Dagboek van Cornelis en Philip van Campene, behelzende het verhaal der merkwaardigste gebeurtenissen, voorgevallen te Gent sedert het begin der godsdienstberoerten tot den 5en april 1571

[p. 12]

De destructie ende ruijne van alle de prochiekercken, abdien, cloosters ende cappellen, staende binnen Ghendt, in dafwerpen ende breecken van alle de sancten, sacramendshuusen ende anders.

Item sdaechs daer naer, weesende den xxii^en Augusti, up eenen donderdach naer den noene, soo vergaerde een hoop Guuds, wesende sterck ontrendt de vijfticht, daeraf dat hooft was meester Jan ende Lievin Onghena, ende quamen in Tempelhuus, daer de vergaderinghe gheleyt was, om de santen aldaer teerst af te werpene, daer jeghens dat de Tempelieren weerstonden curten tijt, maer achter naer liet gheschien, mids dat ze zeyden datse commissie van shoofs weeghe hadden, hetwelcke al valsche leughene was, want de commissie, die zij hadden, was valsch, zoodat mijnheere de hoochbailliu daer deure bedroghen was, meenende datse goedt was, ende willekeurde in breken van dien.

Daer ghedaen hebbende trocken naer de Augustienen, daerse ter stondt III zoo IIII^c sterck wierden, vrauwen, guuten ende knechteraigen die mede liepen om rooven ende om stelen. Ende van daer naer Onse Vrauwe Broers, daerse afwierpen de beelden, sacramendshuusen, epitaphien, siegen ontsticken schieden ende sochten naer heurlieder schadt, zoo wel in deen cloostere als in dandere, ende vonden ten Augustienen een schadt, diese roofden ende pillierden, ende keelcken, boucken, diese ontsticken sneeden, ende andere groote overdaet diese bedreven. God betert.

De meeste schade van de vier ordenen es gheschiedt in cloestere van de Predicheeren, uut causen dat zij inquisituers hebben gheweest van den gheloove. Daer deedense zulck een schade, dat niet wel bescrievelick en es, want haddense tclooster connen raseeren, ze zoudent ghedaen hebben. Ze liepen gheel clooster

[p. 13]

up ende nedere, met bielen, brootsen⁽¹⁾ ende haumessen, ende de ghene diesse meest deuchden ghedaen hadden, ende heurlieder crop aes in cloester ghehaelt hadden, deden heurlieder meer schade dan andere, zoodt van der ghelijcken ghebeurt es van ander cloosters ende keerken. Se liepen inde keukene, smeten roosters, keetels onsticken, ende naemen de botere ende ghinghen daer up staen slidderen, wierpen veel provance vander keukene in watere, met veel huusraeds, smeten alle de ghelaysveinsters onsticken, ende de ghone die inde pandt stonden waeren costelick ghemaeckt, ende bij zommeghe graven ghegheven, hier voortijts⁽²⁾.

Sij liepen up de cellen ende librairie, sneden alle de boucken onsticken, ende wierpense in watere, met groote hoopen, ende up kerckhof binnen heurlieder cloostere, zoo dat de boucken weerdt waeren, zoo zommeghe seyden, wel duusendtich ponden grooten, wand een broere binnen den couvente hadde in dien hoop boucken wel tot hondert ponden grooten, te weten broeder L. de Cro....

Se sneden de bedden ende maeltraessen onsticken, ende wierpen de plumen in watere.

Se smeten alle de deuren ende veinsters ontsticken, ende onwaeren inde fermerie⁽³⁾, ende in den reeftere, daerset oock al onsticken braecken.

Inde kercke en lieten zij niet gheheels, den hooghe oultaer, die nieuwe ghemaect was, onsticken ende ghesceet, sacramendshuus ghebrocken, ende onsticken, den docxsael met priesters ghestoelte, daerse in staan en singhen, al onverre gheworpen ende ghebroken.

Alle de santen binnen der kercken met epitaphien van alle-

(1) Brootssen, soort van bijl; 't werkwoord brootsen bet. hakken, houwen. Bij Kiliaan: Bipalium, pastinum.

(2) Desen pant was wijlent ghedaen maken bij de huusvrauwe van hertoch Caerle, die voor Nansy in Loreyne bleef.

(3) Fermerie, voor infirmerie.

[p. 14]

baestere ghemaeckt van sepulturen, ghesceet ende ghebroken; inde santuarie braecken (zij) alle corporaelen, gherssels, ende snedense ontsticken, van der ghelijcken oock de cussens met de wapenen van de gulden broeders van Onse Vrauwe gulden, ende wierpen de plumen in watere.

Ende liepen up den nieuwen turre, die se nieuwelinghen ghemaect hadden, ende ontdecten dien; somma sommarum, het scheen dat alle de duvels huutghelaten waren, ghemerckt datse veel wercx deden up eenen curten tijt, ende bleeven daer tot snavonds, ende meenden noch eens te commene, maer het was heurlieder beledt van heere ende wedt weghe. Het orghele was te Predicheeren verbeden deur mijn heere den hooch-bailliu, ende bleef staende.

⁺ Item van daer scheedende, trocken naer de susterhuusen Onderberghe; van daer naer Sente Agneete, ende en hadden van gheheel den nacht gheen ruste. Met torssen, vierpannen liepense alle den nacht, roovende ende piellierende de cloosters onder decxselle van dafbreecken van de santen. Sanderdaechs⁺ naer de Chatreussen, en weedercommende tsente Liesbette Begijnhof, het Rijcke Gasthuus, daer waeren zij tot drie reyssen, daer men hemlieden t'eten ende te drincken gaf, om te beter appointemendt te ghecrijghen; maer daer vooren scheurdense heurlieder boucken ende rendtbriefven, ende vonden eenen schadt van ghelde, in cloostere ghedolven, diesse namen, ende deden aldaer oock groote schade.

⁺ Item waren oock inde kercke van Eckerghem, diesse ruynerden ende destrueerden van santen af te werpene ende anders, ende trocken aldaer in cloosterhuus van Deinse, staende tEckerghem, daerse oock een schadt van ghelde vonden, zoo men seyde.

⁺ Item clooster vander Biloke gaf hemlieden teten ende te drincken; het scheen datse verhonghert waren, aldaer zoulieden omme wierpen als vooren.

⁺ Item in clooster van Galilee ende te Groenen Brielle waeren omme gheworpen als vooren, ende boven dezen zoo scheedense de stoellen ende de bancken, ende naemen ende

+ Cloosters Onderbergen, Ste Agneete.

+ Chartreusen, sente Lijsbette, tRijcke Gasthuus.

+ Eckerghem.

+ Bijlocke.

+ Galilee ende Groenenbriele.

[p. 15]

roofden al datse conste ghecrijghen, ende quamender tot drie stonden telcken verschs volck⁽¹⁾.

