Dagboek van Cornelis en Philip van Campene, behelzende het verhaal der merkwaardigste gebeurtenissen, voorgevallen te Gent sedert het begin der godsdienstberoerten tot den 5en april 1571

Hoymaendt.

Den II^en zijn smorghens ghearriveert binnen de prochien⁺ van Everghem, Wondelghem, Meeriekercke ende andere circunvoysine prochien, diverssche ruuters te peerde, Spaignaerden ofte Italianen, ghefouriert wesende upden ghemeenen landsman, de huuslieden bedwinghende hemlieden huerlieder mosaetsen ende peerdencost ende fouraige te ghevene, daeromme de pachters met huerlieder peerden ghereden hebben naer de

+ Ancompste van soldaten.

[p. 264]

stede. Sghelijcs es ghebuert ende noch daghelics ghebuert in andere prochien ende heerlicheden van Vlaenderen, als te Swijnaerde, Dronghene, Heertvelde, Steeghene⁽¹⁾, Wachbeke⁽²⁾, Bouchoute, ende meer andere. In sommeghe plaetsen hebben zij de huuslieden berooft van huerlieder ghereedt goedt ende ghelt, de sloten open brekende, schoffierende de maeghden, de lieden doot stekende, ende anderssins groot ghewelt ende overwillichede bedrivende jeghens de huuslieden.

⁺ Den III^en, smorghens, zijn zom vande voornomde ruuters duur dese stede ghereden, nemende den wech naer Melle, daer sondaechs te vooren als ghistere kerremesse was.

Den IIII^en zijn zij vertrocken van Melle, smorghens, naer tgheluut vanden trompette, elders, welcke prochie van Melle ende voysijne Wettere hebben grooten last ghehadt vande soldaten, die ten diverssche tijden daer huerlieder vertreck ghehadt hebben tsichtent den laetsten trouble ende emotie, in Vlaenderen ghebuert, ter causen vande nieuwe religie, ten welcken tijde ghebuerde in dese prochien ooc de beeldenbrekinghe.

Ende ten desen daghe waeren drie mans persoonen ghetortureert vander stede weghen.

⁺ Den VI^en heeft begonst te vermanen omme betalinghe thebbene vanden honderdsten penninck, Jaques Feron, ghedeputeert totten ontfanc vande Langhemunte ende circunvoysine straten, dewelcke tsanderdaechs betaelt wierdt, ende up andere voor ende naervolghende daghen.

⁺ Den XII^en es bij scepenen vander Kuere ter doot verwesen Joorkin de Vos, freutenier, ende also men de sententie ghelesen heeft, zo es ghebuert dat hij, Jooris, jeghens de quade sticken, bij hem bedreven, ten diverssche stonden heeft gheseyt, dat die niet warachtig en waren, met injurieusen woorden ten laste vanden onderbailliu ende scepenen, ende tsachternoens

(1) Steeghene, Stekene.

(2) Wachbeke, Wachtebeke.

+ Tvertrecken vande ruuters.

+ Den honderdsten penninck.

+ Jooris de Vos.

[p. 265]

wierdt de voornomde sententie ter executie gheleyt voor sGravencasteel, tusschen de pilaren, hoe wel daer was ooc gherecht de leere ande potente staende upde Veerleplaetse, want de vreese was, dat hij hem niet wel begheven en zoude totter doot, ende ten dien respecte wierdt de sentencie ghepronuncieert vande doot zonder denominatie, tsij bijden zweerde ofte galghe, midts dat hij, Jooris, zeer listich ende vul van quaede pitssen⁽¹⁾ gheweest hadde; hij heeft eens over XII jaren, ghevanghen wesende, uutghebroken uuten Chaucelette deser stede, ende hendelinghe es hij metten zweerde gherecht.

