesdaet ende overtredinghe vande gheboden Gods, der heleghe kercke ende van onsen gheduchten heere conijnc van Spaignen, uut wiens bevel de voornomde bisschop ooc te kennen gaf, hoe dat de Conijnc, verstaen hebbende de groote inundatie ende overvloed van

+ Predicatie.

[p. 322]

watere, ghebuert in Novembri laetsleden in dese zijne patrimoniale landen, daermede compassie ende medelijden ghehadt heeft, ende beduchtende dat zulcke plaghen Godt ghedoocht te commen over de landen uut oorsaken vande sonden der meynsschen, zo es de Conijnc vermanende alle bisschoppen, pastuers ende regierders vande kercken, dat zij tvolc vermanen souden tot penitentie ende bedinghe, ooc met processien, diemen zeer corts instellen zal; ende ten derden heeft ooc de bisschop te kennen ghegheven, dat de Conijnc in alle zijn briefven, die hij herwaerts oversendt, altijts es recommanderende de christelicke religie, ende dat de bisschoppen neerstich zijn souden, met andere pastuers, de jonghe kinderen wel te doen instrueren inde zelve religie, ende updat dit te bet soude moghen gheschieden, zoo heeft de bisschop vermaen ghedaen vanden parochialen scholen, daermen den kinderen leeren sal de principale poincten van onse religie, ende dat hij ende alle andere pastuers nu voortan in alle sermoenen smorghens danof huutlegghen sullen eeneghe articulen, simpelic, updat de kinderen te bet moghen verstaen, ende ooc ongheleerde ouders. Ende de voornomde bisschop heeft als hedent begonst uut te legghen den catechismus, zegghende dat hier voortijts, over duusent jaren, gheen ouders, onghedoopt wesende, totten doop nyet en wierden toeghelaten dan wetende tghebet Christi, ghenaempt Onsen Vadere, de ijnghelicke groetenesse, de XII articulen des gheloofs, de thien gheboden Gods ende V gheboden vande heleghe kercke, dwelcke alle goede christene meynsschen behooren te weten, want daerinne gheleghen es de christelicke leeringhe, te wetene in bedijnghe ende onderhout vande gheboden met een uprecht catholijc gheloove, ende beghinnende vanden Onsen Vadere, heeft gheseyt dat dit ghebet gaet te boven allerande andere ghebeden, begrepen int oude ofte nieuwe testament, ende ooc in hem zelven begrijpende alle tghuene dat men van God soude moghen bidden, dwelck God den Vadere aldermeerst behaeght, als ghemaect zijnde van zijnen liefven zone, daerinne hij zijn behaghen heeft, ende bevolen dat wij hem hooren souden ende naer zijn gheboden doen.

[p. 323]

Den III^en zijn V zo VI diefven bijder stede ghegheesselt gheweest⁺ omme huerlieder diefverien, ende waren vande ghonen, die thalfvastene ghevanghen waren, zoo hier vooren ghescreven staat.

Den IIII^en, smorghens, es de voornomde bisschop ghecommen⁺ binnen scepenhuus vander Kuere, aldaer heeft hij gheconsacreert ende ghewijdt den autaer vande zelve cappelle, uut causen verhaelt. Dwelck hij ooc ghedaan heeft in andere prochiekercken ende cappellen, alst hem belieft heeft.

Den VII^en, bijder stede, zijn drije manspersoonen ter Mudepoorte⁺ ghepuniert metter galghe.