(1) De volgende posten uit de stadsrekeningen van Gent, waaruit men den toestand van verscheidene geestelijke gemeenschappen, een jaar vóor den beeldenstorm, leert kennen, zullen hier zeker niet ten onpasse komen:
‘Item betaelt der Moedere ende ghemeen couvent vanden Grauwen Susteren bij sente Jans keercke de somme van V lib. XII s. gr. over ghelijcke somme bij scepenen de voorsaten thuerlieder afghane den voornomden couvent gheaccordeert, in aelmoese, in respecte van huerlieder aermoede ende sobre ghestaethede.....
Item betaelt den prior ende couvent vanden Predicheeren binnen dese stede, de somme van VIII lib. VI s. III d. grooten, die hemlieden bij scepenen vander kuere toegheleyt ende gheaccordeert sijn in aelmoesene thulpen der reparatie van huerlieder keercke ende anderssints thaerlieder alimentatie ende onderhaude, regard nemende up den sobren benauden tijde...
Item betaelt den prior ende ghemeen couvent van onse Vrauwen broeders de somme van VII lib. groten... in aelmoesene... ten respecte vanden goeden dienst ende debvoire, die zij doende zijn int faict van predicatien ende uutlegghinghe vanden woorde Gods, instructie vanden ghemeenen volcke ende andere goddelicke suffragien...
Item betaelt den gardiaen ende religieusen vanden cloostre vanden Freremineuren deser stede, ghelijcke somme van VII lib. gr... in aelmoessene, ten respecte als boven...
Item betaelt den prioor ende couvente vanden Augustijnen de somme van VII lib. gr... ter causen alsvoiren.
Item betaelt der Moedere abdesse ende ghemeenen couvente van sente Claren achter de Vrindachmaerct, de somme van V lib. gr... toegheleyt in aelmoesenen thuerlieder sustentatie ende onderhaude, regard nemende up heurlieder aermoede ende desen dieren tijde...
Item betaelt der Moeder ende ghemeene couvent van den Grauwen Susterhuuze bij sente Jacobs keercke, binnen deser stede, de somme van V lib. gr., hemlieden toegheleyt... ten respecte vanden dieren tijde ende der groote penurie ende aermoede vanden zelven couvente...
Item betaelt der Moeder ende ghemeen couvent vanden Grauwen Susteren bij sint Jans keercke, de somme van IIII lib. X s. gr.... in aelmoesene... in respecte van huerlieder groote aermoede ende den dieren benauden tijde...
Item betaelt den pater ende ghemeen couvent vande Cellebroeders de somme van III lib. gr. in aelmoesene, in regarde vanden grooten dienst, die zij den schamelen insetenen dezer stede doende zijn in huerlieder noot, zonder sallaris, ooc bereet zijn ten brande ende in andere zaken, daer huerlieder hulpe behouft...
Item betaelt der moedere ende ghemeene couvent vanden Swarten Susteren binnen deser stede, de somme van V lib. gr... ghejont in aelmoesene ten respecte vanden goede diensten, die zij den aermen cativeghe crancke menschen, inzeten deser stede, doende zijn, dezelve hanterende ende behulpsaemich wesende, zonder loon of sallaris danof thebbene, ooc in tijden vander haestighe ziecte ende peste, danof ons God beschermen wille, bereet zijn...
Item betaelt den minister ende ghemeenen couvente vande Broeders up Meerhem... de somme van II lib. gr.... thuerlieder onderhaude, regard nemende up den duren tijt ende der aermoede vanden zelven couvente....
Item betaelt der Mater ende ghemeene couvent van sente Maria Maghdalene, gheseyt den Filliedieusen, de somme van III lib. gr.... thulpen heurlieder onderhaude ende totter reparatie van zekere huerl. vervallen edificien...
(Stadsrekeningen van Gent, 1565-1566.)
Item betaelt den gardiaen, religieusen ende couvent van den Freremineuren deser stede, de somme van VIII lib. gr... thulpen der repareren ende verdecken van huerlieder huus ende couvent, dwelcke zeere gheruyneert lach...’
(Stadsrekeningen van 1566-1567.)

[p. 16]

⁺ Item nopende de prochiekerken, alder eerst tsente Baefs, daer wierpense ontsticken ende bracken alle die oultaeren, principaelick den oultaer van allebaesteren, die mijn heere den proost Viglius hadde ghedaen maecken, alle de epitaphien van allebaesteren van sepultueren, den oultaer vanden heeleghen Gheest, van allebaestren, zeer curts nieuwe ghemaeckt, sacramendshuus ende anders al ghebroken. Den docxsael bleeft tSente Baefs staende.

⁺ Item daer naer onse Vrouwe kercke van Sente Pieters, ghebrocken als voren, ende de ziegen, sitsels onsticken ghebroken.

⁺ Item se waeren vander ghelijcken inde prochiekercke van Sente Michiels daerse oock deeden als voren, maer de hurghele bleef staende, die verbeden was. Dese persoonen meenden te cappen ghelijcse ander beelden ghedaen hadden ontsticken in onse Vrauwe cappelle, Joosept ende Maria in kinderbedde, maer en consten daer up niet ghewinnen, maer de moeder Gods lacht ende loucht, ten aensiene van veel menschen, diet saghen. Daer waeren ghebroken oock twee costelicken oultaren van allebaesteren, deenen ghegheven bij wielen meester Chaerels Claessone, wielen ontfanghere van Vlaenderen⁽¹⁾, ende bij mer Nicolaes

+ St. Baefs.

+ St-Pieters.

+ De orghele St Michiels was in tijdts uutghedaen.

(1) In margine staat, door Ph. van Campene geschreven: ‘Den aultaer van M. Chaerles Clayssone was uutghedaen voor dese beeldesturminghe.’

[p. 17]

Triest, heere van Auweghem. Daer was oock ghebroken een sacramendshuus, ende de hooghe oultaer.

Item shelicx Kerst kercke, daer de prochiaenen groote cost af ghehadt hebben, es oock als vooren gheruijneert, ende oock de kercke van Sente Jacops; die heeft de meeste schade, want ze hebben ontsticken ghesneeden de rendtbrieven; inde santuarie⁺ hebben zij gheweest, daerse costelicken cappen, cleeren, gherssels, corporael al onsticken ghesneeden, en sacramendshuus met een costelicke ghestoelte om priester, diaken ende subdiaken daer in te sittene, nieus ghemaect van Avennes-steen, al ontsticken ghebroken (hebben); tselfste ghedaen maecken bij her Willem Doens, priestere ende capellaen vande voornomde kercke.

Item Sente Veerle waeren daer oock vander ghelijcke, ende⁺ braecken daer onder andere onsticken de vonte, namen van zommeghen priesters, huudt heurlieder locaris, serpliesen ende anders, datse gheerijghen consten, twas al goedt voor heurlieder.

Item inde kercke van sente Niclaus, aldaer dat zoulieden⁺ oock deden ghelijck vooren gheseyt staedt, de santen afwerpen, sacramendshuus, dat een luttelken hier te vooren ghegheven was bij eenen Andries Zeys, coopman van lienwade, ende was ghemaeckt van widt Avennes-steen, ende coste bedt dan hondert ponden groote, al onsticken gheworpen; maer de hurghele, die nieuwe ghemaect was, bleeft staende, duer tverbidden van eenen Pieter Heyse, prochiaen van dezelve prochie, ghevende eenen cleenen penninck.

Item in dabdie van sente Pieters waeren se oock, daerse⁺ sulck een schade deede, dat niet wel scrievelick en es. Alvooren den ouden preelaedt her Gheeraerdt van Kulsbrouck hadde ghedaen maecken ter memorie een costelick sacramendshuus van allebaestere ende tousteen, daer vooren hij knielende ghemaeckt es, ende lichter vooren begraven. Item voorts bij de selve ghedaen maecken den hooghen oultaer, met allebaestere ende tousteen, die groodt goedt coste; achter den hooghen oultaer het Avondtmael, ghemaeckt als vooren.

+ Jacop de Praet met zijne zonen dede hier groote schaede.

+ Ste Veerle.

+ St. Niclaus.

+ Dabdie van Sente Pieters.

[p. 18]

Item de cappelle van sente Lauwereins oock ghedaen maecken bij den selven van allebaestere ende tousteen.

Item de cappelle van onse Vrauwe was verchiert met ghelaysveinsters achter den hooghen choor, doude ende nieuwe Testamendt, up elckanderen accorderende, bij den selven ghedaen maecken, al ontsticken ghebrocken ende gheworpen.

Item desen jeghenwordeghen prelaedt hadde ghedaen maecken in een cappelle, daer hij zijn sepultuere ghecoren hadde, sente Andries, ghemaeckt oock van allebaesteren ende toutsteen, ende als dit gheboufte in de kercke qwam, zoo qwam mijn heere den prelaedt jeghens heurlieder spreken, ende begherde te wetene wye dat heurlieder hooft was; zoo wast een turfdraghere, ende begheerde an hem, dat men dese oultaeren soude laeten staen, princepalick de ziene, ende presenteerde te tellene tot hondert gulden, maer ten mocht niet wesen, zoo datset al onsticken braecken ende schiedent.

Item naer dit exployt ghedaen hebbende, qwamen gheloopen in mijns heeren loogijs, ende sciedent daer al ontsticken, dat se vonden.

Item vandaer liepense in proost huus, daerset al ontsticken smeten, ziegen, bancken ende anders.

