Dagboek van Cornelis en Philip van Campene, behelzende het verhaal der merkwaardigste gebeurtenissen, voorgevallen te Gent sedert het begin der godsdienstberoerten tot den 5en april 1571

[p. 204]

1569.

Lauwe.

⁺ Den IIII^en pleecht te wesen den feestelicken dach binnen Ghendt van sinte Veerle, maer bijde nieuwe ordonnantie vanden bisscop en was gheenen gheboden heleghen dach.

Den V^en, wesende dertienavent, heeft ghepreect, zoo voorscreven es, de voornomde Jesuyt, midts dat sdaechs daernaer, wesende donderdach, was den feestelicken dach der conijnghen.

⁺ Ende up desen dach, ontrent de noenent, heeft Prijsbier, secretaris vander Kuere, ten tuyne voor scepenhuus uutghelesen de placcaten ende mandementen sConijncs ons gheduchts heere, concernerende de heresien ende ketterien der Lutherianen, de inhibitie ende verbod vande ghereprobeerde boucken ende desghelijcs vande medehulpers, medepleghers ofte fautuers, ende ooc vande schoolmeesters, met meer andere zaken dien aangaande, up zeker groote peynen ende bruecken daertoe staende, ende dit volghens de ordonnantie van de zelve, ghebiedende dat men tweemael tsiaers, te wetene tsint Jansmesse ende Kerstmesse, ofte daer ontrent, de publicatie doen zoude vande voornomde mandementen.

Ende up desen dach sommeghe overwilleghe Spaignaerden uuten nieuwen casteele hebben upde Veerle plaetse een beroerte ghemaect jeghens de vercoopers, vande prijsen, daer duere eeneghe ghequest wierden vande insetenen deser stede.

⁺ Den VI^en, wesende XIII dach, de bisscop van Ghendt prekende tsinte Baefs, smorghens, gaf te kennen de redene, waerbij dat hij ghemoveert es gheweest den pussemier, danof hiervooren

+ Sinte Veerle.

+ Van heresien.

+ Predicatie.

[p. 205]

gheroert es, te ontsegghen de begravinghe bijden gheloovighen, omme te payene de ghonen, die daeromme beroert zijn gheweest, hoewel jeghens de uprechte redene, want eerst de heleghe scriftuere, als David in zijnen XIIII^en psalme, vraghende: Heere, wie sal daer wonen in uwen tabernakele? onder andere zeght: Die zijn ghelt nyet ghegheven heeft tot wouckere. Ende voort Christus beveelt, dat men doende leeninghe van ghelde, daervooren niet ontfaen en zoude. Dwelck ooc de heydenssche philosophen wel wetende, als Aristoteles, segghen dat ghelt inneghebrocht es omme daermede manghelinghe te doene, ende allerande waere te ghecrijghene voor ghelt, ende niet te winnen ghelt met ghelt. Ende want de christelicke kercke heeft bemerct, dat onder de christenen veel pussemiers zijn, souckende sonder aerbeyt ende perikele haestich rijcke te werdene, zo heeft de vergaderinghe ende concilie van Lateranen over IIII^c jaren ghestatueert, dat zulcke openbare wouckeraers niet en zouden ontfanghen werden totten heleghen sacramente des autaers, noch totter christelicke begravinghe, indien zij gheen penitentie ghedaen en hebben, met restitutie anden ghonen, danof zij tghewijn vanden wouckere ontfaen hebben, ende bij ghebreke van dien anden aermen, want tes een ghemeen regule van sinte Augustijn, dat die sonde niet vergheven en werdt, ten zij dat men weder gheve den ghonen, die men ghenomen heeft. Daeromme Sacheus seyde totten Heere: Inghevalle dat ic yemandt bedroghen hebbe, ic gheeft hem vierfault wederomme. Boven dien tvoornomde concilie beveelt dat men huerlieder offeranden vande openbare wouckeraers inde heleghe kercke niet ontfaen en zoude. Ende de ghone, die ontfaet huerlieder offeranden, ofte totter christelicke begravinghe, tghone dat hij ontfaen heeft, sal wedergheven ende tot dat hij vuldaen heeft naer den wille des bisschops, zal ghesuspendeert werden vande executie van zijnen officie, ghelijc dit staet bescreven int III^e capitele vande wouckerien, inde gheestelicke rechten. Ende ooc inden VI^en bouck, an teerste ende tweede cap. vande zelve materie. Hieromme hebben Onse Vrauwe

[p. 206]

