Dagboek van Cornelis en Philip van Campene, behelzende het verhaal der merkwaardigste gebeurtenissen, voorgevallen te Gent sedert het begin der godsdienstberoerten tot den 5en april 1571

April.

⁺ Den II^en heeft den wijbisschop van Doornijcke binnen deser stede gheconfereert den jonghen kinderen tsacrament van vormsel ofte confirmatie, naer doude costume vande Roomsche catholijcke Kercke, over XV^c jaeren gheuseert ooc ten tijde vande apostelen ende huerlieder naervolghers, ghelijc de voornomde Jesuyt uuter heligher Scriftuere ende oude Vaders vertooght heeft. Ende jeghens desen voornomden dach zijn ooc⁺ ghedachvaert gheweest bijde visiteerders vande prochiekercken, alle de ghuene die huerlieder kinderen hebben laten doopen buten inde guessche schuere, te compareren voor den voornomden wijbisschop, metgaders vande circunvoysine prochien ende der stede van Deynse, omme te anhooren huerlieder sententie ende te belijden voor den zelven bisscop huerlieder gheloove vande catholijcke Kercke, ende te abandonneren ende verloochenen huerlieder quaet gheloove.

⁺ Ten zelven daghe wierden up sinte Pieters bijden souverain ende bailliu vande zelve prochije ghevanghen drie ofte vier Calvinisten, danof zom van hemlieden hebben ter predicatie met wapenen ghegaen, ende anderssins mesdaen. Ende een van hemlieden was een vroe vrauwe, Lijsbette ghenaempt, oudt van jaren.

⁺ Den III^en, smorghens voor de noenent, heeft de voornomde

+ Confirmatie.

+ Dachvaert.

+ Ghevanghene.

+ Orden gheconsereert.

[p. 121]

suffragaen van Doornijcke messe ghedaen tsint Jacops, ende sommeghe daertoe bequaem, ghewijt ofte ghesacreert tot subdiaken, diaken ende priesters, ende sachternoens de jonghe kinderen gheconfirmeert. Ende ontrent de XI hueren zijn inden Raedt van Vlaenderen ter doot vande galghe verwezen, twee manspersoonen, danof die een met valsche munte hemlieden⁺ gheneert hadde. Ende bijde commissarissen voornomd es ter doot vanden viere verwesen eenen pastuer van Vinderhaute, cruepel wesende in zijn voeten, welcke sententien wierden ter executie gheleyt sachternoens, ontrent den drije hueren, deerste twee bijden scherprechter, M^r Hans, ghehanghen; ende de derde, gheweest hebbende een priester, ende smorghens bij den voornomden suffragaen ghedegradeert ende afgheset van zijnen priesterlicken staet, ten huuse van heer Jan Bane, deken vande kerstenhede, wierdt an eenen staeck ghebonden, staende neffens der eerde, ende besedt met stroo ende veel mutsaerden, ende alzo levende totten pulfere verberrent bij advijse van Maistre del Campo, die alle heretijcquen, persevererende in huerlieder quade opinien, wilt in dier voughen ter doot ghebroght hebben zonder verworghen, hoe wel men heeft hier voortijts anders gheuseert; ende de voornomde Maistre heeft ter justitie gheassisteert met een stercke waeke van Spaignaerden,⁺ zo ooc ghedaen heeft Cock, procureur generael van Vlaenderen, te peerde ghemonteert metten bailliu vanden Audenburgh, ende de huissiers ende messagiers vanden Raede; hoe wel de justitie vuldaen zijnde, heeft een cleen beroerte upgheresen onder tghemeente, nochtans sonder schaede. Ende dit es al ghebuerdt upde Veerleplaetse, inde presentie van vele lieden. Ende ghelijcmen hier te Ghendt heeft justitie ghedaen, alzo heeft men ooc ghedaen in andere steden, namelick binnen Bruessele, Doornijcke ende meer plaetsen, vande Calvinisten, wederdoopers, ende dierghelijcke. Sommeghe, die te Bruessele inneghedaeght waren, ende hemlieden betrauwende upde ghenaede sConijncs ons gheduchts heere, ende ook eensdeels up huerlieder cleene mesdaeden (zoo zij meenden), zijn ter doot overghelevert, als

+ Twee ghehanghen en een levende verberrent.

