Dagboek van Cornelis en Philip van Campene, behelzende het verhaal der merkwaardigste gebeurtenissen, voorgevallen te Gent sedert het begin der godsdienstberoerten tot den 5en april 1571

[p. 312]

Maerte.

⁺ Den III^en, twee vrempde procureurs zijn bijden hove van Vlaenderen gheadmitteert tot exercitie van huerlieder procureurschip, behoudens dat zij alvoren moesten betalen, ten proffijte vanden Conijnck, II pond gr., ter causen dat zij ghefrequenteert hebben de guessche predicatie inden troublen tijdt, anno LXVI. Dit ghebuert ten diverssche stonden.

⁺ Den V^en heeft men in sinte Baefs kercke ghehouden de huutvaert vanden voornomden Serssanders.

⁺ Den VI^en insghelijcs vanden voornomden Baron, inde zelve kercke van sinte Baefs.

⁺ Ten zelven daghe, sachternoens, zijn duer stede ghepasseert ruuters te peerde, den meerderen deel ghecleedt met roode rocx, wel ghemonteert ende voorsien met handbussen; zij namen den wech naer Antwerpen ofte Denremonde, zoot scheen, passerende duer de Langhemunte en over de Vriendachmaert, hoe wel zij zijn ghereyst duer de Keyserpoorte, ende alzo naer Melle ende Merlebeke, daer zij arriveerden. (Zij) hebben de landslieden veel verdriets anneghedaen, openbrekende huerlieder huusen, ende hemlieden bedwijnghende ter stedewaerts te commene omme victaelghen, als visch, witte brood ende wijn, in sommeghe plaetsen quetsende de goede lieden ende huerlieder gheldt stelende.

Den VII^en, de voornomde ruuters smorghens gheinbijt hebbende, ten coste vande huuslieden, binnen Melle, Ghentbrugghe ende Merlebeke, zijn vertrocken, nemende met hemlieden sommeghe waghens, ende die ladende met huerlieder habijtuatien ende siecken. (Zij) zijn vertrocken, nemende den wech naer Ninive, Meere ende andere voysijne prochien. Dese voornomde ruuters zijn van Doornijcke ghecommen, daer zij langhe gheleghen hebben. Ten desen zelven tijde zijn oock soldaten binnen Sotteghem ende circunvoysine prochien, teerende upde lands-

+ Pardoen van procureurs.

+ Jan Serssanders.

+ Adolf de Baron.

+ Ruuters.

[p. 313]

lieden, passerende oock van deen prochie in dandere, hemlieden doende vele exactien ende onbehoorlicke extorsien.

Den XI^en, de bisschop prekende in zijne cathedrale kercke,⁺ wesende den II^en sondach vanden vastene, heeft te kennen ghegheven, waeromme dat men als hedent in de kercke es lesende ende prekende tevangelie vande transfiguratie Christi, dwelck hier voortijts naer torduengh van Doornijcke niet en pleeght ghelesen te wesene, maer een andere. De redene es desen, want den voorleden sondach wij ghedijnckenesse hielden, hoe dat Christus ghetempteert wierdt vanden duvele, zoo werdt ons nu vertoocht de majesteyt Gods. Dit zelve evangelie was ooc als ghistere inde kercke gelesen ende ghepreect, danof de bisscop heeft ghegheven dese redene, want int beghincsele vande heleghe kercke de devotien vande bisschoppen, ordonnerende clercken, diakenen ende subdiakenen, metgaders priesters, waren zoo devoot ende vierich, dat zij den gheheelen saterdach overbrochten met vasten ende bedinghen, zo dat beede dese daghen waren voor een gherekent, ende men dede maer eenen dienst vande messe, met welcke devotie veraccordeerde ooc tghemeen volck, nemaer ghemerct dat de eeuwe ende devotie vande lieden ghecranct es, zo es dit verandert, ende elcken dach heeft zijnen dienst vande messe met een evangelie. Tevangelie, dwelck als hedent pleecht ghelesen te werdene, van tvrauken van Cananee, bij sinte Mattheeus, ant XV^e capitele, was ghelesen inde kercken van desen bisdomme, tsdonderdaeghs voorleden naer de nieuwe ordonnantie. Voorts heeft de bisschop te kennen ghegheven sommeghe poincten uutte concilien van Trente ende Mechelen, concernerende den staet van weerlicke lieden, hoe dat hemlieden zeer sterckelick verboden es te wandelen inde kercken ten tijden vanden dienst, upde boete te mesbuerene, telcke reyse VI gr. Ende dat ten tijde vande hoochmesse nyemandt hem en vervoordere te spelen, upde straten te dansen, schieten met boghen ende bussen, de tavernen ende cabaretten te hantieren, de kerckgheboden vande goedinghen inde kercken uutte lesene, dwelck hier voortijts pleeght

+ Predicatie.

