Dagboek van Cornelis en Philip van Campene, behelzende het verhaal der merkwaardigste gebeurtenissen, voorgevallen te Gent sedert het begin der godsdienstberoerten tot den 5en april 1571

Mey.

⁺ Den eersten, smorghens, hebben de Spaignaerden huerlieder handtbussen afgheschoten ter eeren vanden feestelicken dagh, ende daer naer, ontrent den VII hueren, zijn sommeghe Spaignaerden te peerde binnen der stede ghecommen van buten met sommeghe singuliere habijten ende momaensichten, bringhende meij tacxkins, ende voor hemlieden reedt eenen al trompettende met een trompet.

⁺ Den II^en de Spaignaerden, die uut deser stede vertrocken den XXIIII^en vande voorlede maendt, zijn naer de noenent weder in stede ghecommen, hemlieden adresserende eensdeels naer de Hoochpoorte, Coornaert ende circunvoysine plaetsen, daer zij van nieus zijn ghefouriert gheweest, midts dat de soldaten, die van te vooren daer gheleghen hadden, waren ghegaen binnen den nieuwen casteele, ende die vanden casteele quamen upde voornomde plaetsen ligghen, bringhende huerlieder bagaigen up acht zo neghen butensche waghens, schietende upde maert met een groot ghedruus huerlieder handbussen af naer huerlieder gewoonlicke costume ende usancie.

⁺ Den III^en, ontrent den vier hueren, hebben de Spaignaerden zeer solempneerlick ten Augustinen begraven een van huerlieder mede soldaten, danof zij tlijck droughen. Ende de Augustinen ende die van sint Jacopks kercke ghinghen omme tlijck processie wijs, ende som vande Spaensche priesters ghinghen mede, al singhende, de Augustinen ende de werlicke priesters ende de Spaignaerden al lesende, als tlijck ghedreghen wierdt ter begravinghe, met berrende handtorssen inde handen vanden soldaten, ende de priesters droughen keessen van wasse in huerlieder handen; daer naer volghde een groote menichte

+ Spaignaerden verblijden.

+ Wedercompste vanden Spaignaerden.

+ Begravinghe.

[p. 131]

van Spaignaerden, ende inde kercke hebben de priesters achter een ghesonghen vigelie over den overledene.

Den IIII^en heeft eenen Spaignaerdt voor sGravensteen, naer⁺ de V hueren ontrendt den avendt, ghepuniert gheweest met stroppe de coorde, tot twee reysen upghetrocken, maer nyet zo onghenadelicken, als sy pleghen te doen punieren de Nederlanders.

Den V^en heeft de souverain bailliu van sint Pieters, ontrent den⁺ avendt, binnen der stede ghevanghen ghebrocht VIII mans persoonen van buten, beeldebrekers van onderweghen Audenaerde, daer ontrent nu curtelinghe sommeghe van dier sorte hebben bij nachte alle de ornamenten van eender prochiekercke up eenen hoop gheworpen ende bij nachte verberrent, zonder vreese van justitie. Ende in Ghelderlandt, ontrent Nijmmeghe, hebben andere overwilleghe een stede inneghenomen, ghenaempt Grave, nemaer hebben naderhandt de zelve stadt gheabandonneert, de vlucht nemende, ende wierden bijde catholijcke heeren vervolght. Alzo hebben ten diverssche stonden de Guens willen eeneghe quaede faicten bedriven, maer huerlieder voornemen en sorteren gheen effect, ende werden daghelics ghevanghen ende ghejusticiert, zo wel in Vlaenderen als Brabandt ende circunvoysine landen. Tot Antwerpen es tcasteel bijcans vulmaect met vesten ende bollewercken van eerde, daer de Duutschen de waeke houden bij daghe ende bij nachte; ende men heeft nu curtelinghe daer binnen ghedaen voeren de engienen van Antwerpen, met groote menichte van allerande wapenen, als handbussen, spiesen, lancen ende dierghelijcke, uut stadthuus ghenomen, dwelck eensdeels ghebuert zijnde, hebben de Duutschen groot gheluut ghemaect met schieten, huerlieder cinqroen aflatende.