Den XIIII^en heeft mer Jacop van Hesselt, raedt sConijncs ons⁺ gheduchts heere, inden nieuwen criminelen Raedt neffens den Hertoghe van Alva residerende, ende ooc inden Raedt van Vlaenderen, als hedent inde continuatie vande saken, presiderende met M^r Lievin Snouck, ooc raedt als vooren, belast eenen procureur, ghenaempt Cocman, beneden inde vanghenesse te gane, ter causen dat een van zijne M^rs presenteerde extraordinaerlic zeker zake, daeranne, ten alderen quaedsten commende, volghende de ordonnantie vanden hove, maer en cleefde een pecuniaire boete, dewelcke de procureur presenteerde voetstaens te betalene, ende niet jeghenstaende zijnen redelicken offre ende presentatie, moeste beneden tzijnder confusie gaen, dwelck de practisijnen seyden onbehoorlic ende buten trayne van justitie ghedaen zijnde.

Ten zelven daghe was bijden hove ontboden, smorghens,⁺ Jan vanden Steene, boucprentere ende boucvercoopere, ter causen dat over sommeghe daghen alle de boucvercoopers verbodt ghedaen es gheweest bijden procureur generael van Vlaenderen, gheen vercoopinghe van boucken te doene, tot dat anders gheordonncert zij.

Den XV^en heeft men gheboden met een trompet upde ghecostumeerde⁺ plaetsen, van heeren ende wet weghen, dat eenen

(1) Pitssen, voor poetsen.

+ Cocman.

+ Van boucvercoopers.

+ Den honderdsten penninck.

[p. 266]

yeghelicke onder de commijsen overbringhen zoude den honderdsten penninck, ende dit over de tweeste betalinghe, ghestelt ghedaen te werdene tsinte Jansmesse, up eerlicke executie jeghens den ghonen, die in ghebreke zullen wesen, volghende de ordonnancie.

⁺ Den XVI^en, wesende sondach, heeft men tot Antwerpen ghepublieert tpardoen ter causen vanden voorleden trouble inde religie, ter presentie vanden Hertoghe van Alve ende meer andere notabele personagen; ende dit ghebuerde ontrent den avent. Uut dese pardoeninghe zijn ghesloten alle ketters, schismatiquen, consistorianten, ghebannen ende fugitiven, ende ooc de ghone, die nu voortan hemlieden niet en willen reguleren naer de ordonnancie vande catholijcke kercke. Int openbaren van desen pardoene waren bijden voornomden hertoghe sommeghe solemniteyten ghebruuct, ende uuten casteele vele diverssche engienen afgheschoten, makende groot gheluut binnen Antwerpen, daer groote menichte van volcke nutte circunvoysine steden vergadert was, zo dat zeer lettel lieden consten anhooren ende verstaen de publicatie vanden pardoene, dewelcke wierdt uutghelesen up een stellinghe, voor stadthuus ghemaect. Daer ontrent ooc waren de soldaten ende archiers vanden voornomden hertoghe, die ooc nu voortan aldaer zijn residentie es houdende ande Meerebrugghe.

⁺ Ten zelven daghe, smorghens, was in Onse Vrauwe kercke binnen Antwerpen ghepublieert tjaer van gracie, ofte jubileum universeel vanden heleghen vadere Pius, paus van Roome, den V^en van dien name, omme te anroepen de goddelicke hulpe jeghens de ongheloovighe, achtervolghende de briefven danof ghewaghende, ghedateert den VI^en Aprilis laetsleden, ende gheprent tot Bruessele, inde welcke staet ghenarreert hoe dat kerstenrijcke alomme zeer beroert es met tweedracht inde religie, duer de heretijcquen, die upstaen jeghens huerlieder natuerlicke princen ende heeren, ghelijc over vier jaren in dese Nederlanden ghebuert es, ende nu, Godelof, gheassopieert ende ter neder gheleyt, maer dat claghelic es, desen twist duert noch

+ Pardoen generael bijder Co. Ma. ghegheven ter zaken vande voorledene troublen.

+ Dit jubileum was ghepublicert up eenen anderen dagh, maer ten desen daghe was een andere pardoen vercondicht, zo hier naer bescreven zal wesen anden XXX^en dach van dese maendt.