Broeders, die tvoornomde lichaem begraven hadden, moeten ontgraven ende elders in tonghewijde begraven, ende zijn ghevallen inde voornomde penen. Ten laetsten gaf de voornomde bisscop te kennen, hoe dat hij aflaetbrieven ontfaen heeft vanden paus van Roome, die, bemerckende de desolatie van dese Nederlanden, ter causen vande heresien ende dolinghen daerinne ghesayt, heeft duer zijn autoriteyt bevolen alle christene meynsschen, dat zij met bedinghe, vasten, aelmoesen ende andere goede wercken hemlieden bekeeren zouden tot God ende zijner ghenaede, vermanende ooc totte ghemeene bedinghe met processien generalen ende ommedraghen vanden hoochwerdeghe sacramente. Overzulck sal men in sondaghe naerstcommende processie houden, ende de vergaderinghe zal wesen in sinte Baefs kercke, ende den dienst vande messe zal gheschieden in sint Jacops kercke, want al eyst dat de vianden des gheloofs eensdeels uuten lande vertrocken zijn, zij mochten wederomme keeren.

⁺ Den IX^en, wesende sondach, de voornomde bisscop prekende in sinte Baefs kercke, heeft een groot verclaers ghedaen vande voornomde aflaetbrieven ende vanden teneure van dien, ghelijc voorscreven es. Ende zeer corts naer tsermoen heeft men den dienst vande messe ghedaen, ende daernaer processie wijs ghegaen naer sint Jacops, metten hoochwerdeghen sacramente, daer men den principalen dienst vande messe ghedaen heeft; ende dit es voor de eerste processie. De tweeste zal ghebeuren in woensdaghe naerstcommende, van sinte Baefs naer sinte Michiels, ten welcken daghe sullen de catholijcke vasten, zo zij ooc doen zullen svriendaeghs ende saterdaechs. Ende upden vriendach zal ghehouden werden de derde processie van sinte Baefs naer sinte Pieters. Ende sondaeghs daernaer zullen de catholijcke nutten, met voorgaende biechte ende penitentie, tsacrament des autaers; ende die dese weke belet hebben, mogen hemlieden prepareren met ghelijcke bedinghe ende vasten dese toecommende weke. Ghelijcke processie heeft zelve ghehouden binnen Roome de paus, gaende van sinte Pieters kercke naer

+ Predicatie.

[p. 207]

drie andere kercken, up drie distincte daghen, over twee maenden tijdts, als de vianden des gheloofs zeer sterck bij een waren jeghens de catholijcke. Ende tselve heeft de voornomde paus gheboden te doene in alle andere christelicke landen, ter welvaert van dese Nederlanden, ende omme dieswille dat de christene te ghewillegher zijn zouden, heeft de paus de thresooren vande ghenade Gods gheopent, ghevende eenen yeghelicken priester consent den belijder te absolveren van allerande sonden, ooc ghereserveert de Paus, uutghesteken de beloften van religien ende pelegrimagie tot Hierusalem, ende boven dien, die dese ordonnantie van biechten, bidden, vasten ende processie zullen onderhouden, heeft de voornomde Paus hemlieden ghejonght de gratie apostelijcke, diemen verdient inde jaren der gratie, ghelijc de bullen daeraf mencioneren.

Den XI^en zijn binnen deser stede ghearriveert scepen gheladen⁺ met munitien van oorloghen, als engienen, lancx de Schelde van Valenchiene.

Den XII^en heeft men ghehouden processie generale, zo voorscreven⁺ es, ende in dese processie was de bisscop, gaende onghemijtert in zijn choorhabijt, ende de heeren vanden Raede, metgaders scepenen van beede bancken, ghinghen mede sonder wasse keessen in huerlieder handen, alzo zij nochtans pleghen te doene up andere tijden.

Den XIIII^en was processie generael alsvooren bescreven staet.

Den XVI^en, de bisscop prekende in sinte Baefs kercke, gaf⁺ te kennen hoe dat de insetenen hemlieden redelick ghequeten hadden inde voorgaende processie daghen, maer datter lettere gheweest hadden te biechte, ende dat niet behoorlick en es van sommeghe goede lieden, die altijts beyden tot upden laetsten dach, eer zij hemlieden voughen totter biechte, meenende zeer scrupuleuselick dat men vande biechte terstondt behoort te gane totter tafele des Heeren, mesprijsende zulcke costume inde heleghe kercke, want men mach wel twee zoo drije daghen van te vooren te biechte gaen, ende het en es nyet ongheoorloft tot aventmael Christi te gane, al waert dat de

+ Engienen.