Den VII^en wierdt bijden Spaignaerts ghevanghen Dierick⁺ Jooris, wonende te Putte, inde Clocke, ende was gheleedt ten huuse van Lanchals, bijden Augustinen, daer ooc de capiteyn van Biervliedt ghevanghen was. De voornomde Dierick heeft inde laetste emotie groote jonste ghedreghen totter nieuwe pre-

+ Stroppe de coorde.

+ Ghevanghene.

+ Ghevanghene, Dierick Jooris.

[p. 132]

dicatie, de zelve met zijn huusvrauwe ende kinderen hantierende, up wiens huus van playsance, staende te Wondelghem, bijder kercke, wierdt ghehouden bijde Guens een consultatie ende vergaderinghe, daeromme dat diverssche persoonen daer gheweest hebbende, bij justitie zijn ghedoot gheweest, ghelijc hier vooren verclaerst staet, hoe wel hij, Dierick, danof voor scepenen zijn excuse ghedaen heeft, segghende tselve buten zijnen consente ghebuerdt zijnde, ende dat hij daeromme zijnen casteleyn, aldaer wonende, gelicencieert heeft, met meer andere redenen dienende tzijnder excuse.

Upden zelven dagh hebben de Spaignaerden ooc ghevanghen Jan de Riable, wijn vercoopere, ter causen vanden impost vanden wijne. Desen Jan heeft eenen broedere, ghenaempt M^r Cornelis, medecijn, fugitijf, ende een vande inneghedaeghde, alzo hier vooren ghenoteert staet anden III^en dach van Maerte.

⁺ Den VIII^en hebben sommeghe auderlinghen vande practisijnen ontboden gheweest, smorghens, voor mijn heeren vanden Raede in Vlaenderen, hemlieden vraghende vande supposten.

⁺ Den IX^en zijn naer Bruessele ghereyst de Staeten van Vlaenderen, daer zij ontboden zijn gheweest te compareren voor de excellentie vanden Hertoghe van Alve, als generael capiteyn ende gouverneur van dese Nederlanden.

⁺ Ten zelven daghe, ontrent den avent, zijn sommeghe ghevanghen gheweest ter causen vande nieuwe religie, die de Spaignaerden denommeren Lutheranen, up eenen sondach, den derden naer paesschen.

⁺ Den X^en es de wet van beede de bancken deser stede vernieut bij mijne heeren de commissarissen, naer doude costume, up eenen maendagh.

⁺ Upden voorgaenden dach heeft men groote justitie binnen Aelst, ter causen vande nieuwe religie, ghedaen; ende onder de ghone, die hedent ofte eenen anderen voorgaenden dagh ghedoot zijn gheweest, es eenen Martin Damman, zomen seyde wijlent⁺ bailliu van Merlebeke, die hier voortijts beteringhe heeft moeten doen van lichtverdeghe worden, ghebruuct vande messe, nemende

+ De praetisijnen ontboden.

+ Daechvaert te Bruessele.

+ Ghevanghene.

+ Seepenen vanden jaere LXVIII.

+ Justicie in diverssche plaetsen.

+ Dese Martin es uut vanghenesse ontsleghen gheweest.