Den VIII^en, de bisschop, prekende in zijne cathedrale kercke,⁺ heeft te kennen ghegheven hoe dat men zeer corts particuliere processie houden zal in elcke prochiekercke, volghende de vermaninghe van onsen Conijnck, hier vooren gheroert, want duer vele voorgaende teeckenen moghen wij merckelic bemercken den toorn Gods up ons, zonderlinghe bijder inundatie, die in dese landen gheweest heeft, duer wijnt, tempeest ende overvloedichede van snee. Wij hooren ooc daghelics segghen vanden uproer, die nu es in Italie, ter causen vanden Hertoghe van Florence, die bijden paus ghecroont es conijnc van Hetrurie, ter beschermenesse vanden zelven paus ende zijnder kercke, dwelc andere hertoghen, graven ende princen, metgaders potentaten van ghemeenten vanden zelven lande nyet wel willen ghedooghen jeghens huerlieder hoocheyt. Wij hebben ooc ghehoort vande vreeselicke ende verscrickelicke eerdbevinghe, binnen desen jaere ghebuert te Ferrare, een vande principale hooftsteden van Italie, daer duere shertoghens palays, cloosters, kercken, huusen, zijn in partie gheruineert gheweest met verlies van vele meynsschen, die gheoppresseert zijn gheweest, ghelijc de boecxkens, danof ghemaect, te kennen gheven, met particul....⁽¹⁾ waer dat de meeste schaede ghebuert es. Wij

+ Gheesselinghe.

+ Wijdijnghe.

+ Justitie.

+ Predicatie.

(1) Dit en het volgende ontbrekende woord zijn onleesbaar, uit hoofde van eene inktvlek, sedert lang op de 122^e bladzijde van 't Hs. gemaakt.

[p. 324]

hooren ooc segghen was eenen berch, die duer de cracht Gods elders getransporteert es, welck men seght ghebuert zijnde in IJnghelandt. Voorts ghemerct dat..... Heere van Sweveghem van shoofs weghen ghesonden es naer IJnghelandt, omme te macken een accoord tusschen dese Nederlanden met tvoornomde conijncrijcke, so es ooc de Heere God almachtich hertelicken te bidden, dat zijn voornemen mach commen ten goeden hende, ter eeren Gods ende ter welvaert van beede dese voysine landen, updat de coopmanschepe ende neeringhe cours ende ganck hebben tusschen de insetenen vande landen van herwaerts overe. Ten laetsten, naer de uutlegghinghe van tevangelie vanden palm-sondach vande blijde incompste des Heeren in Hierusalem, heeft de bisschop voornomd gheprocedeert inde verclaringhe vanden onsen Vadere, segghende, dat God es onsen Vadere ende wij zijn kinderen; Christus noompt zijnen Vadere: mijn Vadere;⁺ maer ons heeft hij bevolen, dat wij segghen souden: onsen Vadere, die inden hemelen es; daer duere zijn macht betoocht werdt ende zijn goetheyt, ghelijc ooc de heydenssche meynsschen naempden huerlieder goden te wesen de alderbeste ende grootste, zo doen de kerstenen bijde voorgaende worden, die zijn als eenen hoochsten tijtele, diemen God soude moghen anscriven, hem nomende hemelsschen Vadere, die ons met meerder liefde lief heeft dan eenich natuerlic vadere zijn eyghen kindt mach beminnen, alzo hij betuucht bij sinte Mattheeus an zijn VII^e capitele, daer hij es segghende: wie es onder den meynsschen vadere, den welcken zijn sone es heesschende een broot, sal hij hem gheven eenen steen, ofte indien hij hem heescht een ey, sal hij hem gheven een serpent; ist dan, zeght Christus, dat ghijlieden, die boos zijt, weet uwen kinderen goede gave te gheven, hoe vele te meer uwen Vadere, die inden hemelen es (Luce, ant XI^e), die almachtich es, wiens hemel zijnen stoel es ende de aerde es de voetbanc zijnder voeten, alzo de prophete zeght (Isaie, LXVI). De voornomde bisschop heeft ooc in dit sermoen gherecommandeert de reparatie van zijne cathedrale kercke, omme de welcke te repareren de zelve

+ Math. 26.