+ Processie.

+ Predicatie.

[p. 208]

conscientie beladen waere met sommeghe daghelicxe sonden, ende in zulcken ghevalle en es nyet van noode telcken totten priester te gane, maer tes ghenouch, dat men zijn toevlucht neempt tot God. Voorts de voornomde bisscop vermaende zijn ondersaeten tot beteringhe des levens, ende dat eenen yegelick neerstelick up heleghe daghen frequenteren soude de kercken, omme te anhooren den dienst Gods. Ende hoe wel hij weet datter vele zijn, die groote blasphemien spreken jeghens thoochwerdich sacrament des Autaers, van de welcke de catholijcke hemlieden verscheeden zullen, ende die ande wethouders overbringhen, updat zij moghen ghepuniert werden naer huerlieder verdiensten, indien zij niet en willen afstaen van huerlieder quaet propoost, ende men vermach de zelve te bedwinghen ter kercke te commen, naer duutwijsen vande ghelijckenesse, die Christus in thelich evangelie voortbringht, daer hij leert vanden ghenooden ter brulocht, danof de eeneghe waren ghenootsaect ter brulocht te commen.

⁺ Den XXIII^en pleecht te wesen sinte Vincents dach, maer nu nyet, volghens de nieuwe ordonnantie van den bisscop van Ghendt.

⁺ Den XXIIII^en es uut sGravensteen ghevoert naer Bruesele Mijn heere van Wulverghem, swaghere vanden procureur generael, ende joncheere Jacques Masereel, de jonghe, een goedt edelman, die den Hertoghe van Alve ghedient heeft inde laetste oorloghe. Dese Heere van Wulverghem was over twee zo drije daghen ghevanghen te Deynse, bij eenen Arendt Boessins, wijlent een vande vier capiteynen deser stede, naer de beeldesturminghe, die ooc ghevanghen es te Bruessele, uut causen dat hij ooc was inde laetste emotie een beeldesturmer, zo de procureur generael oorconden heeft ghedaen hooren tsijnen laste, ende alzo die met assistentie vande Spaignaerden eenen anderen ghevanghen heeft, es ooc ghevanghen, naer tghemeen wordt: Die den put heeft ghemaect omme eenen anderen, es zelve ooc daerinne ghevallen. Ende inde voornomde stede van Deynse zijn ghefouriert Spaignaerden, zo ooc binnen Audenaerde, over

+ Sint Vincent.

+ Wulverghem.

[p. 209]

twee zo drije weken, ende ooc te Meenene, in Westquartier, zijn ooc Spaignaerden ofte Italianen, ende elders Duutsschen, zo dat lant al omme zeer beroert es, sonderlinghe in dese Nederlanden ende Vranckerijcke, daer menich ghegoedt man compt anden hals ter causen vande nieuwe religie ende leeringhe. Ende de huusvrauwen ofte vrienden vande inneghedaechde fugitiven en vermochten hemlieden gheen hulpe ofte bijstant doen, zo nu onlancx ghepublieert es. Ende elck moet overlegghen de briefven ende mummenten die spreken ten laste ofte proffijte vande fugitiven, upde peyne van gheacht te werden voor een fugitijf, alzo de ordonnantien, danof ghemaect, roeren.

Den XXV^en heeft men justitie ghedaen voor sGravensteen⁺ ende upde Veerleplaetse, van drije persoonen; den eenen, ghenaempt Jan Laute, die verberrent was, ende dandere twee wierden onthooft, ter causen vande nieuwe religie. De eerste persevereerde in zijn opinie ende heeft langhen tijdt ghevanghen gheweest, ende over III zo vier maenden sententie vande doot ontfaen; ten tijde vande predicatie heeft (hij) de wake ghehouden, zijns ghelijcke vermaent, waer dat dezelve ghebeuren soude, ende dierghelijcke zaken meer ghedaen. Den anderen was een metser, die zijn kint hadde laten doopen in Guessche schuere.

Ten zelven daghe, snachts tusschen XI ende XII hueren,⁺ es deser weerlt overleden joncvrauwe Josijne Ranst, weduwe van Jan van Campene, oudt wesende LXXVI jaeren, de welcke in haren wewelicke staet gheleeft heeft bet dan XX jaren, Gode van hemelrijcke dienende daghelicx inde kercken met aelmoesen, bidden ende vasten, moedere vande bescrivers deeses boecks, wiens ziele God moet ghenadich wesen.

+ Justitie.

+ De weduwe van Campene.