+ Assistentie totter justitie.

[p. 122]

Marten Dierckins, Clays vanden Steene, f^s Jans, Jan Commelijn, Clays de Zalerre, crudenier, met XI kinderen belast.

⁺ Den IIII^en heeft noch den brandt gheduert up de Veerleplaetse vanden voornomden pacient, pastuer wijlent, ghelijc voorscreven staet, van Vinderhaute.

⁺ Ten desen daghe, wesende sondach, heeft de voornomde Jesuyt voldaen met corte worden de uutlegghinghe vande X gheboden, bij hem begonst over twee laetste sondaghen in tclooster van sinte Pieters, sachternoens ten drije hueren, naer tEvangelie.

⁺ Den VI^en heeft men binnen Bruessele een groote justitie ghedaen van vele inneghedaechde persoonen, van Ghendt gheboren, ende daer ghewoont hebbende ten tijde vande voorlede beroerlicke predicatie, die nyet jeghenstaende dat zij peniteerden ende hemlieden wederomme hadden ghekeert met biechten ende tnutten vanden heleghen sacramente des aultaers, zijn onthooft gheweest, hoe wel dat men voor sommeghe ghegoede persoonen zeer ghebeden heeft ende groot ghelt daervooren ghepresenteert, als voor Jan Commelijn, wijlent coopman van grane, van Douay, Clays de Zalerre ende meer andere. Ende up desen dach zoude ooc ghestorfven hebben Franchoys Huereblock, maer duer tbidden van diverssche ghoede gheestelicke mannen heeft vercreghen uutstel van eenen cleenen tijt. Dese Franchoys heeft gheweest inde laetste emotie een vande notabele consistorianten vande guessche vergaderinghe, ghelt ghegheven hebbende tot maken vande nieuwe schuere ofte tempele, zo de Gues die denommeerden. Onder de ghuene, die up desen dach ofte voorgaenden onlancx gheleden onthooft ofte ghestorfven zijn, es gheweest een Adriaen de Hamere, joncman ende medegheselle van M^r Jan van Campene, die als clercken hebben gheweest vande voornomde onbehoorlicke vergaderinghe, wonende bij Bauwen Kerrebroeck.

⁺ Ten zelven voornomden daghe wierden binnen Ghendt ghepinicht ende ghetortureert up sGravensteen deser stede vijf beeldebrekers, zo dat dese weke es gheweest voor menich

+ Brandt.

+ Predicatie.

+ Justitie van die van Ghendt ende andere inneghedaechde.

+ Torture.

[p. 123]

meynsche de passieweke, deen in zijnen lichame, ende andere vele weduwen ende weesen; metgaders zijn ooc in lijden ende drucke gheweest de naer bestaende vrienden, als broeders, zusters, vaders, moeders ende dierghelijcke, elck om zijnen vriendt treurende, ende zonderlinghe de ghuene, die huerlieder vrienden met schoone worden ghepersuadeert hebben te compareren voor den Hertoghe van Albe, hopende dat hemlieden gratie voor riguer van rechte zoude ghebuerdt hebben, maer eylacen! dat claghelic es, zij zijn den meerderen deel alle bij justitie ghestorfven, hoe wel de zelfste persoonen hebben uutlanths gheweest, hemlieden alsdoen beduchtende van rigoruese justitie, ende naderhandt zijn ghecompareert, ghemoveert wesende duer de schoone worden vande placcaten ons gheduchts heere, belovende eensdeels ghenade den fugitiven, die wederomme totter catholijcke religie hemlieden begheven zouden, nemaer tes al anders ghebuerdt, dan zij meenden. Zij zijn gheluckigh, die niet ghecompareert en zijn, want tes te duchten dat zij den zelven kijlck zouden ghedroncken hebben, ghelijc de voorgaende ghedaen hebben.