Item van daer trocken zij in daelmoessene; daer scheurdense dieversche rendtebriefven ende boucken, ende bracken al ontsticken.

Item van daer trocken zij naer de wijnkelder, daerse al versmoort saten en droncken, ende smeeten de vaeten open metten wiene.

Dit es al ghebeurt in dabdie van sente Pieters in tgrosse overloopen⁽¹⁾.

(1) Wij hebben in 't provinciaal archief te Gent de rekeningen der St-Pietersabdij, tijdens het bestuur van den abt Geeraard Cuelsbroeck, opgezocht. Ongelukkiglijk hebben wij er geene van dat tijdvak kunnen aantreffen, zoo dat het ons onmogelijk is de namen der beeldsnijders te doen kennen, die de hooger vermelde kunstgewrochten hadden vervaardigd. De in gemelde stichtsrekeningen bestaande leemte is dus, ook met betrekking tot de kunstgeschiedenis, zeer te betreuren.

[p. 19]

Item de Freremineuren verlooren alle heurlieder ghelaysveinsters⁺ in heurlieder pandt, inden choor, den hooghen oultaer, sacramendshuus, ende zom vanden priesters gestoelte ontsticken ghebroken, veel boucken verlooren ende ontsticken ghebroken, ende de ghelaysveinsters voren in de kercke oock al ontsticken. De boucken in water gheworpen, die up de celle waeren, ende anders.

Item dese voornomde persoonen liepen alle de cloosters, cappellen, godshuuzen af, up eenen haelfven dach, den gheheelen nacht, ende den gheheelen dach, deeden onder heurlieder groodt werck up eenen curten tijt, wandt ten was niet doendelick tguendt datse deeden up zoo curten tijt, ten hadde gheweest datse hulpe hadden ghehad van de duvels vander hellen, wandt al dat binnen der steede stondt van kercken weghe moeste anstaen, ja niet een beeldeken, dat up strate stondt, (of 't) moeste ontsticken ghesmeeten zijn; tselfs steene cruuce, staende up tSandt, moeste ghebroken zijn, ende ande Keyserpoorte smeeten de hoofden af van ons keyser Karolus was, ende don Fernandus, zijnen broedere. Somma, ze deeden al datse consten versieren, ende waeren al den meerderen deel insetenen vander stede, die bij de cloosters gheleeft hebben.

Item (in) de cloosters ende kercken, staende rondsomme de steden, emmers den meerderen deel, ze deden aldaer oock schade. Zoo dat ick mij laedt dincken, dat noint Hunnen ofte Wandelen, die deze landen al af liepen, als men screef IIII^c jaer, in tieden van sente Nicasius, erdbisschop van Riemen, noint den landen oft der kercken zooveel qwaeds en deden als dese, die de name van kerstenen draghen; ende die waren Heijdenen, nochtans saulveerdense die inde kercke waeren, ghelijck wij leesen, ende nu, God betert, eyst contrarie.

Deze nieu predicanten bringhen ons zulcke vruchten voort binnen de twee maenden, datse hier ghepreeckt hebben; de apostelen in heurlieder predicatie brochten pays, ende dese bringhen groote onpays. Huudt heurlieder ghewercken zulde se kennen, naar Christus woordt.

+ Fremineuren.

[p. 20]

⁺ Item naer dien dat alle de kercken ende cloosters gheruijneert waeren, emmers de oultaren ende beelden, zoo wierden alle de kercken toeghesloten, noch men deede nievers gheen messen dan in de huusen ofte inde kercken, bedecks hooft, ende men luude nievers gheen clocken, tot datter breeder in voorsien werdt.

⁺ Item mijn heere den hoochbailliu, medt den onderbailliu, met scepenen vander keure stonden zeer wel voorsien up de Coornaert, met hallebaerdiers, ter assistencie van heere ende wedt, swoendacchs daer naer, up welcken dach zij in meeninghe waeren eenen uploop te maeckene, ende kailloot huus af te loopene, maer twiert belet.

⁺ Item zommeghe riepen zoo achter strate naer de priesterlicke staedt, datse⁽¹⁾ droughen langhe mantels, ende lieten heur haer groijen, om datse met tghemeente deur gaen souden, ende dat mense niet bekennen en soude. Se lieten de langhe tabbaers ende de priesterlicke bonnette thuus, tot dat God voorsien soude, wandt gaende achter strate in priesterlicke abieten, ghecreghen (zij) bijnamen van zom van de ghemeenten.

⁺ Item de broers van de cloosters ghinghen al in werlicke habiten, wandt haddense met heurlieder habieten ghegaen, men soude er naer gheroepen hebben, ende twas heurlieder bevolen van heere ende wet weeghe, deghone, die achter strate gaen wilden, datse de habieten veranderen zouden. De Predickheeren die ghinghen oock al in weerlicke habieten, ghereserveert drie zoo vier ouderlinghen, die bleeven in couvent, ende hielden heurlieder abijt anne, ende en willender niet huut gaen nocht cappe laeten, ten zij dat heurlieder bevolen wordt. Veel cloosters wierden zonder herdere, ende lieten de scapen loopen, ende elck ginck tot zijnen vriendt.

⁺ Item up sente Bertholomeus avondt waeren bevonden bij den hoochbaillu deser steede, die dien avondt waecte, drie zoo vier puppen met viere, om de steede in gloyen te stellene, daer af dat een bevonden was ligghende an tclooster van sente Claere,

+ Kercken toeghesloten.

+ De garde up den Coornaert.

+ Injurien up priesters ende religieusen.

(1) Zij, de priesters en kloosterlingen.

+ Religieusen met weerlicke habijten.

+ Puppen gheleydt.

[p. 21]

bachten Vriendachmaerct, bijde qwaedtwilleghe gheleyt, maer dit qwaedt wiert beledt. Danck moet God hebben.

Item ten selven daghe werdter veel volcx anne ghescreven⁺ bijden hoochbailliu, ter hulpe van heere ende wedt, ende waeren daer toe ghecoren vier capiteynen, te wetene Fransoys van Wychuuse, Fransoys Passcharis, meester Arendt Boessins, van Deynse, ende Anthonius de Stoppeleere, f^s Philippus, ende hadden vier leeghers: Vriendachmaert, Coorenmaert, Coutere ende te Poelle. Deen waecke ghinck up, ende dander neere. Men leyde in alle de cloosters groodte waecke, bij daghe ende bij nachte, ende men hielt de cloosters toeghesloten. Ende up de Vriendachtmaert ende Coorenmaert waeren twee galghen gherecht.

Item up sent Jans avondt decollacie ofte onthoofdinghe waeren⁺ snachs van heurlieder bedde ghehaelt tot XVI ofte XX persoonen, ende waren gheleyt als ghevanghen in nieu casteel, ende men vincker nocht van daghe te daghe, ende daer liepender veel van hemlieden wech, ende zom van hemlieden wierden bescreven van heere ende wedt weeghe.

Item bij den bailliu van sente Pieters up sent Jansdach onthoofdinghe zijnder oock van heurlieder bedde ghehaelt, van sijnder heerlichede, tot vijfve ofte zes persoonen, die mede gheroeft hebben.

Item de clocken hebben binnen Ghendt ghescust gheweest, dat⁺ men nievers gheenen dienst en dede, dan heymelick messe inde cloosters ofte huusen, ende stond aldus acht daghen tijts, dat de kercken ghesloten waeren binnen desen middelen tiede; ende alsheeden desen vriendach, den XXX^e in Oust, die van sente Michiels waeren deerste luudende om de priem messe ende hoochmesse⁺ te doene, ende sondaechs daer naer luudet over al, ende men deede den dienst ghelijc men vooren ghedaen hadde.

Item dese voornomde guuds, onder decxselle⁽²⁾ van de santen⁺

+ Anscrivinghe van knechten.

+ Vanghinghen.

+ Schussinghen⁽¹⁾ van clocken ende messen.

(1) Schussinghen, in de plaats van opschorsing (van klokgeklep en misselezen).

+ Openinghe van kercken.

(2) Decxselle, voorwendsel.