[p. 314]

in usancie alomme te wesene, maer nu voortan es gheboden, dat men tselve doen zal int portael vande kercke ofte (op 't) kerchof, naer den dienst vande messe, vermanende scepenen ende wethouders, dat zij daer toe willen verstaen, want alle de voornomde acten, als ooc maeltijden te houden inde kercken, redondeert in vermijnderthede vande tempelen ende dienst Gods, ende ter onstichtegheyt vande goede lieden, ende sonderlinghe vande ketters, die daer ducre mesprijsen de heleghe kercke. Tselve es oock eensdeels verboden bij sConijncs mandemente, ghepublieert anno XV^c LX, den lesten dach Augusti, up de peyne van III Carolus guldens. Ende onsen Heere heeft zelve bewesen, werpende uuten temple coopers ende vercoopers, ende nyet willende ghedooghen, dat men duer den tempele soude draghen eenich pack. Voorts heeft ooc te kennen ghegheven, dat hij nyet ghedooghen en sal in de tempels ende huusen van gheestelicke persoonen eeneghe beelden, representerende de antiquyteyten, als van termijnen wesende beneden als staken, ende boven hebbende eeneghe hoofden, noch ooc ghedaenten van Pan, afgod vanden lochtinghe, meermijnnen ende dierghelijcke vrempde dieren, van peerden, visschen ende anderssins, dwelck zijnen oorspronck heeft uute heydenssche natien, die dierghelijcke beelden hemlieden ghemaect hebben ende eeren bewesen als goden. Heeft ooc te kennen ghegheven, dat hij, bisschop, nyet ghedooghen en zal de beelden inde kercken, meer de lieden verweckende tot sonde ende onbehoorlicke liefde dan tot devotie, ghelijck sommeghe schilders hebben gheschildert de heleghe santinne Agnes, gheheel naect, sittende ande orghele, dewelcke zou was verachtende de moedere ende maeght Maria als een oneerbare vrauwe, ende meer andere. Gaf ooc te kennen tabuus, dwelck es in sommeghe boecxkens, ande goede ghebeden van sinte Brigitta ende de moeder Gods, daer vooren staet gheprent van ontallicke aflaten ende pardoenen, die verdient werden bijden ghonen, die zulcke ghebeden alle daghen zijn lesende, ooc dat zij verlossen zo vele zielen uuten vaghenviere, dwelck noynt ghestelt en es gheweest bij eeneghe pausen ofte bisschoppen,

[p. 315]

maer de prenters hebben zulcx versiert uut huerlieder hoofden, hoe wel dat de voornomde ghebeden goedt zijn (om) ghelesen (te worden), ooc daghelics; maer daerbij te stellene zulcke aflaten ende verlossinghe van zielen es ongheoorlooft ende militerende jeghens de hooghe majesteyt Gods, die zulcke secreten van verlossinghe alleene bekent zijn, ende nyet den meynsschen. Dit waren de principale poincten.

Den XII^en, smorghens, heeft men bevonden dat de ghedaente⁺ vanden ghecruusten God up het kerckhof van sinte Michiels, in een huuseken, daertoe ghemaect, es afghedaen gheweest, daeromme menich meynssche beroert es gheweest vande voornomde onwillichede, de welcke ooc ghebuert es up andere kerchoven, als tsinte Jacops ende tsinte Pieters; daeromme men heeft ooc met een trompet voor de noenent van scepenen weghen ghestelt den prijs van hondert guldens, die de beeldebrekers te kennen gheven souden.

Ten zelven daghe heeft criminele sententie ontfaen eenen waghenerre, ter causen van diverssche dieverien, bij hem ghedaen, ende dat vande galghe ande Mudepoorte; die ter zelfster causen uut Curterijcke ghebannen es gheweest; ende (hij) was sachternoens ghejusticeert.