[p. 325]

zeer vele tachtere es, zo dat onmoghelic wesen soude voorts te verstane tot meerdere reparatie, ten waere dat de ghemeene insetenen vande zelve prochie daertoe huerlieder debvoir deden met contributie, naer elcx conditie ende qualiteyt. Dus gaf te kennen de bisschop, dat men dese toecommende weke ommegaen zoude bijde kercmeesters, hemlieden vermanende dat zij alzo doen zouden ghelijc zij onlancx ghedaen hadden ten behouve vanden ghemeenen aermen. Dese voornomde kercke van sinte Baefs es sichtent de beeldebrekijnghe zeer versiert, als met nieu aultaren, mette beelden vande XII apostelen ande pylaren inde voorkercke, danof alreede ghestelt zijn zeven beelden; men beghint ooc te stellene upden doxael een nieuwe orghele; men soude ooc upden zelven doxael stellen een crucifix, naer de vorme vanden bewerpe, danof gheprojecteert. Viglius Suichem^s, proost vande zelve kercke, heeft ooc begonst zeer te verchieren de kercke, met twee afsluetselen, over beede zijden vanden hooghen choor; ende ooc met eender cappelle, daer zijn ghedaente es van alabaestere, knielende voor het cruce Christi, ooc ghemaect van allebaestere. De bisschop heeft ooc een cappelle vercoren ende die afghesloten, ende ghegheven een ghelaese veynsterc, metter figuere van sinte Cornelis, ter zijde vanden choor, bij zijnen cathedralen stoel. Ende inden zelven choor es hanghende een croone, ghegheven bijden voornomden Viglius, mette lettere van zijnen name, V, ende zijn wapenen, wesende eenen schoof aderen⁽¹⁾; ende ondere de wapenen vande heeren vanden Gulden Vliese, ghestelt bij onsen Conijnck voor zijn vertrecken naer Spaignen, heeft men ooc ghedaen stellen de wapenen vanden hertoghe Philips, filius Jans, ende zijnen zone Chaerles de Valloys, met andere heeren vanden Gulden Vliese van dien tijde, daermede oock de choor zeer verchiert es.

Den X^en heeft men voor thuus van wijlent den Grave van⁺

(1) Aderen, aren, korenaren.

+ Vercoopinghe.

[p. 326]

Egmondt, staende ande Leyde, bij sinte Michiels kercke, vercocht de catteylen daerinne wesende, als huusraedt, tapijtserien ende dierghelijcke, alzo men ooc up andere daghen vercocht heeft sommeghe hauten, staende upde heerlicheden vanden zelven grave ende ooc vanden Grave van Horne, ende huerlieder goedinghe verhuert van sConijncs weghen, te wiens proffijte dat zij verbuert zijn, zo dat men alle acten van justitien, die hier voortijts pleghen ghedaen te zijne uut huerlieder prince namen, als heeren wesende, werden ghedaen bij autoriteyt vanden Conijnc.

⁺ Den XIII^en, upden goeden vriendach, es dezer weerlt overleden Willem van Puttem, zweer van Cornelis van Campene, die desen bouc begonst heeft te bescriven, ende es danof een eeneghe dochtere, ghenaempt Livine. Insghelijcs es ooc nu onlancx overleden Jan Doens, coopman van coorne, wonende upde Leyde, danof hier vooren staet ghescreven bijden voornomden Cornelis. Desen voornomden Doens heeft eenen zone, die alsnoch es in acte van vanghenesse, die curtelinghe ghetortureert es gheweest.

⁺ Den XIIII^en, wesende paeschavendt, naer twijen vande vonte binnen sinte Baefs kercke, es bijden bisschop ghedoopt gheweest een vande slave vande Spaignaerden ende dienaere van Salines, capiteyn vanden casteele, die int doopen beleden heeft zijn christelick gheloove, ende hebbende ooc twee peters naer de usance vande catholijcke kercke; (hij) heeft zeer solempneerlick ende reverentelic tdoopsel ontfanghen.

⁺ Den XV^en, wesende paesdach, heeft de voornomde bisschop ende andere predicanten inde parochiale kercken te kennen ghegheven, dat men als morghen, den tweesten paeschdach, alomme inde prochien houden zal processie, omme den Heere te verbidden voor eendrachtichede int gheloove, voor goede neeringhe, voor accoordt tusschen dese landen met IJnghelant, updat men te bet weeren mach den uploop vande Waterguesen, die onlancx vele schaede hebben ghedaen ontrent Egmondt, in Hollandt, ende in zee; ende dat de Heere ons willen zoude

+ Willem van Puttem.

+ Doop.