+ De beeldebrekers werden wederstaen.

[p. 22]

af te werpene, ze vindent goedt, ende meenen noch te roovene ende te pillierne, maer werden weederstaen, zoowel in steen als te lande. Die van Rijsselle, Brugghe, Curtericke, Aelst, Dendermonde, Gheersberghe ende andere steeden weerstaense, mids dat zielieden gheen commissie en hebben. Ten es maer een hoop boeven, diet ons doen, ende plaghen, die ons God seindt, om de zijne te castiene⁽¹⁾. Te landewaers es heurlieder gheconsenteert den clockslach voor dese kerkroovers ende kerckschenders, ende oversulck zoo quamender naer Gheersberghe eenen hoop van Bracle, Neerbracle ende daer ontrendt, om te roovene clooster van Beauprees, ende deeden den lansman oock molest. (Dit) wierdt thof gheraporteert, aldaer dat ghesonden was volck van wapene vanden grave van Egmondt weeghe, ende de boeren aldaer sloeghen de clopslach, ende (de Geuzen) liepen in een bosschelken, daerse alle ghevanghen wierden, daeraf datter XXI ghehanghen waeren an eenen boom, ende doot zijnde, liet men se vallen in eenen pudt, ende alsoo metter erde overdeckt. Hier waerender oock veel ghegeesselt, zoo dat drie hanckmans daer ontboden waren, ende men deede heurlieder curt recht: naer datse tfaict ghedaen hadden, binnen eenen daghe ofte twee daernaer gherecht. Ze waeren sterck ontrendt vijfteghen, die ghevanghen waeren ofte bedt.

⁺ Item dese predicanten was gheconsenteert te predeken, maer sonder gheweere, ende over zulck zoo preecktense rondsomme de steede buuten, daeraf dat heurlieder principael predicant was ghenaempt Jacop Carpentiers, van Meessene ghebooren, ende een Hermanus, gheboren van Gulick, een huutgheloopen monick, ende begherde te hebbene een kercke, maer twas ontseyt heurlieder. Ende (zij) liepen te landewaers preecken, ende over zulck zoo preecktense up den eersten Septembris voor deerste reysse voor de poorte van Aelst; ende binnen Audenaerde hebben zij ghepreeckt up de maert, ende inde kercke, diese met fortse

(1) Castiene, voor kastidene, kastijden.

+ Predicatie den onwilleghen gheconsenteert den 27 Augusti.

[p. 23]

open reen. In heurlieder predicatie was ghepreeckt cleeneghede van den heeleghen sacramente: dat God almachticht in heelicx sacramendt niet en was, daer af dat zom van hemlieden zeyden, dat een teecken was; andere die wilden communiceeren snavonds, ghelijck God communiceerde, soo dat Herdoopers ende Sacramentarissen waren contrarie elck andere. Ten anderen de XII articlen van den gheloove en hieldense niet, ofte ze leydense naer heuren zin ende verstandt huute. Twee lietense achter: ‘Ick gheloove de heeleghe ghemeene kercke,’ ende ‘ghemeenscap der heeleghen.’ Item vande reynichede vande moeder Gods ende maghet Marie. Item dat de heeleghen voor ons niet en bidden, maer datse slapen, ende noch andere articlen, die gheheel ende peur contrarie zijn ons heelichx kersten gheloove. Zoulieden en houden maer twee sacramenten, dat wielieden zeven houden. (De Calvinisten en laeten gheen article achter, hoewel zij sommeghe anders uutlegghen dan de Roomsche kercke, ende namelijck dat onsen Heere Jesus es nederghedaelt ter hellen, ende van de heleghe kercke). God verleendtse beter sinnekens.

Item men verdict van daghe te daghe de waecke, zoo dat⁺ ande poorten oock ghehouden was een stercke waecke by daghe ende bij nachte, ende droeghen nauwe zurghe, zoodat niemandt met ghewerre in stede commen en mochte, (maar) moeste tselve ter poorte laeten, ende anden langhen Steendam bij nieu casteel deede men aldaer maecken een nieuwe steenen poorte, met een waeck huusekin.

Item men heeft zeeker ghebodt huudt gheleyt, huut laste van⁺ scepenen vander keure, dat alle de werden, herberghe houdende binnen der steede, ghehouden zijn scepenhuuse alle daghe de namen over te bringhene van heurlieder gasten. Item aan alle huushoudende persoonen, indien zij eeneghen vrienden ofte vremdelinghen binnen heurlieder huusen gheloogiert hadden, de selve over te bringhene oock scepenhuuse bij naemen ende toenamen, ende oock van waer datse zijn ghebooren, al up zeeker boeten.

+ Waecke.

+ Herbergiers bringhen overe de namen van de gasten ende ooc de huuslieden.

[p. 24]

⁺ ‘Item heeden desen VII^en Septembris, up onse Vrauwedach gheboorte avondt, zoo waerender drie ghehanghen up den Coornaert an een potence, voor de noene, tusschen elf ende XII huren, ende waren dese, te wetene: een Ghijselbrecht Cools, f^s Jans, loodtghietere, wonende bij scepenhuus; een ticheldeckere, ghebooren van Rijssele, die hem oock ghenerde met vercoepen van levende watere, ende den derden was een lochtijnckman⁽¹⁾, ghenaempt Jan Cooman, wonende in onze Vrauwe strate. Daerom dat zij storven waren, princepalick de twee, omdat zij inde cloosters groote ruudesse bedreven hadden van ontsticken te schiene ziegen⁽²⁾, stoelen, bancken ende tafereelen, ende datse me liepen metten hoope, die de santen ommewierpen, maer ze en namen ende ontdroeghen niemandt niet. Deze Ghijselbrecht Cools hadde in veel cloosters groote kennesse, want hij was heurlieder werckman, ende hij hadde ghemaeckt om mijn heere den abt van sente Pieters een secreedt, het welcke hij in den hoop van hemlieder openbaerde, ende ander secreten van andere cloosters, die hem deucht ghedaen hadden. Dit was heurlieder loon, maer daer af dat hij verweesen was, zoo zommeghe zeyden, dat hij ghemaeckt was een maniere van capitein, om de waecke van heurlieder, die liepen om de santen af te werpene, maer hij en hadde oock niet ghenomen van de cloosters. Dese persoonen waeren ghebrocht van huudt nieu casteel, daer zij ghevanghen waeren, naer scepenhuus, om heurlieder sentencie aldaer tontfaene, ende vandaer qwamen zij met mijn heere den hoochbailliu, die in vulle harsnasch te perde zadt, ende met hem scepenen vander keure, de welcke waeren inden Oliefandt, up een camere ten huuse van Gillis Mannins, up de Coornaert, om justicie te zien vulcommene. Ende met hemlieden was oock gheassisteert de bende van Fransoys van Wychuus, ende noch andere goedtwilleghe, die in harsnasch waeren. Up de Coornaert stonden alle de benden in ordonnancie.

+ Drie ghehanghen op den Coornaert.

(1) Lochtijnckman, moeshovenier.

(2) Ziegen (siéges) zetels.

[p. 25]

Voorts in andere straeten, die waeren alle beleydt met volcke, uut vreese van uploop. Justicie vulcommen zijnde, elck ghinck thuuswaert; de pacienten blevender hanghende tot sachternoens, ende alsdan afghedaen, ende naer de galghe ghevoert, ende aldaer begraven⁽¹⁾.

Item mijn heere den grave van Egmondt, gouverneur van⁺ Vlaenderen, quam binnen der steede, in zijn hof up de Leije, up onser Liever Vrauwe dach gheboorte, den VIII^en Septembris, commende sondachs.

Item daer waeren desen X^en Septembris ghebrocht huute⁺ nieuwe casteel, in toude casteel, tot zes ghevanghenen, ende waeren dese: M^r Willem Ridtsemeelis, procureur bij scepenen vander keure, Pieter Andries, zeepzyedere, wonende in dAuburcht, M^r Gillis..... roodtverwere, ende was vremdelinck, eenen smedt, ende noch twee andere persoonen.