[p. 133]

twee messen ende die jeghens elcander slaende, denoterende daermede messe te hooren, hoe wel hij anderssins nyet bemindt en was bijde insetenen van zijnder balluage, sommeghe van dien onbehoorlicken dreeghende, ende bij rechte uproupende. Ende onder andere es ooc gheweest eenen, ghenaempt Stoop, vande prochie van sint Pieters, neffens dese stede van Ghendt, die ooc ghejusticiert wierdt. Ontrent desen tijdt heeft men ooc justitie ghedaen van sommeghe, die hier binnen deser stede ghevanghen hebben gheweest, van Deynse, ghelijc upden VI^en van Maerte ghescreven staet, ende wierden wederomme naer Deynse ghesonden, ende aldaer ghedoot tot V persoonen, ende up eenen anderen tijd noch drie, ooc van Deynse, daermen ooc in de laetste gheruchte ende commotie ghepredict ende ghebroken heeft. Alzo en hoort men daghelics nyet dan van groote bloetstortinghe, som bij justitie ende som anderssins, ghelijc over twee zo drije daghen hebben sommeghe Spaignaerden, bij thuus vanden Hertoghe van Cleve, ghenaempt Ravensteyn, moordadelicken vermoort een coopvrauwe, haer gheneerende in tlijwaet, absent wesende haren man, met noch een cleene jonghe dochtere; ende terwijlen dat dese moordt ghebuerde, zoo heeft er een jonghe dochtere van desen lande de waeke ghehouden voor de deure. De moorden heymelicke vulbracht zijnde, hebben gherooft de schat van huere coopmanschepe; danof een vande Spaignaerden ghevangen wierdt ende gheleyt inden put binnen sGravensteen; ende de dochtere, die de waeke hielt, es ooc inde zelve vanghenesse gherecommandeert. Ende over sommeghe daghen zijn ooc lancxst de Schelde anneghecommen binnen deser stede sommeghe mans lichamen zonder hooft, die van Audenaerde, Doornijcke, Valenchiene ofte andere steden gevloot quamen, daer men ooc justitie heeft ghedaen van diverssche beeldebrekers, danof de lichamen in Schelde gheworpen zijn bijde vrienden ofte naer bestaenden vande ghedooden.

Den XII^en heeft Gheeraerdt Rijm, bailliu van sint Pieters ende⁺ souverain, smorghens tijlick buten de zelve prochie ter justitie overghelevert, omme te sterven, twee beeldebrekers, die zeer

+ Justitie vande Guens, danof deen gheweest hadde costere vanden tempele, Quickelberghe ghenaempt.

[p. 134]

langhe hebben ghevanghen gheleghen in tChaucelet deser stede. Ende sachternoens, buten de Keyserpoorte, heeft de provoost vande Spaignaerden justitie ghedaen doen van eenen Spaignaert, die culpable es gheweest vande leelicke moort voorscreven, zomen meende, want hij es wederomme ghebroght in vanghenesse van sGravensteen, maer was van te vooren zeer ghepinight gheweest, omme van hem de uprechte waerheyt te weten, midts dat hij loochende tselve faict ghedaen hebbende, ende seyde tghelt buten ghedreghen hebbende.

⁺ Den XIII^en, smorghens, up sGravensteen, heeft men bij eenen Spaignaerdt criminele sententie ghepronuncieert ten laste vanden voornomden malefactuer, ende een vrauwe persoon, in deser voughen ende manieren, dat hij, malefactuer, zoude up eenen waghen ghestelt werden, ende alzo ghevoert up sommeghe ghemeene straten, ende met gloyende tanghe in zijn vlees ghenepen werden, ende daernaer zijn rechte handt afghecapt werden, ende ghehanghen, ende hendelicken ghevierendeelt. De vrauwe was ooc verwesen upden zelven waghen te sitten, ende voor haer doot ghenepen te werden drije mael ende daer naer ghehanghen; welcke sententie wesende ghepronuncieert inde voornomde vanghenesse, onder den blauwen hemele, heeft men eenen waghen ghereedt ghemaect, daerup was een rondt ijsere, een palme breedt, ende eenen block daerup. Den zelven ghereedt wesende, es beschict gheweest naer sGravensteen, ende den quaetdoender daer up ghesedt metten blooten rugghe ende de voornomde vrauwe metten blooten aermen. De Spaignaerdt wierdt zeer vast ghebonden, ende deerste nepe wierdt hem ghegheven upde Veerleplaetse, bij de potente, ende alzo ghevoert duer de Vischmaert, Langhemunte, Vriendachmaert, Cautere, Onderberghen totter plaetse patibulaire, dwelck was jeghens overe thuus, daer de coopvrauwe met een jonghe dochtere vermoort es gheweest, naerst thof van Ravensteyn, daer een potente gherecht was; ende men heeft aldaer de justitie vulbroght, naer dien de soldaet vier ofte V nepen metten gloyenden ijsere up zijn bloot lijf ghehadt hadde, ende zijn handt afghecapt,