+ Processie.

[p. 327]

beschermen int saysoen van dese zomere vande haesteghe siecte vande peste, die alreede begonst es in sommeghe plaetsen, als te Denremonde, Bruessele, ende elders, namelic hier te Ghendt, ende inde prochie van Sotteghem, ende binnen der stede van Antwerpen. Ende ooc onder de beesten es de sterfte.

Den XVI^en was processie, zo voorscreven es, dewelcke zeer nootsakelic es, want men hoort daghelics segghen vanden grooten overlast, die den priesters ende catholijcke ghedaen werdt ter zee ende te lande. Ontrent Antwerpen, te Berchem, zijn twee zoo drie priesters vermoort. Up andere plaetsen werden zij berooft, als bij Leuvene, ende inde bosschen bij Ronce gheleghen, ende de kercken ooc gherooft.

Den XX^en was bijden Raedt van Vlaenderen ende daernaer⁺ bijder stede uutgheleyt een mandament, daerbij alle officiers belast zijn de vagabunde soldaten ende andere te apprehenderen ende lijfvelick te punieren, die, in gheenen dienst wesende vanden Conijnck, loopen up tpretext van versierde diensten inde prochien, teerende buten ten laste vande goede ende schamele huuslieden zonder verghelt, met dreeghementen, die zou den landslieden zijn doende, onbevreest. Ende ter zelfster causen zijn sommeghe boeven ghevanghen gheweest binnen deser stede, die onder tdeesele van soldaten (te zijn), gheteert hebben upden huusman. Insghelijcs ooc inde stede van Aelst, met huerlieder vrauwen, die zij mede leedende zijn, zo men zeght.

Den XXI^en was wederomme sachternoens ghetortureert de⁺ zone van Jan Doens, ende men beducht dat hij omme zijn quade faicten metter doot ghepuniert zal werden.

Den XXII^en, de bisschop, prekende in zijne cathedrale kercke,⁺ naer een corte uutlegghinghe vanden evangelie van beloken paesdach, es voorts gheprocedeert inde uutlegginghe van onsen Heere ghebet, ghenaempt Onsen Vadere, verclaerssende de eerste ghebeden, daerinne behelst, concernerende de petitien anclevende den hemelsschen Vadere, als: ghehelicht zij uwen name, laet commen u rijcke, te wetene gheestelick, ende uwen wille gheschiede upder aerden als inden hemele. Ende daer naer gaf

+ Van ledichganghers ende ooc punitie vande zelve quaetdoenders.

+ Jan Doens zone.

+ Predicatie.

[p. 328]

(hij) te kennen de usantien, diemen nu voortan ghebruucken zal int doopen vande jonghe kinderen, versouckende van peters ende meters de belijdinghe des christelicken gheloofs, dewelcke bij hemlieden zal wesen ghedaen, nyet alleene inde Latijnssche sprake, maer ooc inde Vlaemssche, zegghende bij goeden expresse woorden alle de pointen des geloofs, ende daerup andere dierghelijcke ooc inde zelve ghemeene tale: ic gheloove ofte ic verloochene, ende dierghelijcke, dwelck men alleene pleecht te doene naer de Latijnssche sprake, ende ten dien fijne heeft de bisschop openbaerlic gheseyt tghebet Christi ende tgheloove mette ghecostumeerde absolutie. Ten desen daghe heeft de bisschop ooc doen stellen ande parochiale kercke, dat eenen yeghelicke, bedienende eeneghe curen pastorale, capelrien ofte andere beneficien, zullen ghehouden zijn de zelve over te bringhen anden archpriestere metter constitutie vande ypoteque, onthier ende sint Jansmesse, omme bij hem danof kennesse te nemene, ende daerinne te voorsiene naer recht, redene ende equiteyt, ter discretie vanden voornomden archspriestere, ende dit vande beneficien deser stede; heeft ooc themwaerts ghereserveert de voornomde bisschop de dispensatien, die de dekenen vande kerstenheden pleghen sommeghe te consenterene ter causen van tbedienen van huerlieder capelrien.