Den X^en zijn noch drie beeldebrekers bij justitie ghestorfven,⁺ metten zweerde onthooft, naer den XI huere smorghens, upde Veerleplaetse, bijde pijlaren vanden Gravensteene; ende dese waren vande ghonen, die den VI^en ter scherper examinatie ghebrocht wierden, ghelijc hier vooren gbescreven staet, ende storfven catholijckelic met berau van huerlieder sonden. De Heere zij hemlieden ghenadich. Ende zij zijn begraven gheweest up tghewijde, danof deen van hemlieden es gheweest een scrijnwercker, wonende bijde Magheleynstraete. De sententie criminele wierdt ghegheven bij scepenen vander Kuere.

Den XII^en, smaendachs inde goe weke, hebben sommeghe⁺ Spaignaerts vermomfelt achter stede met een schaele ommeghegaen, omme aelmoesen te vergaderen, ghelijc ooc een van hemlieden up andere daghen ommeghegaen heeft ter zelfster causen, nyet vermomfelt; ende alle daghen eenen Spaignaerdt ontrent den avent gaet up alle de principale plaetsen deser stede

+ Justitie.

+ Ommeganck van Spaignaerden.

[p. 124]

met een klinckende belle, roepende overluydt in zijn taele, dat alle meynschen zouden willen bidden voor de ghuene, die in doodelicke sonden zijn, updat zij die verlaten moghen ende hem bekeeren, ende voor alle gheloovighe sielen, die int veeghevier zijn, te lesene eenen paternoster ende ave Maria, dwelck als dandere Spaignaerden hooren, hebben voor een costume huerlieder hooft te ontdecken ende te bidden. Dit heeft men hier gheuseert zeer corts naer de incompste vanden Spaignaerden.

⁺ Den XIII^en de voornomde Jesuyt heeft met drije leeringhe uutgheleyt de epistele ofte prophetie van Hieremias den prophete, diemen inde kercke leest up desen dijcendagh, ende dit uut causen dat de heleghe Kercke ghebruuct inden dienst vande messe de passie ons Heeren, naer bescriven van sinte Marcus, welke passie hij voor hem ghenomen heeft uut te legghen upden goeden vriendach naerst commende; ende voor zijn tweeste leeringhe heeft achtervolght twaelfste artikele van onsen christelicken gheloove, in sint Jacops kercke, ghelijc hier vooren eens ghenoteert es gheweest, dat de voornomde Jesuyt dese vasten daghelics uutgheleyt heeft tEvangelie vanden zelven daghe, daertoe voughende een cort vermaen uuten epistele van dien daghe, ende ten alder laeste de leeringhe vande artikelen ons gheloofs, die zeer breedt extenderende, zo dat hij upde drije laetste artikelen desen vasten altijts beleedt heeft, danof prekende somtijts bet dan een half huere met groote gratie van gheleerthede.

⁺ Den XIIII^en heeft de voornomde Jesuyt uutgheleyt de vercoopinghe ons Heeren Jesu, bij Judas ghedaen, bescreven bijde vier evangelisten, uut causen voornomt, want de heleghe Kercke nu es ghebruuckende inden dienst vande messe de passie naer sinte Lucas. Ende op desen dach wiert onsen Salichmakere vercocht, twee daghen voor den goeden vriendach. Daer naer heeft de voornomde predicant vulhendt de uutlegghinghe vanden XII^en artikele des gheloofs.

⁺ Den XV^en heeft de voornomde Jesuyt, smorghens, ende sachter-

+ Predicatie uut tnegenste capitele van Hieremias.

+ Predicatie.

+ Predicatie.