Item ten selven daghe ghinck mijn heere van Egmondt messe⁺ hooren in de prochie van sente Michiels; messe ghehoort hebbende, track naer de Predicheeren om aldaer te gaen ziene de groote destructie, die aldaer gheschiet es. Soo eyst dat hij heurlieder gheseyt heeft den dienst te doene, te preeckene ghelijckse vooren ende naer ghedaen hebben, ende datse heurlieder cloostere zuveren zoude, ende heghenen⁽²⁾, het welcke zyelieden als nu doen.

Item de nieu predicanten met heurlieder gheallierde volchden⁺ mijnen heere van Egmondt om hem te sprekene, maer en conste. Ze meenden te preeckene in sPrincen hof, maer het wierdt heurlieder beledt bij mijn heere den hoochbailliu ende bij Lievin van Secleer, bailliu van der Auderburch, die aldaer qwamen om heurlieder te doen handteeckenen met heurlieder gheallieerden, datse den coninck ende der kercken besweeren, ende andere zaken, diere in stonden. De maere ghinck, dat naer dese

(1) Deze strafuitvoering wordt door pater B. De Jonghe in slechts zeven regels verhaald.

+ Compste van Egmont.

+ De ghevanghenen vanden nieuwen casteele wierden int sGravensteen ghedaen.

+ Egmondt in S. Michiels ende Preecheeren.

(2) Heghenen, instruere, ornare, educare. Verheghenen, verbeteren, vermeerderen. - Kiliaan.

+ Sollicitatie an den grave.

[p. 26]

predicanten niet anders en volchden dan scamel ghepeupelde ende qwaetdoenders. Dat vernemende de predicant, zoo badt hij zijn audienten datse souden willen commen in sPrinsenhof met heurlieder beste habieten, meenende daer te preeckene. Zoo ghebeurdet dat hoemaeckers, smeen, ende oock andere treffelicke mannen, die hem volchden, an deeden heurlieder beste habijt, ende waeren in groote ghetalle. Ende bij de princepaelle ghehandteeckendt hebbende, elck track zijns waert. Ende sanderdaechs preeckte de predicant bij de Chatreusen, daer hij noch ghepreeckt heeft, ande meur vande Chatreusen, onder den blauwen hemele.

⁺ Item desen XII^en Septembris reysde mijn heere van Egmondt wech, verselscapt met mijn heere den hoochballiu, naer Gavre, ende van Gavre naer Audenaerde.

⁺ Item den castelein van den sPrincen hove, ghenaempt Martin van Wettere, wiert ghevanghen, om dat hij de voornomde vander nieuwer religie liedt aldaer commen, daer hem verboden was, ende hij hadde deursteken gheweest van mijn heere van Egmondt, ten hadde ghedaen den hoochbailliu, die in bescudt qwam.

⁺ Item naer dat meester Pieter de Rijcke, de jonge, f^s M^r Pieters, ende met hem..... Vander Haghe, gheseyt Kurteknie, met heurlieder gheallieerde, over ende huuten name vander nieuwer religie, niet en conste ghespreken den voornomden grave van Egmondt, noch acces bij hem ghecrijghen, zoo hebben zielieden ten hende ghesproken, ende baden voor die alsdan ghevanghen saeten, om ontsleghen te hebbene, maer mijn heere gaf heurlieder in andworde: ‘Leevert mij noch veertich persoonen in mijne handen, vande ghone die de kercke ende cloosters gespolliert ende gherooft hebben.’ Ende daer naer (namen zij) raedt, daer up zij antwoorden, dat se niemandt en wisten van dien volcke.

⁺ Item de voornomde adherenten beloofden oock in de voornomde ghehandteekende brief, dat se den selven brief souden doen handteeckenen van heurlieder gheallieerde, tot vier hondert persoonen, dat deur heurlieder predicatie gheen up roer

+ tVertreck van Egmondt.

+ Martin van Wettere.

+ tSamenspreken van de Guesen met Egmondt.

+ Handteeckeninghe van de Guesen.

[p. 27]

ofte meuterie commen en soude, ende indien dat zoo quame, tselve up heurlieder te verhaelne, maer tghetal van IIII^c en vondens niet om tselve te handteekenen: (niet) boven L oft LX persoonen, ende die peniteerden hier naer oock van heurlieder ghesette handteeckens.

De selve beloofden oock, onder tselfde handteecken, dat de voornomde predicanten niet anders preecken en souden dan doude orthodocx catholijck gheloove, sonder up de kercke ofte heuren dienaers eeneghen scimp te preeckene, ende indien zij tselve wel hielden, zoo zoude alle qwestie te niente zijn tusschen die vander ouder religie ende nieuwe. Maer ze zullen veel belooven ende qwalick houden.

Item heurlieder was oock bij de grave gheconsenteert, datse⁺ buuten preecken souden, ende aldaer de grondt coopen ofte huuren jeghens de proprietaris ofte heurers, ende daer up doen maecken een huus ofte schuere, theurlieder coste, zulck als zij in raedt werden.

Item was oock bij den grave van Egmondt gheseyt, dat gheen vreemde predicanten hier commen zouden om te prekene, maer insetenen van desen landen, ende over zulck zoo zijn bij de heeren van den rade desen XX^en Septembris huudt gheseydt alle vremdelinghen, om bij zulck een middelle dese vremde predicanten huuten lande te houdene.

Item dese predicanten hebben dicwils (met) drie ghepreeckt,⁺ eenen in Walsche, dander twee in Vlaemsche, up eenen mersch, commende anden meur van de Chatreusen, jeghens over thender werrelt, daer de auditeurs quamen met dieversche scepens, gheverquelt om die te anhoorne; maer heurlieder was verbooden bij den hoochbailliu met gheen scipkens daer te commene, ende als sermoen vulhendt was, moesten al thuus commen, deur de Brucxsche Waelpoorte, aldaer dat sat met zijnen volcke een vande vier capiteins, te wetene capitein Wychuus. Ende de huererre ofte proprietaris van desen meersch, daerse preecten, siende dat hij luttel ofte gheen proufijt van zijnen mersch ghetrocken hadde, ende dat zijnen mersch gheheel bedorven

+ Predicatie.

+ Predicatie bij de Chartreusen jeghens overe thende weere.

[p. 28]

was, deur de trappelinghen van den volcke, dede dien omme werpen ende scheuren, soo dat hij daer deure de predicanten met heurlieder auditeurs verjoecht, zoo ick meene. Ende men zeyde, datse alsdan te Stalendriessche in de prochie van Wondelghem ghinghen precken, maer vander waerheyt en weet ick niet wel. Nochtans Nicasius vander Scheure die preeckte te Stalendriessche groote blasphemie vanden heeleghen Sacramente.

Item binnen Andwerpen preeckte men bij vier dieversche predicanten, dievers van opinien ende gheloove, te wetene die vander ouder religie, de tweeste Mennonisten, gheseyt Herdoopers, ten derden Calvinisten, ende zijn sacramendts scheeders, ende ten vierden Lutherianen, die ghelooven in theelich sacrament, ende zijn contrarie de Herdoopers ghesindt. Ende men maeckte aldaer drie kercken, om drie soorten van predicanten te prekene⁽¹⁾.

Item die vander nieuwe religie hebben tAndwerpen ghesocht tghelt te lichtene bij de Fockers, maer en consten tselve niet ghelichten, midts datse gheenen zeekere te stellene en hadden voor de zelve penninghen, ende waeren in meeninghe mette zelve penninghen an te doen scrievene knechten, ghelijck bijden hoochbailliu binnen der stede van Ghendt ghedaen wert. tHof, dit verneemende, dede expresselicken verbieden, bij de voorgheboden huudt gheleydt, dat niemendt wie hij zij, eeneghe penninghen ofte knechten lichten, ofte doen anscrieven soude, ten zij dat hij expresse briefven ende tlast heeft van shoofs weghe om tselve te doene; ende dit al up de galghe.

⁺ Item in de prochie van sente Pieters waeren bij den bailliu aldaer van heurlieder bedde ghehaelt tot V persoonen van dese kerckroovers ende schenders, den XV^en Septembris, daer

(1) Nevens deze laatste regelen heeft Philip van Campene in margine geschreven: ‘tHandwerpen wierden kercken ghemaeckt alleene omme de Calvinisten ende Lutheranen.’