[p. 267]

in Vranckerijcke, daer de Hughenoosen zeer vele verdriets andoen dat conijnckrijcke, met bernen, blaken ende veel bloetstortinghe, nu in deen provincie, dan in dandere. Boven dien, den Turck oorsake nemende duer de discordie vande christenen, heeft dese jaerschaere hem bereedt ghemaect te watere ende ten lande, omme de kerstenen te bevechten. Omme dese plaghen van onsen hals te weerene, zo heeft de voornomde paus uut sonderlinghe gratie ghejont alle gheloovighe ende catholijcke meynsschen, dat zij zullen moghen vercrighen vul remis ende pardoen van huerlieder sonden, hoe groot ooc die zijn, uutghesteken de beloften van zuverheyt ende religie, alzo die pleghen te vercrighen, die de kercken van Roome int jaer van jubilee zijn besouckende; dies zijn zij ghehouden drie daghen inde weke, te wetene swoondaeghs, svriendaeghs ende saterdaeghs te vasten met bedinghe ende aelmoesen, ende te verkiesen eenen biechtvadere thuerlieder beliefte, behoudens dat hij daertoe bijden bisscop ofte zijnen commijs zij gheadmitteert, ende sondaeghs daer naer nutten devotelick sacrament vanden autare. Uut dese pardoene zijn ghesloten alle de ghone die verlaten hebben thelich ende catholijc gheloove, huerlieder fautuers ende receptatuers, metgaders die haerlieder boecken lesen sonder consent vanden paus, die de zelve boecken thuerlieder huuse behouden, prenten, ende anderen communiquieren. Voorts ghebiedt de paus alle patriarchen, aersbisscoppen ende bisscoppen, dat zij tvoornomde remis ende gratie doen alomme publieren inde prochien ende limiten, onder hemlieden rustende.

Den XXVIII^en waren de wapenen van Mijnen heere van⁺ Laerne ghehanghen an een stic van zwart lakene, voor de poorte vande Freumineuren, ende de choor was rontsomme behanghen met zwart lakene, metgaders de capelle ter zijde, ende inde midden vanden choor was ghemaect een huusekin, besteken met keerssen, ende alomme upde lakenen de wapenen vanden voornomden heere, die inde voornomde capelle begraven es, zo vooren gheteeckent es anden XXV^en van Sporckele, ende ten zelven daghe heeft men het huutvaert ghehouden

+ Mijn heere van Laerne.

[p. 268]

vanden zelven heere zeer pompeuselick, met diverssche tortssen ende menichte van keessen. Daer was eenen ghecleedt als eenen heraut. De wapenen, helmet, spooren ende zweert wierden vooren ghedreghen. Inden dienst vander messe, naer tevangelie, wierden de voornomde wapenen ende andere sticken telcken bijden heraut voor den autaer ghedreghen metter assistentie van eenen andere, die de voornomde sticken inde handt drouch, den heraut hem convoyerende, ende daer naer heeft de naerste bestaende vanden overledene gheoffert een keersse, die gheconvoyeert wierdt bijden heraut ende eenen anderen edelman, zonder dat yemandt meer heeft geoffert. Daernaer wierdt ghestelt voor den hooghen aultaer eenen leunstoel, daer inne gheseten heeft eenen Freumineur van buten, die, doende de collatie in Fransoyssche tale, heeft voor zijn theme ghenomen de plaetse Pauli totten Hebreen, int IX^e capitele, daer hij scrijft: Statutum est hominibus semel mori post hoc autem judicium. Ende procederende voorts heeft gheseyt hoe dat de overledene heer van Laerne vul van jaren overleden es, ende bijdien te min es te verwonderen ofte beclaghen zijn natuerlicke doot, dewelcke ghemeene es alle meynsschen, edele, onedele, rijcke ende aermen, want tes een statuut ende arrest, dat alle meynsschen sterven moeten, ende alzo de poëte seght, pallida mors equo pulsat pede pauperum tabernas regumque turres, daertoe de predicant heeft ghevought vele andere scriftueren, vertreckende ooc dat de overledene den keyser Carolus ghedient heeft in wapenen ende bij hem beghift wierdt met ridderschap, ende ten tweesten heeft uutgheleyt van het laeste oordeel, daer de Heere segghen zal totte goede catholijcke meynschen, die zonder doot soude overleden zijn: Compt, ghij ghebenedijde mijns Vaders, ende besit dat rijcke, dwelc ulieden bereedt es. Ende totte boose meynsschen zal hij zegghen: Gaet in dat eeuwich vier. Van dese sententie en sal niemandt moghen appelleren, maer voor dit ghewijsde zal eenen yeghelicken ontfanghen een particulier vonnesse, daeraf dat Paulus spreect. Dese voornomde predicant