[p. 125]

noens ten twee hueren, uutgheleyt het Evangelie van desen daghe, bescreven bij sint Jan int XIII^e, mencionerende vande groote ootmoedigheyt ons Heeren Jesu, wasschende de vuele voeten van zijn apostelen. Ende up desen donderdagh hebben de Spaignaerden met devotie de kercken, cloosters ende capellen van deser stede, ende bijsondere de kercke vanden tempelhuuse, daer zij de kercke rontsomme verciert hebben met tapijtserien, ende inden choor was gheleyt de beelde ofte ghedaente vanden ghecruusten Heere, daeromtrent over beede zijden berrenden vele tortsen ende wassche keessen, ende voor den hooghen autaer was al hooghe ghestelt eenen aultaer met XV trappen; daer vooren ende voor teruce hebben de Spaignaerden ende insetenen huerlieder devotie ende ghebede ghedaen met knijtbootinghe ende anderssins, in grooten ghetaele dauwaerts gaende, ende inden inganck vande kercke waren sommeghe Spaignaerden die met bussen ende wapenen de waeke hielden jeghens de overwilleghe. Insghelijcs heeft ghemaect gheweest binnen sint Jans kercke, voor de choor, een aultaer met XV trappen, ende beneden de image ofte beelde vanden ghecruusten Heere, dwelck de meynsche besocht hebben uut devotie, daervooren knielende ende tselve cussende, ende rontsomme waren tortssen ende keessen berrende, ende daerontrent was ooc een waeke van ghewapende mannen.

Den XVI^en, wesende goeden vriendach, heeft eenen Spaenschen⁺ Preecheere smorghens tijlick ghepreect in Onsen Vrauwe Broeders kercke, ende de voornomde Jesuyt heeft passie ghepreect van ten zevene tot naer den XI huere. Ende ontrent den VIII huere es binnen sint Jacops kercke ghecommen eenen Spaignaert, vermomfelt, die hem zelven met een zweepe zeer scherpelick up zijnen rugghe ghegheesselt heeft, gaende baervoets, ende twee soldaten ontrent hem, gaende alzo duer de principaele plaetsen deser stede, ende thende vande zweepe waren sommeghe zelver aecxkins, daermede hij hem zelven zeer onghenadelick ghesmeten heeft; ende de voornomde Jesuyt ontrent den hende vande sermoenen heeft voorghebrocht de

+ Predicatie.

[p. 126]

ghedaente vanden ghecruusten Heere, tselve voor den volcke vertooghende, omme tot devotie te verwecken met een ghebedt anden Heere Jesum. Ende buten de kercke vanden tempelhuuse heeft ghehanghen an eenen boom de ghedaente van Judas.

⁺ Den XVII^en heeft de voornomde Jesuyt smorghens uutgheleyt de ceremonien, die de heleghe kercke over XV^c jaeren ghebruuct heeft int doopen vande onmondighe kinderen, ghenomen eensdeels uut de heleghe Scriftueren vanden nieuwen testamente, ende uut de traditien ende insettinghe vande vaders ende doctueren vande zelve catholijcke kercke, tselve betooghende uuten boucken van Dionysius, Ariopagiter, en namelick uuten bouck ghenaempt in tlatijne de celesti Ierarchia, dat es vande hemelsche overheyt; daertoe voughende de autoriteyten van Chrysostomus, Ambrosius, Augustinus ende Maurus Rabanus, die over IIII^c jaeren ghescreven heeft; ende heeft ooc de voornomde Jesuyt uut de zelve boucken vertoocht, wat dat tofficie es vande peters ende meters, sprekende int doopsele voor de ghedoopte kinderen; hoe dat zij behooren surghe te draghen, dat de kinderen wel moghen gheleert worden in tghemeen ghebedt, dwelck wij nomen Onsen Vadere, voorts in tgheloove vande XII artikelen, ende inde X gheboden ons Heeren, Moisi ghegheven.

⁺ Den XVIII^en, wesende den eersten paesdach, heeft de voornomde Jesuyt tsint Jacops eerst uutgheleyt, smorghens ten VI hueren, dat wij up desen dach behooren te verblijen, ende daer naer uutlegghende tEvangelie vanden daghe, bescreven bij sinte Marc int XVI^e. Ende in thende vanden sermoene heeft oorlof ghenomen, segghende hoe dat hij naer de oudde leeringhe vande heleghe Kercke heeft verclaerst met vele andere propoosten, daertoe concernerende de XII artijkelen des gheloofs. Indien datter yemandt es, die breeder bescheet van hem begheert te weten, hij es ghereet eenen yeghelicke met redenen ende scriftueren danof te vuldoene. Ende angaende andere heretijcquen, die anders nyet ghelooven en willen dan huerlieder meeninghe volghende, danof protesteerde hij onnoosel te wesen van huerlieder totale ruine ende destructie.