+ Kerckschenders ghevanghen.

[p. 29]

inne dat een vroe vrauwe ghevanghen was, die ghebrocht hadde te coope tSente Pieters up de maert dieversche ghestolen kerckgoedt.

Item up den XXIII^en Septembris waeren bij scepenen vander⁺ keure ontsleghen tot XII ghevanghenen, niet vande kerckschenders, maer andere van cleene dieverie ende anders.

Item als mijn heere den grave van Egmondt van hier vertrocken⁺ was, zoo volchden hem naer Audenaerde M^r Pieter de Rycke,..... vander Haghe, Jaecques Lobbergoys ende Jan van Leure, over ende huuten name van die vander nieuwe religie, daer jeghens dat mijn heere vander wedt sonden M^r Jan du Boys, heurlieder pensionaris, ende deden bijden grave een vertooch, dat hem soude believen te consenteren datse souden moghen kinderen doopen naer heurlieder guiese, trauwen ende begraven, ghelijcse hier te vooren ghedaen hebben, hetwelcke heurlieder puer ende gheheel ontseyt wiert vanden voornoemden grave, zoodt de pensionnaris tselve gheseyt heeft. Maer oft zij obedieren zullen, en weedt ick niet; ick duchte neen-zij, ghelijckze in ander saecken niet en obedieren de gheboden vanden prince.

Item broeder Jan vander Haghe, predecheere, preeckte⁺ jeghens de nieu religie, drie reysen in de weecke, in sente Michiels kercke, ghemerckt dat heurlieder cloostere zoo gheruyneert lach. De selve broer Jan wert met hallebardiers thuus gheleet ende ghehaelt, tot in zijn cloostere. In zijn predicatie commen persoonen, die hem berespen willen van zijnen sermoenen, seggende dat niet waer en es, dat hij preeckt. Zoo eyst ghebeurt, dat hij preecte up sente Michiels dach in de prochie van sente Jacops, vooren noens ende sachternoens, daer de kercke te cleene was vande menichte vanden volcke, die in de kercke welfden om zijn predicatie te anhoorne; zoo insghelicx oock es, als hij inde weeke sente Michiels preeckt. Aldus sente Jacops voornoens ghepreeckt hebbende, ghebeurde aldaer een cleen beroerte, deur den roep van eender vrouwe, die riep: ‘Men smijet daer den predicant doot!’ hetwelck

+ Ghevanghenen uutghelaten.

+ Sollicitatie an den grave.

+ Predicatie van broeder Jan vander Haghe.

[p. 30]

leugen was, maer het verghijnck zoetijts. sAchternoens zoo ghebeurde noch een ander beroerte: daer de predicant preeckte, stonder twee ofte drie, ende zeyden dat leughene was, dat hij preecte, zoodat hij moeste uphouden, mids de rammelinghe van de vrauwen, ende een van hemlieden wiert ghevanghen, ende was een herdoopere.

⁺ Item mijn heere van Egmondt qwam van Brugghe binnen Ghendt, up een vriendach snavonds, den XXVII^en Septembris, up sente Cosma ende Damiaen dach, ende was gheloogiert in zijn huus, ende bij hem qwamen om hem te sprekene mijnheere den prelaedt van sente Pieters, mijnheere den capiteyn vanden casteelle, mijnheere den hoochbailliu met mijnheeren vander wedt, ende die vander nieuwe religie. Ende (hij) reysde sanderdaechs wech naer Sotteghem, sonder eeneghe resolucie te ghevene up heurlieder vraghe ende begherte, ende liedt hier int wech reysen twee hondert souldaten. Zom zeyden, dat van zijnder bende was, lichte perden, maer (de soldaten) droegen zijn livereye niet, maer hadden roode casacken anne. Andere seiden, dat vander bende was van mijn heere van Hoochstraete, ende en hadden maer te verterene VII stuvers sdaechs van shoofs weeghe, met eenen perde. Dus waeren zij gheleyt tsente Baefs, up den huusman, diese niet veel ghelijcx en deden, ende liepen voorts upden lansman buuten, daer therrende ende neemende⁺ datse ghecrijghen konnen. (De capiteyn vande Rookerrels hiet Tambroese, zoo ic naer der handt vernomen hebbe, ende was cousijn van mijn heere van Egmondt.)

⁺ Item tes ghebeurt dat een meyskin van XI zoo XII jaeren beseten was van den brandt vander hellen, dwelck kindt belesen wiert tOnse Vrauwe Broers vanden pasteur van Waerschoot, daer up dat hij gheen victorie en won, maer heeft tselfste kindt ghevoert naer Waerschoot, daer hij messe dede voor tbelesen, ende dedet baden in een badt, ende het wiert verlost ende ontsleghen van drie duvels, deur Gods gratie ende goedheyt, maer ten continueerde niet.

⁺ Item de waecke, die binnen der steede van Ghendt was

+ Compste vanden grave.

+ Tambroese, capiteyn.

+ Een meysken beseten ende belesen.

+ Waecke ende taux van de supposten van den Raedt.

[p. 31]

ghestelt, was in ghetalle tot zes hondert persoonen, hetwelcke bedrouch in ghelde alle maenden tot zeeven hondert ponden grooten, om welcke somme te betaelne, waeren bijde heeren vanden rade gheordonneert twee raetsheeren met Augustijn van Heurne, om te gaen tauxeren alle de advocaten, procureurs ende huusiers, om te wetene wat elck gheeven soude de maendt, naer de wasdom ende prouffijt, datse doen ende hebben.

Item bijder steede waeren oock ghetauxeert de ghegoedde⁺ ende cloosters, om ter betalinghe te commene oock van deser waecke, naer heurlieder ghestaedheede ende naer de hantieringhe diese deden, zoo datter zommeghe waeren, die tweesins ghetauxeert waeren, als poortere ende als ambachtman. Daer waeren oock zommeghe poorters ende poorters weduwen, die presenteerden sonder taucx bij te legghene, thulpe der waecke, drie ponden grooten de maendt. Dit zijn de vruchten die commen vande predicatie van dese nieu predicanten.

Item tes leeden ontrendt een half jaer tijts, dat mijnheere⁺ den grave van Montigni, heere vander ordene, oudt zijnde ontrendt XXXVI zoo XXXVII jaeren, traude de dochtere vander princesse van Antoingne, vander oude van XV zoo XVI jaeren, ende men hielt de brulocht te Antoingne. Zeer curts naer dat hij ghehuwt was, zoo was hij ghedestineert ende ghecoren om te gaen reysene bij den coninck in Spaingnen, met mijnheere le marquis de Berghes, om bijden coninck te gaen rapporteren de ghestelthede ende daffairen van desen lande. Zoo eyst dat den coninck met zijnen raedt commen wilde naer desen lande, om alle saecken te paysieren, ende naer dien dat men langh ende veel gheseyt heeft: hij es hier oft daer ghearriveert, zoo es, ten laeste, tiedinghe ghecommen bijden heeren vanden rade, zoo M^r Philips van Steelandt, commissaris, gheseydt heeft, dat hij in behouder handt was, ende dat hij ghearriveert was in Italie, ende zijn cappelle met zijn coraellen waeren ghearriveert in Hollandt. Dus zoo zullen de voornomde heeren vander ordene, te wetene den grave van Montigni ende den

+ Taux bij der stede.

+ Mijnheere van Montigni.

[p. 32]

marquis de Berghes, tsamen metten coninck afcommen, met Gods gratie, hetwelcke hier naer al leughene wiert.