+ Justitie.

[p. 135]

(werd) hij oock ghehanghen ende ghevierendeelt. De vrauwe, zeer cloeck ende onvervaert wesende, wierdt ooc ter plaetse patibulaire drije reysen ghenepen ende daer naer ghehanghen. Tewijlen dat men dese justitie dede, zo en wilde de voornomde pacient gheensins lijden de moort bij hem ghedaen zijnde, ende badt voor de jonghe dochtere, dewelcke men seyde te wesen de dochtere van M^r Jacop Schoelap, die den XXX^en maerte lestleden wierdt met noch VI andere ghehanghen up de Veerleplaetse. Ende onder tvolck rees een cleen beroerte, uut oorsake vande vrouwen, ghetier makende ende wech loopende, maer tselve verghinck soetelick. Lof hebbe den Heere. Ende de potente wierdt gheweerdt ontrent de drije hueren sachternoens, midts datmen sdaeghs daernaer zoude houden thuudtvaert vande voornomde vermoorde vrauwe, dewelcke was ghereputeert voor een duechdelicke vrauwe, totte aerme lieden ghejonstigh, ende catholijc begraven in sinte Michiels kercke, zo ooc de voornomde pacienten wierden begraven, de vrauwe tot Onse Vrauwe broeders, die haer bijstonden in haer uuterste.

Den XV^en heeft men ghegheesselt eenen turfdraghere voor⁺ sGravensteen, die daertoe ghecondemneert was bijde mannen vanden Audenburch, voor de noenent. Ende de zelve hadde den XXVIII^en van Sporckele ghepuniert gheweest met stroppe de corde zeer onghenadelicken, ghelijc op den zelfsten dach gheteeckendt staet; ende dese gheesselinghe ghebuerde uut causen, dat hij de waeke ghehouden hadde met wapenen, als de nieuwe predicatie gheschiede buten de Hueverpoorte deser stede.

Den XX^en es verboden de Spaignaerden buten der stede te⁺ gaene zonder consent van huerlieder hueverste, ende dit uut causen dat zom van hemlieden ten diverssche stonden gheloopen hebben upde pachtgoedinghen, bringhende met hemlieden hoenderen, cappoenen, eyeren, hespen ende dierghelijcke victuaelgen vande huuslieden ende andere, halen fouraige voor huerlieder peerden, snijdende tgroen coorne af, ende bringhende up huerlieder peerden tselve gheladen, ten grooten verdriete vande pachters ende huuslieden. Ende omme tvoornomde

+ Gheesselinghe.

+ Verbodt.

[p. 136]

inconvenient te bet te beletten, zo hebben de voornomde Spaignaerden ghestelt, zomen zecht, ande poorten vande stede soldaten, die dierghelijke zouden gade slaen ende ande capiteynen overbringhen, updat zij zouden ghecorrigiert werden, want up alle plaetsen bedriven de Spaignaerden groote overwillicheden, buten ende binnen maintenerende dat al hemlieden toebehoort, ende dat hemlieden nyemandt yet weygheren en mach; zij ontleenen de goede lieden huerlieder ghelt ende willen qualick wedergheven, ja boven dien hebben zij somtijts huerlieder huusheeren ghesmeten ende grootelicx ghequest totter doot, zo datter sommeghe daervan overleden zijn, ghelijc over sommeghe daghen Lievin van Tessele, een vanden rijcxsten mannen deser stede, die zij oock gherooft hebben een somme ghelts.