[p. 269]

betoochde, dat hij een cloeck man was, wel ter tale, hooghe gheleert int Latijne ende Griecxe tale. De cause dat dit uutvaert nu eerst ghedaen wierdt, was bijdien dat sommeghe wilden segghen, dat de weduwe bevrucht was, maer tselve es onwarachtich bevonden.

Den XXX^en, naer de VI hueren smorghens, wierdt de groote⁺ clocke gheluut van sinte Baefs, ten III stonden, ende te VII hueren, de bisscop prekende, heeft vercondight tpardoen dwelck den insetenen van desen lande de paus van Roome ghejont heeft de ghone, die inden voorleden trouble mesdaen hebben, bij faicte ofte faveure, behoudens dat zij uut alder herten hemlieden bekeeren met penitentie, ende omme dese penitentie te ontfaene, es ghedeputeert de aersbisscop van Camerijcke, Maximilianus a Bergis, als principael juge vanden paus daertoe ghecommitteert, die voorts heeft zijn macht ende autoriteyt ghesubdelegeert den bisscoppen van dese Nederlanden, ende de bisscop van deser stede heeft hier toe ooc ghedeputeert V gheleerde mannen, onder de welcke was deerste⁺ heer Clement, canuenic officiael ende archidiaken van desen bisdomme, licentiaet inder Godheyt; den scholastere vande voornomde cathedrale kercke, ooc licentiaet ende doctuer inder Godheyt; voorts noch andere twee ooc gheleerde inder Godheyt, ende ten V^en heer Jan de Bave, deken vanden kerstene ende pastuer van sint Jacops. Dese gratie zal dueren III maenden tijdts, daeruute dat ghesloten zijn alle apostaten ende vervallen, die hemlieden zullen moeten anders voorsien van gratie.

Ten zelven daghe, ontrent den IX hueren, zijn de president⁺ ende sommeghe raedslieden vergadert up sGravencasteel, ende ooc de advocaten, procureurs, huissiers, boden ende meer andere clercken ende insetenen, aldaer men heeft uutghelesen zeker missive vanden Hertoghe van Alve, adresserende anden voornomden raedslieden, bevelende dat zij in alder neersticheyt condighen ende doen condighen binnen Vlaenderen, alomme daer men ghewone es zulcke publicatie te doene, de gratie ende pardoen bijden Conijnc ghejont zijne ondersaten van

+ Pardoen ende gratie van pijne ende van sonde, van excommunicatie ende irregulariteyt.

+ De officiael, de scholastere, de archipresbiter, den penitentiaris ende den deken te Ghent. Te Tenremonde, te Hulst, tot Axele, in tlandt van Waes, zijn andere ghedelegueert, ende ooc binnen Audenaerde ende elders.

+ De conijnclicke gratie bijde welcke vergheven werdt stic vanden trouble ende commotie, ghecommitteert jeghens zijne Majesteyt, metgaders alle peynen, amenden ende punitie corporele ende criminele, daerinne de delinquanten misdaen hebben jeghens den Conijnc ende justitie, hemlieden wederomme stellende in huerlieder goede name ende fame. Alle officiers imponerende silentie, satisfactie ende beteringhe eerst ende alvooren ghedaen, volghende de pauselicke ordonnantie daerop ghemaect, hiervooren gheroert, binnen II, III maenden naestcommende, met belidinghe ende confessie vanden catholijcxen gheloove ende belofte daerinne te leven ende continueren, ende inde onderdanicheyt van onser belegher Moeder die catholijcxe ende Roomsche kercke, alles up pene van te verliesen de vrucht van dese jeghenwordighe gratie ende pardoen, ende bovendien rigoreuselie ghestraft te worden, na antwijsen vande ordinantien ende placcaten.