Item Pieter van Pollaere, huudevettere, huusheere zijnde over de zyede vande Guuds ende nieu religie, es ghestorven ghelijck een beeste, niet bij hem hebbende eeneghe priesters om hem wadt goeds te segghene. Desen es begraven ghelijck hij ghestorven es, up donghewiede, up tkerckhof van sent Jacops, zonder eeneghe ceremonien te bedrievene, maer hadde ontrendt hem veel persoonen, wel een duust, die ghesijndt waeren ghelijck hij binnen zijnen leven ghesijndt was. Aldaer een predicant qwam van heurlieder nacie, ghenaempt M^r Pieter Datheen, een uutgheloopen monijnc, om up kerckhof te preeckene ende psalmen te gaen singhene, maer duer de ancommende vreese en conste nyet behoorlick vulspreken naer zijn meeninghe ende voornemen, want bij toedoene van mijn heere den hoochballiu wierdt beledt, dewelcke dauweet⁽¹⁾ sandt de waecke vande Vriendachmaert. Die daer commende, stooven (de Geuzen) al wech, deen noch dandere verbeydende. Dit ghebeurde up den V^en Octobris⁽²⁾.

Up den VII^en Octobris qwamen de selve Guuds, ende meenden te commen preeckene up tvoornomde kerckhof, ende psalmen te singhene, maer de waecke van capiteyn Wychuus ende Boessins qwamen ende sloeghense mette platte vande swerde, ende riepen: ‘Slaet al doot!’ zoo datse alle wech stooven ende wech liepen; ende men seyde, datse qwamen om een vraupersoon te begravene, die noch fray ende ghesondt was.

⁺ Item ten selven daghe up eenen saterdach waeren ghevanghen bijden souverein, Geeraert Rijm, bailliu vander abdie van sente Pieters, ende vande mannen van leene vande voornomde heerlichede, twee van die in zijnen dienst waeren, ende waeren hier ghebrocht in Saucelet⁽³⁾. Den eenen hadde hier te vooren

(1) Auweet, de wacht.

(2) Vergelijk De Jonghe, I, 47, uitgave van C.-J. Fernand.

+ Ghevanghen twee dieners.

(3) Saucelet, Chasselet, voor Châtelet (anders geheeten de Meierij of Ammanij), stads gevangenis, op de Koornmarkt.

[p. 33]

noch zijn diener gheweest, ende oock dienere vanden bailliu van sente Baefs. Den anderen hadde ghewoondt inde Vuulsteeke⁽¹⁾, aldaer hij logierde dieven ende andere qwaedtdoenders, ende was ghenaempt Arendt....., ende was een zeer scoon joncman. Hij was ghegeesselt bij scepenen vander Keure. Hier te voren, als hij herberghe hielt in de Vuulsteke, ende binnen der stadt ghebannen, hij gheneerde hem oock onder de vleeschhauwers om heurlieder beesten te haelne ende thuus te bringhene, daer mede dat hij wel wan eenen gulden ter weke. Ten laesten zoo wierden zij beede ghehanghen an twee boomen buuten der Percellepoorte up den maendach daernaer. Het was zeer curte expedicie. Daer om dat zij storven, zoo zij seyden, om elck vijf daelders, die zij ontvremdt hadden.

Item hier vooren staet ghescreven, hoe dat dese nieu predicanten⁺ ghepreect hebben voor de stadt van Dendermonde ende van Aelst; binnen drie weeken daer naer zoo qwam een predicant, ghenaempt Nicasius vander Scheure, ende den zone van M^r Willem Ridsemelis, ghenaempt Meester Jan, diere ghevanghen zidt⁽²⁾, qwamen supplieren ande wedt van Aelst om binnen der stede te preeckene, daer up die vander wedt zeyden, datse predicanten ghenouch hadden binnen heurlieder stede, zoodat in deen stede noch in dandere niet gheconsenteert en was, maer die van Aelst dedense propelick huudtleen met een dienere ofte twee, tot buuter poorte, ende alsdoen sloot men de poorte voor heurlieder neuse. Siende dat sij aldus bedroghen waeren, lieten heurlieder ontvlieghen datse daer zouden commen preecken in heurlieder jaermaert, dwelck was te doene saterdaechs naer Bavonis dach, maer het was heurlieder beledt, want men hielt aldaer gheen jaermaert, noch in de steede van Audenaerde oock; maer ze hielden oock een stercke waecke an de poorten ende elders.

(1) De Vulsteeke, of Vuilstege, thans de Schouwvagerstraat. Het Vuilstraatje was in de wijk Overschelde.

+ Predicatie.

(2) Ridsemelis was in may XV^e LXVIII tot Brussel levend verberrendt, ende mochte nyet spreken voor 't ghemeente.

[p. 34]

⁺ Item desen XII^en Octobris, up eenen saterdach, waeren in college bij scepenen vander keure zom vander nieuwer religie, ghenaempt Guuds, ende begherden te hebbene een kercke, om te predicken, ghemerckt dat de wintere up handen was, ende dat sielieden qwalick buuten souden connen ghehouden onder den blauwen hemele, ende begherden te hebbene de kercke van Heckerghem, ofte in cas van refuse soudense met ghewelt inne ghenomen hebben, te meer, mids dat sanderdaechs heurlieder kermesse ende kerckwiedinghe was. Dit hoorende mijn heeren vander wedt, hebbender bij daghe ende bij nachte garnisoen doen legghen, ende met eenen de voornomde gheinterdiceert datse heurlieder vermieden souden van meer te begherene een kercke, wandt tselfde heurlieder niet gheconsenteert zijn en sal. Ende voorts was bij edict ende mandemendt huut gheleyt, heurlieder interdicerende ende verbiedende gheen kinderen meer aldaer in tgroene te doopene, noch te trauwene, ofte doen begraven up heurlieder maniere, ende ditte al up zeeker groote amende ende boete, die daer toe ghestelt waeren. Maer zen obedieren nocht mandemendt van den coninck nocht van heere ofte wedt, wandt om tselve te verifierne, zoo dooptense sondaechs daer naer, naer duutlegghen vande mandementen, kinderen, dwelck gheheel contrarie scriftuere es, ende Paulus leerdt ons een ander lesse. Men verboodt oock gheen kinderen in de huusen te doopene, noch aldaer te trauwene.

Item sondaechs daer naer, den XIII^en Octobris, waeren een grootte qwantiteyt van herdoopers vergadert in de prochie van Heecke, maer deur de diligencie vanden heere van Eecke waeren al wech ghejaecht, deur tgarnisoen, dat sente Baefs lach, die daerwaers trock met ontrendt XL persoonen vande bende van Tambroese, wel ghemonteert van perden, met een staelle huuc up thooft, hebbende elck een pistolet ofte zinckroer inde handt, ende scheurden de voornomde predicatie, die zielieden (de Herdoopers) in meeninghen waeren te doene aldaer. Dus jeghens snavonds qwam tselve garnisoen te steede waerder. (De predicant hiet meester Jan Ridsemelis, ende was ghestelt over de Schelde met een scipken; ende de discipelen vloon al wech.)

+ De Gues begheeren een kercke.

[p. 35]

Item alle gheestelicke persoonen, abten, prelaten, pastoors,⁺ ende andere moeten als nu contribueren ende betalen zeeker groote somme van penninghen, om daer mede te betaelne de knechten van orloghe, die up de frontieren ligghen. Zommeghe abten, mids het voorgaende verlies dat zyelieden ghehadt hebben, hebben moeten vercoopen heurlieder ghereedt goedt, om te maeckene ende te furnierne de somme, die zielieden ghetauxeert waeren, als mijn heere van Dronghene.

Item dinsetenen vander steede waeren ontboden scepenhuuse⁺ met gheldt te commene, om aldaer te betaelne zulck als zyelieden ghetauxeert waeren, om de waecke te betaelne, deen twee ponden grooten de maendt, dander XIIII s. grooten, dandere X s. grooten, deen meer dander min. Ende (zij) moesten betalen voor twee maenden. Ende men screef wederomme anne boven de voorgaende persoonen, die an ghescreven zijn, noch hondert persoonen, om inde stede te waeckene, onder elcken capiteyn een vijftich. De cloosters gheven oock alle maenden tot deser waecke, zom wel VII lib. grooten de maendt, deen meer, dandere min, naer heurlieder ghestaedhede, ende alle gheestelicke persoonen binnen der stede contribueerden in dese waecke.