⁺ Den XXIIII^en heeft men binnen sPrincen hof ghemonstert de peerden vande circunvoysine prochien ende van deser stede, die de Hertoghe van Alve, als gouverneur, heeft bevolen uutte prochien ende steden ghereedt te makene. De stede van Ghendt heeft VI waghens ghereedt moeten maken, zo ooc doen in grooter quantiteyt die vanden Audenburgh, de stede ende casselrie van Audenaerde, Doornijcke, Axele ende andere. In sommeghe plaetsen vanden lande van Vlaenderen heeft men ooc pionniers anneghescreven, zonderlinghe vande ghone, die de overjareghe predicatie ghehandtiert hebben, maer men weet alsnoch nyet, te wat hende dat men dese ghereedtschepe maect.

⁺ Den XXV^en, smorgens, hebben ontfaen twee persoonen van schepenen vander Kuere sententie criminele, danof deen ghenaempt was Jan de Smet, twijndere, een fray man van stature, doops ghesint, die zeer corts naer de sententie wierdt metten viere, buten de Mudepoorte, ter plaetse patibulaire gheexecuteert, alvooren ghehoelt wesende, sterfvende zeer onvervaert, zonder veranderinghe voor de doot. Den anderen was een man van deser stede, cleen van stature ende magher, die inde laetste emotie hadde gheweest een breker, ende zonderlinghe vande aultaren ende beelden van sinte Niclaus kercke, dwelck hij beclaeghde, gaende voorbij de kercke van tChaucelet, omme zijn

+ Monstere van waghenpeerden.

+ Justitie.

[p. 137]

sententie te anhooren; ende wierdt naer de drije hueren tusschen de baelyen van sGravensteen, sachternoens onthooft, inde presentie van schepenen voornomd ende den onderbailliu, metten dienaers ende hallebardiers present wesende ter assistentie van justitie, zo ooc sommeghe Spaignaerden hielden de wake daer ontrent, verbiedende dat andere soldaten niet mochten commen upde Veerleplaetse. De voornomde man doot wesende, wierdt in een kiste gheleyt ende begraven int ghewijde.

Ten zelven daghe, voor de noenent, was ten tuunc uutghelesen⁺ voor schepenhuus een ordonnantie vanden Hertoghe van Alve, ghebiedende dat alle vremdelinghen, gheen coopmanschepe hantierende, zouden uut Vlaenderen vertrecken binnen drije daghen, ende dit ten upsiene dat binnen dese landen uut andere vrempde landen daghelicxs converseren diverssche lieden, danof zom uut huerlieder landen verjaeght zijn, ter causen van heresien ende commotien, ofte seditien in huerlieder landen bedreven, dewelcke ooc gherne hier zouden huerlieder fenijn stroyen ende wederomme van nieus dese landen beroeren, ghelijc zijn de wederdoopers, die hier in groote menichte vergaderen. Zom ooc van hemlieden zijn anders niet dan naecte rabauwen, gheen werck ter handt treckende, maer levende upden roof ende extorsien van aelmoesen, leedende een dissoluut ende onbehoorlick leven met elcanderen, in dieverie, hoererie ende anderssins onnuttelick huerlieder tijdt overbringhende, zonder vreese van justitie, danof sommeghe eeten te wesene inden dienst vande Spaignaerden, als vele mosaetsen ofte knechten, die geenen meestere en hebben noch en weten. Dese voornomde ordonnantie was naer costume eerst ghepublieert inden Raedt van Vlaenderen, ende daer naer bijder stede, ende wierdt ooc gheprent alzo alle andere ordonnantien.