[p. 270]

dese zijne patrimoniale landen, dwelck wierdt uutghelesen bijden greffier, ende daernaer bijdie vanden Audenburgh ende scepenen der stede van Ghendt, ende voor ende naer thuutlesen hebben de stadt speellieden ghetrompt. Bij dese pardoene werdt al vergheven, nemaer hier uute werden ghesloten alle predicanten, die hemlieden in tlandt inneghebroght hebben, die se ghelogiert hebben, die hemlieden diakens ghenoompt hebben, consistorianten, brekers, die wapenen ghedreghen hebben jeghens den Conijnck, allerande officiers, advocaten, procureurs, scepenen ende anderen, die ter causen van huerlieder officie eedt ghedaen hebben den Conijnc ofte zijne commijsen, ende dies niet jeghenstaende hebben de predicatien ghefrequenteert; hemlieden officiers werdt nochtans toeghelaten ende gheconsenteert requeste anden hertoghe voornomd te presenteren, ende naer tbevindt van huerlieder sticke remis te vercrighen. Insghelijcs uut dese gratie werden ghesloten alle relapsen ende vervallen, die danof ghepeniteert hebbende, zijn wederomme ghekeert tot huerlieder eerste dolinghe. Voorts alle de ghone, die zeker compromis ofte ghescrifte hebben ghehandteeckent, dwelck wierdt ghepresenteert de Hertoghinne van Parme ende Placence, sConijncs sustere ende gouvernante van dese Nederlanden, ten tijde als de voornomde uproer ende commotie begonste jeghens de catholijcke Roomsche kercke ende de coninlicke Majesteyt, zo dat uut dese pardoene zijn ontrent neghen conditien van persoonen uutghenomen, ende alle de andere, die uut simpelhede, verzwijmpthede, quaedthede ofte anderssins zijn beschuldich ter causen vanden voorleden trouble, die hebben gratie ende pardoen van sConijncs weghen, behoudens dat zij hemlieden bekeeren, ende doen zulcx als de paus bevolen heeft; ende jeghens de ghone, die hemlieden daer naer niet en willen reguleren, zal gheprocedeert werden naer rechte. Dit voornomde pardoen was te Madrijd bij den Conijnc uutghegheven, in novembri a^o LXIX, onderteeckent bijden voornomden Philips, zo tvoornomde placcaet te kennen gaf, met meer andere articlen, die hier te lanc waren te verhalen. Ende up

[p. 271]

desen sondach wierden de voornomde gratien ghepublieert alomme in dese Nederlanden, naer tbevel vanden voornomden hertoghe ende gouverneur. Ende alzo de voornomde gratie ghepublieert wierdt bijder stede ontrent de noenent, zo heeft men gheluut de weercclocke ende alle andere clocken vande prochiekercken, in teecken van blijsschepe, hoe wel letter lieden danof verblijdt zijn, regardt nemende upde persoonen, die vanden pardoene niet en vermoghen te gaederen, ende (up) de belastinghe, daermede die de voornomde predicatie ghefrequenteert hebben, belast zijn, die ooc ghesuspendeert zijn van huerlieder jaerlixe renten ende goedinghen, ten laste vanden conijnc ofte stede, tot dat zij vuldaen hebben, zo voorscreven es.

Ten zelven daghe was tinhouden vande pauselicke pardoene scriftelic ghestelt inde voorkercke van sinte Baefs, metten tenuere ende inhouden van dien, metgaders de namen vande ghesubdelegeerde bijden bisschop totter audientie vande biechte. Ende ter causen van dese voorgaende pardoenen heeft men over XIIII daghen tot Antwerpen gheviert, daer de Hertoghe van Alve es residerende, die teenemael van Bruessele es ghescheeden, met hem nemende alle zijn juweelen ende catheylen, ende ooc de ghone, die van oudts tijden pleghen in thof te Bruesele te blijvene.