Ten desen daghe es ooc wederomme in stede ghebrocht de voornomde afghebroken beelde, dewelcke inde Schelde gheworpen was, ende buten der stede ghevischt inde prochie van Huesdene. De voornomde beeldebrekers hebben ook tEckerghem huerlieder quaet voortnemen betoocht in tafbreken van zeker beelde ende tverstroyen van doode beenderen van mensschen. Ghelijc overdaet es onlancx ghebuert elders, hoe wel ten zelven daghe voornomd de beelde van Onsen Heere, afghebroken, es wederomme an teruce ghehangen, ende de aermen an tlichaem ghevoecht, die zij ghebroken hadden.

Den XIII^en ende andere naervolghende daghen heeft men binnen der stede groote neersticheyt ghedaen omme de voornomde beeldesturmers te achterhalen, ende men heeft up sinte Pieters eenen daeromme ghevanghen, ghenaempt vander

+ Beeldebrekinghe.

[p. 316]

Moors. De presumptie was jeghens hem, midts dat hij ontrent desen tijdt van beeldesturmijnghe ghequest was, ende dat men bevonden hadde bloet ontrent de plaetsen, daer de ghebroken beelden ghestaen hadden, maer bij informatie es ghebleken, dat de zelve quetsuere uut andere causen ghebuert es. De nieumare van desen sticke es ghestroyt gheweest in alle de circunvoysine steden; oock es dit te kennen ghegheven den Hertoghe van Albe, als gouverneur generael van desen Nederlanden. De Spaignaerts vanden nieuwen casteele hebben oock binnen der stede de nachtwake ghehouden, vanghende ende apprehenderende sommeghe persoonen, bij nachte gaende.

⁺ Den XVII^en waren twee vrauwen ghevanghen, wiens mans doopsghesijnt waren, ende haerlieder kinderen onghedoopt ghelaten hadden, hoe wel de vrouwen van dier ghesinthede nyet en zijn. Daer zijn oock onlancx andere mannen gheloopen uuter stede, ter causen vande herdooperie.

⁺ Den XVIII^en, wesende den derden sondach inden vasten, heeft de bisschop, prekende in zijne cathedrale kercke, naer een corte uutlegghinghe van tevangelie, bescreven bij sinte Luuck, an het XI^e capitele, vanden blenden meynssche beseten met eenen stommen gheest, die Christus duer de craght van zijnder godheyt heeft uutgeworpen, dwelck de Phariseeusen seyden te gheschieden duer den prince vande duvels, Beelsebub. (Hij) heeft over tlaetste te kennen ghegheven de ordonnantie vande concilien van Trenten ende Mechelen, sprekende van drijerande scholen, omme den jonghen kinderen te leeren; ende deerste zal wesen een schole in alle prochiekercken, daer men allerande kinderen, aerme ende rijcke, leeren sal onsen Vadere, in tLatijnssche ende Vlaemssche, de groetenesse Marie, de XII articulen des gheloofs, de VII sacramenten, de VII dootsonden, de V gheboden vande heleghe kercke ende dierghelijcke godsalighe leeringhen, die alle catholijcke meynsschen behooren te weten, jonck ende oudt. Ten tweesten sal men nu voortan besorghen, dat in alle prochien zullen wesen scholen, daer de kinderen boven dien zullen leeren lesen ende scriven, Wals ende Vlaemsch,

+ Ghevanghen.

+ Predicatie.

[p. 317]

ten mijnsten. Ende men sal nu voortan niet meer ghedooghen zo vele scholen te wesen in deser stede, alsser nu zijn; hier voortijts over LXV jaren en waren maer twee zoo drije Latijnssche scholen, danof de principale was te Fratres⁽¹⁾ ende tot eenen M^r Loy vanden Houcke, daer uute vele goede ende gheleerde mannen uutghecommen zijn, in welcke scholen waren twee zo drije hondert kinderen, maer nu zijn bijnnen deser stede wel XL scholen, zom alleene hebbende XX ofte XXX kinderen, daerbij de meesters qualic connen gheleven, onder de welcke zijn ooc wel XII Latijnssche scholen ofte bet; heeft ooc de bisschop vermaendt, dat men den jonghen kinderen beweghen soude up sondaghen ende heleghe daghen ter kercke waert, met oversloppen, updat zij vande straten wesende, moghen van joncks hemlieden voughen totten dienst Gods, met goede manieren, ghelijc men hier voortijdts pleeght te doene, ende ghedaen hebben sommeghe, die nu tot grooter eere ghecommen zijn, als Viglius, proost van sinte Baefs, die zijn ouders danof alsnoch es bedanckende, bekennende, dat dit es gheweest den oorspronck van zijnder welvaert. Insghelijcs es ghebuert vanden gheleerden man inde rechten, Joachimus Hopperus, die wijlent raetsheere gheweest heeft inden secreten Raedt vanden Conijnck van Spaignen, in dese zijne Nederlanden, ende over een jaer ofte bet es ghetrocken met zijnder familie naer Spaignen, ten dienste ende rade vanden zelven Conijnck, inde plaetse van Tijsenack, die van daer commende, es bedeghen president vanden priveen Raedt in dese landen, inde stede vanden voornomden Viglius, die gheworden es hooftpresident vande Staten des lants. Ten derden heeft de bisschop vermaen ghedaen vande derde schole, die men noompt Seminarium ecclesiasticum, dewelcke nu es gheordonneert te Fratres, updat daerute souden moghen ghecoren werden mannen, die tot bedienen vande kercken souden moghen nut ende bequaem wesen, ghemerct dat men