⁺ Den XXVI^en heeft de groote clocke gheluut van sinte Baefs, tot III poosen, smorghens ten VI hueren, snoenents ten XII ende tsavents ten VI, ter causen van toverlijden van mer Jan de Vos, rudder, die ten diverssche stonden, van over XXX jaeren ende bet, in wette ende voorschepene gheweest heeft deser stede, ende ooc administratie ende onderwint hebbende vande goedinghe van wijlent den abt van sinte Baefs; heeft ooc eenen zone, ghenaempt Pieter, tweeste schepene van Ghedeele van desen ende twee voorgaende jaeren, die ooc bailliu es van Everghem, onder de heerlichede van sinte Baefs resorterende; ende heeft ooc eenen anderen zone, wonende tot Atrecht, ende aldaer wesende inden dienst vanden Conijnck; ten derden heeft ooc eenen zone, die es canunic ende aelmosinier vande voornomde

+ Mer Jan de Vos.

[p. 329]

cathedrale kercke. Ten voornomden daghe was ooc overleden de huusvrauwe van mer Jaques Martens, president van Vlaenderen, wesende uuten gheslachte vande Cabellaus, ende sustere vande weduwe van mer Jan de Vos, overleden.

Den XXVII^en heeft men bijder stede diverssche voorgheboden⁺ met een trompet uutghelesen, concernerende de brauwers, tappers ende huerlieder biertonnen, dat zij moeten ghebrandt zijn, dat de biertappers in eenen keldere nyet en vermoghen inne te legghen cleen bier met andere groote bieren, ende eenen yegheghelicke verboden bier uuten casteele te halene, up zeker boeten, daertoe gestelt, te verbuerene bij den overtreders.

Den XXVIII^en heeft men ooc uutghelesen ten tuyne voor⁺ tscepenhuus vander Kuere een mandament, respecterende de kercken ende pastuers van buten, ter conservatie vande zelve jeghens de kerckschenders ende moordenaers, die soucken te berooven de kercken vande juweelen, ende die dienaers van huerlieder lijf ende goede, ghelijc onlancx ghebuert es in sommeghe prochien van Vlaenderen, Brabant ende elders.

Den XXIX^en hebben die jonghe scholieren vanden schoolmeestere⁺ Neckere, inde Latijnssche tale ghespeelt, sachternoens, een comedie vanden christelicken rudder, die int beghincsele wierdt gheinstrueert, hoe dat hij hem hebben zoude in desen crijgh jeghens den duvele, weerlt ende vleesch, uuter christelicke leeringhe, zijn hope van victorie stellende inden Heere Christo, met verloocheninghe vanden ouden meynssche ende handverdinghe van een nieu leven, zonder eeneghe vreese vande voornomde vijanden, die duer Christum werden met cleender zake verwonnen, indien dat den voornoemden rudder Gods gheboden es onderhoudende, ghelijc ons voorvaders ghedaen hebben, als Abraham, Isaac, Jacob, Joseph, David ende andere, die inden Heere ghehopt hebben ende goede wercken, zonderlinghe van liefde ende charitate, ghedaen jeghens huerlieder naerste, alzo ooc aldermeerst betooght heeft onsen salichmakere Christus, leerende ende zijn leeringhe ter executie legghende. Daernaer wierdt desen rudder ghewapent mette wa-

+ Voorgheboden vanden biere.

+ Ordonnantie.

+ Spel vanden christelicken ruddere.

[p. 330]

penen danof de heleghe scriftuere mencioneert, als metten helme der salichcde, de schilt van tgheloove, tzweert over beede zijden snidende, ende anderssins, ende alzo ghewapent zijnde met viereghe ghebeden, heeft ghestreden ende alle de vijanden verwonnen; daermede tspel gheuut wierdt, dwelc duerde ontrent drije hueren tijdts.

⁺ Den XXX^en heeft men tsinte Michiels kercke thuutvaert ghehouden van mevrauwe spresidents van Vlaenderen, zeer pompeuselick, naer heesch van haren state ende gheslachte, met raukeerls, tortssen, dienst vande messe, ende anderssins.

+ Mevrauwe spresidents.