+ Predicatie.

+ Predicatie.

[p. 127]

Up desen dach hebben de banieren van onsen Conijnck up⁺ tnieu casteel an groote pertssen, daertoe ghemaect, ter stede waert uutghehanghen, dwelck de Spaignaerden useren up hooghe feestelicke daghen, ende smorghens tijlick, ter eere vanden daghe, hebben sommeghe bussen afghescoten; ende ontrent den IX hueren smorghens heeft eenen jonghe met een belle vooren ghegaen al clinckende, ende hem zijn ghevolght, over beeden zijden gaende, tot ontrent XII Spaignaerden, draghende in huerlieder handen curte tortssen, berrende, ende tusschen hemlieden ghinck eenen Spaensche priestere, draghende eenen keelt overdect, daer inne was tghebenedijde sacrament vanden aultare, ende de priester was ghecleedt met een wit cleedt van fijn lakene, ende up zijn schauderen als een root sijde mantelke, ende boven zijn hooft wierdt met diverssche stocken ghedreghen een root cleedt als eenen hemele, dwelck met blooten hoofden volghden vele Spaignaerden, lesende ghelijc den priestere den L^e psalme, ghenaempt ‘Miserere.’

Den XIX^en, XX^en ende XXI^en, wesende de feestelicke paeschdaghen,⁺ heeft de voornomde Jesuyt buten ende binnen deser stede ghepredict, als te Dronghene, sint Jans prochie, int Baghinhof.

Den XXIIII^en zijn de huuslieden, sonderlinghe de vrauwen van sinte Pieters prochie, ghegaen smorghens naer tnieu casteel, omme restitutie thebbene van huerlieder bedden, hooftpuelen, slapelaken ende serveeten, die zij hadden ghelevert als de Spaignaerden quamen int garnisoen vanden voornomden casteele.⁺ Ende ten zelven daghe, smorghens tijlick, zijn binnen den voornomden casteele ghegaen van upde Coornaert de Spaensche soldaten, die daer onder huerlieder capiteyn gheleghen hebben; daervooren een ander bende vanden voornomden casteele zoude ten zelven daghe vertrecken naer Vilvoorde, bij Bruessele, daer diverssche edelmannen ghevanghen ligghen, als de Bateburghers, die inde laetste emotie van desen Nederlanden hebben als capieynen gheweest, tghemeene volck tot uproer animerende

+ De banieren vanden Conijnck.

+ Predicatie.

+ Vertreck van Spaignaerden van Ghendt.

[p. 128]

jeghens de ordonnancien ende statuten vanden Conijnck onsen gheduchten heere. Ontrent desen tijdt zijn de Spaignaerden ooc vertrocken uut Audenaerde, daeromme dat de insetenen zeer verblijdt waren, ende deze zijn ghetrocken naer de frontieren, ghemerct dat de Conijnck van Vranckerijcke, Chaerles den IX, pays ende accoordt ghemaect hadde metten Prince van Conde, hem ende den zijnen gheallieerde toelaetende de predicatie naer Calvinus leeringhe, inde landen, daer men ghepreect hadde. Van dese beroerlicke predicatie zijn vrij ende exempt die van Parijs. Ende es ooc bespreck, dat die vande nieuwe religie nyet en vermoghen te preken binnen der kercken vande catholijcke, noch hemlieden eenich beledt doen inde exercitie van huerlieder religie, up groote correctie van lijf ende goede, met vele andere diverssche poincten ende artikelen, ghenarreert inde voornomde ordonnancie, gheprent te Parijs, bij Robert Estiene, sconijncs druckere, inde maerte lestleden, haer refererende tot een andere ordonnancie vanden jaere XV^c LXII, ende gheconsideert dit voornomde accoort, zo moesten uut Vranckerijcke vertrecken de vrempde oorloossche knechten, ghedient hebbende den voornomden Conde; ende updat zij den frontieren van dese landen nyet schadelick wesen en zouden, zo heeft de Hertoghe van Alve dezelve frontieren voorsien van oorloochs volck, so ooc ghedaen hebben andere bijligghende heeren, als de hertoghe van Loreyne, den bisscop van Ludick ende meer andere, omme de zelve inconvenienten te schuwene.