(1) Fratres, de Broeders Hieronymieten.

[p. 318]

nu lettere jonghers vindt, die hemlieden tot sulcken staete willen begheven, ende indien hier inne nyet voorsien en wierde, metter tijdt men soude gheen ministers, pastuers ofte capellanen vinden, omme de prochien te bedienen. Dese schole werdt onderhouden ten coste vande gheestelicke persoonen, daertoe jaerlicx werden gheconfereert twee duusent guldens, daermede dat men leeren ende onderwijsen sal nyet alleene aerme jonghers, maer oock middelbaer, die zullen gheven naer de conditien vande oudders, tsij drije pond gr. ofte meer, regardt nemende up huerlieder ghestaethede, ende subleverende den oudders vanden cost, updat zij te bet huerlieder kinderen daertoe moghen beweghen met alle goede neersticheyt. (Voorts) heeft de bisschop ooc zeer ghepresen den jeghenwordeghen bisschop van IJpere, die inde voorgaende zaken wel zijn debvoir es doende, wel gheleerde mannen, als licentiaten ende advocaten, daertoe ooc bringhende, die de jonghers leeren ende onderwijsen de fundamenten vanden christelicken gheloove, zonder eeneghe winninghe ofte sallaris, wel wetende dat de jonghers, gheleert zijnde, zullen naderhandt bequame dienaers wesen vande ghemeente, zo wel int gheestelick als int weerelick; ende dat men zo menich onghereghelt meynssche vindt, es bij faulte, dat zij in huerlieder jonghde nyet en hebben gheleert Gods gheboden, zo dat zij gheenen God en kennen, upgroyende als wilde wauters, want ghelijc men jonghe plantsoenen moet beschicken in een goede vruchtbareghe eerde, ende afsnoyen drooghe tacken, also moet men ooc de jonghers eerst indrucken goede ende salighe leeringhe, daermede zij upgroyen sullen in alle duechden ende vreese Gods, hemlieden⁺ met eenen leerende sebare⁽¹⁾ manieren; ende daer men sulcs niet en doet, tes een teecken dat de insetenen cleene affectie hebben tot ons catholijc gheloove ende totte ghemeene welvaert.

Ten zelven daghe was binnen dese stede ghecommen den Grave van Megem, heere vanden orden vanden gulden Vliese ende

+ Meghen.

(1) Sebare, zeegbare.

[p. 319]

gouvernuer van Ghelderlandt, wiens grootvadere was onthooft binnen der zelve stede ten tijde van vrau Marie, dochtere vanden hertoghe Kaerle, die versleghen wierdt in Lorrayne, voor Nantchy. Ende ghemerct dat dese toecommende weke jaermaert was van dese stede, ende in het beghincsele peerdemaert, zo zijn alhier ghearriveert vele edelmannen ende andere.

Den XXII^en ende andere daghen vande halfvasten weke⁺ waeren diverssche dieven ende bursesnijders ghevanghen upde maerten ende herberghen van dese stede, die met groote hoopen ghecommen waren omme stelen ende de goede lieden te berooven, ende zom van hemlieden in groote menichte van X zo XII ter vanghenesse gheleedt.