Den XXIX^en hebben van smorghens ten IIII hueren de⁺ Spaignaerden begonst hemlieden ghereet te maken tot monsteren in sPrincen hof, dwelck ooc corts daer naer ghedaen wierdt van alle de soldaten, die ooc onlustich van siecten waren, zoo verre alst hemlieden moghelic was; (zij) zijn ooc daer

+ Vremdelinghen uutgheseyt.

+ Monsteren.

[p. 138]

ghecompareert up hope van ghelt te ontfaene. Ende ter zelver plecken monsterden V vaengins, ende dandere monsterden in sint Jans croch, ende ooc binnen tnieu casteel deser stede, met huerlieder wapenen verchiert naer costume vanden crijghandel, ten diverssche stonden aflatende huerlieder handbussen.

⁺ Den XXX^en es smorghens, ontrent den VIII hueren, uut dese stede ghereyst Maistre del Campo naer Bruessel, ter causen van zeker tijdinghe, die uut zeker slach, ghebuert ontrent Groeninghe, ghecommen es, daer groote menichte vanden Spaignaerden doot ghebleven zijn, versleghen vande Lutheranen ofte Guens. Ende die hier inden voornomden crijgh ghesleghen zijn waren de ghone, die tot Audenaerde in garnisoene gheleghen hebben, boven de Waelen ende andere catholijcken.

⁺ Ten zelven daghe, sachternoens naer den twee hueren, hebben de jonghers vande schole, ghenaempt Fratres, int Latijne vertoocht, bij maniere van tragedie, de beclaghinghe vanden jonghen prophete Hieremias, hoe dat hij duer Gods bevel den Israeliten heeft voortgheseyt ende ghepropheteert de toecommende destructie ende bederffenesse van die schoon en machtighe stadt van Hierusalem, de ghevanghenisse vanden conijnck, priesters ende edelen der zelver stede, ende hoe dat dese stede zoude verwoest werden duer die van Babilonien, dwelck die heleghe prophete zeer beweende met claghelicke worden an allen staten vande stede, maer niemandt en gaf hem ghehoor, noch ghemeente, priesters, edelen, noch ooc den conijnck, maer boven zijn ghescrey hebben hem versteken, veracht, beghect ende ten diverssche stonden inden cercker ghesteken ende in eenen diepen, moorachtighen put, tghemeente, priesters, edelen ende conijnck persevererende daghelicx in huerlieder quaet leven, dronckenschap, hoererien ende afgoderien, gheen recht doende weduwen ende weesen, noch penitentie doende van huerlieder grusame sonden, zo dat hendelinghe alle tquaet, dat hemlieden Jeremias voorseyde, overcommen es, want die van Babilonien zijn met een groote menichte van crijgsvolck ghecommen ende hebben inneghenomen tlandt van Israel, ende ooc die stede van

+ Vertreck.

+ Die beelaghinghen van Hieremie waren ooc uutgheleyt bij eenen Augustijn van Brugghe, inden advent anno 1569, in sinte Baefs kercke, smorghens ten VIII huere.

[p. 139]

Hierusalem gheplonderd ende bedorven, wech ghevanghen gheleedt den conijnck, priesters ende edelen. tGhemeente wierdt oock gheplaeght met dieren tijdt ende peste, ende dit al naer tvoorsegghen vanden prophete Hieremias, omme huerlieder sonden ende mesdaeden, dwelck ooc wel dient in desen benauden tijd gheconsidereert over al, want men daghelics anders nyet en hoort dan oorloghe, den eenen Christene jeghens den andere; wij, bij toedoene van quade werken, vervremden ons van God, zo wel de priesters als de ghemeene man, want wat doen daghelics vele van onse religieusen dan hoereren ende droncken drijncken, met huerlieder boos leven verleedende de goede menschen, ende legghende den steen, daer overe andere vallen. Wie esser die de wet Gods onderhoudt, die hem vreest te verbelghen.