⁺ Up desen dach heeft men ooc tot Bruessele justitie ghedaen van sommeghe, drije ofte viere, van Ghendt ende van andere steden, ter causen vande nieuwe religie inneghedaechde.

⁺ Den XXVI^en es mer Jacop Martins, president van Vlaenderen, smorghens ghereyst naer Brusele, totten nieuwen Raedt, daertoe hij vercoren es gheweest naer de compste vanden Hertoghe van Alve in desen Nederlanden, ende heeft dese voorgaende weke met sommeghe daghen vande goede weke hem hier binnen deser stede ghehouden, zo ooc ghedaen hebben mer Jacop Hesselt, raedt ordinaire sConijncs ons gheduchts heere van Vlaen-

+ Justitie.

+ tVertreck vanden president van Vlaenderen ende wedercompste vanden meestere vanden velde.

[p. 129]

deren, ende M^r Jan Delaporta, inden zelven Raedt advocaedt fiscael, maer dese twee zijn naer Bruessele ghereyst inde paeschweke, den XXII^en van deser maendt. Ten zelven daghe es ooc wederghecommen van Bruessele naer Ghendt Maistre del Campo, die ooc zijnen paesdach ghehouden heeft tot Bruessele bijden voornomden hertoghe, die ooc meende zijnen paeschdagh te houden binnen Groenendale, een cloostere gheleghen in Zueniebosch, bij Bruessele, daertoe dat zijn packmuelen ende bagaigen voor paesschen dauwers beschiet waren, nemaer uut oorsake van quade tijdinghen, zijn de zelve packen wederomme naer thof van Bruessele beschict, daer de hertoghe zijnen hoochtijdt ghehouden heeft met zijn edelen.

Up desen dach heeft men ooc justitie ghedaen van sommeghe inneghedaechde tot Bruessele.

Den XXVII^en, ontrent den avendt, hebben de busschieters⁺ vande Spaensche soldaten vergadert upde Vriendachmaert deser stede, daer zij ontrent een huere tijdts met groot gheluut ten diverssche stonden hebben afgheschoten huerlieder handbussen, ende van daer zijn zij gheghaen ontrent den nieuwen casteele, daer zij ooc menichwerf huerlieder cincqroen⁽¹⁾ afgheschoten hebben met een groot ghedruusch, zo zij ooc ghedaen hebben de soldaten vanden nieuwen casteele, ende uutten zelven wierden afgheschoten twee groote engienen, ende dit al uut causen van een goede nieumare, dat de ruters te peerde hadden nu onlancx, ontrent de frontieren van desen Nederlanden, versleghen twee duusent zwarte ruters, die ghedient hadden den Prince van Conde in Vranckerijcke, ende ghemerct taccoordt ende pays tusschen den conijnck ende hem Conde, zo moesten de zelve Duutschen uut Vranckerijcke vertrecken, ende wilden met gheweldt duer dese Nederlanden ofte des bisschops van Ludick passeren, dwelck hemlieden beledt es gheweest. (Dese versleghen hoop was maer eenen verlooren hoop van fugitiven uut dese landen, ende ghe-

+ Triumphe vande Spaignaerden.

(1) Cincqroen, zinkroeren.

[p. 130]

buerde den slach bij Dalhem, in tlandt van Cleve, daer den meerderen deel alle doot bleven, ende twee zoo drie ghevanghen ende wech gheloopen.)