Den XXIIII^en, inden Raedt van Vlaenderen, smorghens, was⁺ bijden president ende andere raedsheeren verclaerst, dat zeker quantiteyt van teenewerck, bijden procureur generael achterhaelt ende hier te lande inneghebrocht uut IJnghelandt, in biertonnen, gheconfisquiert te wesene ten proffijte sConijncs ons gheduchts heere, achtervolghende zijn placcaten, daerup ghepublieert, verbiedende eenich goedt uut tselve landt te bringhene, noch ooc van hier dauwaerts te beschickene, up verbuerte vanden goede ende andere peynen, daertoe staende. Voor dese confiscatie heeft men ghedachvaert de persoonen, die hemlieden an tselve goedt eenich recht zouden willen vermeten bij memoriael briefkins, an tsGravensteen ende elders gheaffigiert, ende ten laetsten ooc met een trompet binnen dese stede; nemaer ghemerct dat nyemandt hem tselve goet annedrough, zo es ghewesen de confiscatie, ende dat men tvoornomde teen vercoopen soude, ten proffijte vanden Conijnck, houdende nyet min notitie vande vercoopinghe. Ghelijcke arresten, saisissementen ende venditien ghebueren ooc in Inghelandt vande goedinghen, den insetenen van desen lande toebehoorende, hoe wel men hoopt dat curtelinghe desen twist cesseren sal tusschen dese twee voysine landen, ende ten dien fijne zijn uut dese landen ghesonden sommeghe heeren, als ambassaduers, naer IJnghelant, omme danof een uutinghe te makene ende

+ Dieven ghevanghen.

+ Confiscatie.

[p. 320]

accoort, indien dat doendelick es, zonder groote schaede van dese Nederlanden, daer vooren men behoort den almueghenden God te bidden, dat ten goeden hende mach commen, ghelijc sommeghe predicanten in huerlieder sermoen tghemeente daertoe zijn vermanende.

⁺ Den XXIX^en voor schepenhuus ende up andere ghecostumeerde plaetsen binnen dese stede heeft men uutghelesen een placcaet sConijncs, ons gheduchts heere, daerbij allerande selvere penninghen van vrempde heeren, conijnghen, hertoghen, princen ende graven zijn verclaerst te wesene bijlloen, ende bijdien zijn verboden allerande Duutssche ende andere daelders, die binnen desen lande van herwaerts overe zijn overvloedelick overcommen, zo dat bijna anders gheen ghelt hier te lande en werdt uutghegheven dan daelders, dewelcke zijn van diverssche prijse, zom van IIII s. VIII gr., som van V s. ende som van V s. IIII gr., wesende ooc vele van dien van gheen goet uprecht alloy cours ende ganck hebbende, boven huerlieder weerde, nyet min ghemerct de menichte vande zelve daelders ende andere vrempt ghelt es bijden Conijnc toeghelaten, dat de zelve penninghen zullen noch cours hebben den tijdt van II naervolghende maenden, updat eenen yeghelicke hem binnen middelen tijde danof zoude voorsien ende quyte maken mette mijnste schade. Es ooc eenen yeghelicken verboden, te behouden ofte maken smelthovens, ende de goudsmeden, hebbende zulcke hovens, moghen die behouden tot huerlieder exercitie, met meer andere poincten, daertoe refererende.

⁺ Den XXX^en heeft Augustijn van Huerne, notaris inden Raedt van Vlaenderen, uutghelesen eenen brief, addresserende anden raedslieden, daerbij de Hertoghe van Alve scrijft, hoe dat hij verstaen heeft van sommeghe overtreders van sConijncs placcaten, mencionerende vanden pardoene, hemlieden ghejont, die inden voorleden trouble ghehantiert hebben de ongheoorloofde predicatien, alsnoch nyet en zouden hemlieden zelven ghereconcilieert hebben met Gode van hemelrijcke, de catholijcke kercke, ende ghedaen zulcx als den Conijnc bevolen heeft te doene, omme

+ tAfcoepen vanden ghelde.

+ Vanden pardoene.

[p. 321]

te gauderen vande remisse, zulcke lieden ghejonght, zo eyst dat de voornomde hertoghe beveelt den raetslieden ende alle andere officiers, dat zij daertoe neerstich toesicht nemen, omme zulcke mesachters te doen punieren als heretijcquen, ende dat zij, raetsheeren, voetstaens senden zouden briefven an alle officiers, hemlieden dies vermanende, ende dat men de zelve onghewilleghe persoonen den voornomden hertoghe te kennen gheven, die hemlieden sal doen punieren naer huerlieder meriten ende verdiensten zonder verdragh.