Heden desen XVI^en Octobris, up eenen woensdach, waren⁺ vergadert in competenten ghetalle, wel tot II^c persoonen vande Protestanten, ghenaempt Guuds, up de Coutere, up de erfve die die niet behuust en es, staende an Scuttershof, daer zielieden met elck anderen adviesierden ende communiquierden. Ick versta dat was om te handteeckenen eenen brief, die mijn heere van Egmondt wilde ghehandteeckent hebben.

Item den lansman buuten was zeere ghemolesteert vander⁺ bende, die tsente Baefs lach, ghecleet met roode mantels, ofte casacken, weesende de bende van Tambroese, zoo datter zommeghe up eenen dach van hemlieden qwamen tot XX zoo XXIIII persoonen up een pachtgoedt, ende smeten al doot van gansen, kieckenen ende duven, scooten die doot, ende

+ Contributie.

+ Contributie.

+ Vergaderinghe.

+ Overlast up de lanslieden.

[p. 36]

reden daghelicx zoo huute rondsomme de stede, niet achterlatende een huus, ofte ze gaender naer. Ze zijn mette cost niet te vreden, maer nemen hespen ende anders, datse ghecrijghen connen, ende boven dien den lansman verdreeghende. Dese clachte es ghecommen bij de heeren vanden rade, ende voor scepenen, zoodat de lansman gheconsenteert es den clocslach, om heurlieder te wederstane.

⁺ Item binnen Andwerpen es ghebeurt ontrendt tsente Luucxdach (hier te vooren was heurlieder verboden bij den prince van Oraignen, dat niemandt zoo staudt zijn en zoude, eeneghe pillage ofte breekinghe te doene an eeneghe kercken ofte cloosters binnen der stede, up de galghe) zoo eyst datter zommeghe gheweest hebben die met fortse ende ghewelt inne ghebrocken hebben in Onse Vrauwe kercke, ende daer wederomme up een nieus gaen brecken, datter zommeghe hadden beghinnen te doen maeckene, niet jeghenstaende het voorgaende mandement, soo eyst ghebeurt dat tselfde ghecommen es ter oore van den prince van Oraingen, oft mijn heere van Hooghstrate, ende es daerwaert ghetrocken met zijnen volcke, ende daer zijnder vier doot ghebleven, ende veel van hemlieden ghevanghen. Ende sanderdachs daernaer warender zesse vande zelve ghevanghenen ghehangen up onse Vrauwe kerckhof, of daer ontrendt, in de welcke een van hemlieden hadde anne, als hij ginck sterven, een goude ketene anden hals, ende wiert alzoo ghehanghen; ende tghescudt lach ontrendt der maert in alle straeten gheleyt. Dese justicie es ghedaen gheweest ten daeghe als vooren.

⁺ Item binnen Acxelle zijnder zom ghevanghen gheweest van de protestanten om datse ghepreect hebben, ende (de Protestanten) hebbense met ghewelt huutter vanghenesse ghehaelt, ende den bailliu aldaer zeer ghequest. De clachte es alhier binnen Ghendt ghecommen, ende men heeft heurlieder aldaer ghesonden een vijftich perdevolcks vande ghesellen, die sente Baefs ligghen, vande bende van Tambroese, ende een vijftich voetvolcx, die zullen daer theren up den huusman ende insetenen binnen der stede, ende zoo

+ Kercbrekinghe.

+ Vanghenesbrake.

[p. 37]

treckende naer den lansman. Binnen middelen tiede salmen informacie hooren vande ghesciedenesse, ende daer naer raedt. Den lieutenandt vanden grave van Egmondt track derwaers om informacie te hooren, maer quam van daer mette bende vande Roo casacken, smaendaechs, den XXI^en octobris. Aldaer niet te preecken.

Item binnen Doornijcke waeren zom vande protestanten in⁺ wille, te commen roovene de huusen vande catholijcque, maer het wiert beledt bijden capiteyn vanden casteelle aldaer, den grave van Hoorne.

Item men seyde mondtsghemeene, dat men processie generael⁺ draghen soude, maer het wiert verandert datmen in alle prochiekercken het heelich sacramendt omme drouch, ter cause dat God almachtich zoude believen victorie te verleenen an den keysere Maximilianus, die in meeninghe was te gaen vechtene jeghens een groote menichte van Turcken ende Zarasienen, om welcke victorie wij altsamen bidden moeten God almachtich. Dit ghebeurde up den XX^en Octobris, up eenen zondach.

Item men secht ons alhier, hoe dat binnen Brugghe ghesayt zijn thinhouden van dese brievelkins:

Hadden wij beghonnen an cooplieden goedt,⁺
Ende der kercken beelden laeten met vreden,
Ons handen ghewasschen in papens bloedt,
Zoo waeren wij heeren van dorpen en steden.

Item hier vooren staat ghescreven, hoe dat de voornomde⁺ protestanten ghevolcht hebben bij mijn heere den grave van Egmondt, ende ook bij scepenen, bij dieversche stonden, om te hebbene binnen der stede een kercke, hetwelcke heurlieder telcke reysse gheweyghert was, zoowel bijden grave als bij scepenen, maer heurlieder was gheconsenteert buuten erfve te coopene theurlieder coste, ende daer up te maeckene een tempele ofte schuere, om dese wintere onder te schuulne, ende tsermoen te anhoorne, zoo eyst, dat de voornomde Guuds ghecocht hebben zeeker erfve buuten de Brucxsche Waelpoorte, achter thuus daer sent Jacops huutsteeckt, wielen een herberghe ghe-

+ Roof beledt.

+ Processie.

+ Fameuse briefkins.

+ De schuere van de Guens.

[p. 38]

weest hebbende, ende noch ander erfve daer over ligghende, de welcke heurlieder coste vier duusent guldenen, zoo men secht, daer up dat zielieden in meeninghe zijn te gaen maeckene twee tempels. Hier toe soude administracie hebben van de wercke, ende toesienders, tot XII persoonen in ghetalle, te wetene Fransoys Heureblock⁽¹⁾, Maerck de Mil, Lieven Hendricx, Lieven Brakelman, Jaecques Lobbergoys⁽²⁾, Jan Martins up de Leertauwers gracht, Jan de Vos uut dAuburch, ende nog vier andere persoonen mij onbekendt⁽³⁾, ende ghinghen omme van huuse te huuse om aelmoesen te hebbene om tupmaecken vanden tempele, dwelck heurlieder verboden was bi heere ende wedt.

⁺ Item de voornomde Guuds es ghebooden, maer te prekene up sondaghen ende mesdaghen, ende gheen werckdaghen. Heurlieder predicanten, diese hebben, zijn huutgheloopen monicken, huut dese cloosters ende elders, ende bringhen huusvrauwen ende kinderen mede, ende zijn inden huwelicken staete, ende laeten priesterdom vaeren. Dese protestanten ende Guuds hebben oock onder heurlieder aelmoesseniers, de welcke aelmoessen distribueren de ghone, die van heurlieder secte ende gheloove zijn, ofte de ghone dierre beghert onder te commene, ende gheen andere. Daer werden groote aelmoessen ghegheven inde voorn. predicatie, zoo datter zommeghe bijstier deur werden sullen. Ze crijghen veel auditeurs, mids dat zielieden preecken liberteyt vanden vleessche, gheen biechte te sprekene, gheen messe te hoorne, niet te vastene, noch zijn lichame te castidene, de daghen al even goedt, ooc dat de heeleghen slapen, ende meer andere qwade leeringhe, die zielieden zimpel volck innestorten, gheheel contrarie de leeringhe van onser moeder de heeleghe kercke.

Item bij den grave van Egmondt was hier ghesonden zijnen

(1) Loys Heuriblocq, volgens De Jonghe.

(2) Jacques Loberioos, volgens De Jonghe; - Louberhois of Louberois, volgens De Kempenare.

(3) De Jonghe noemt nog: Jan van Luere, Jacques vander Haghen, Pieter de Bellemaecker, Jan Hendrick en Pieter de Rijcke. De algemeene ontvanger der sectarissen was Jan Commelijn.

+ Predicatie.

[p. 39]

lieutenant, den heere van Backerzeele, gheseyt Caessembrodius⁽¹⁾, om alhier ende elders alle saecken te anhoorne, scerpe informacie te anhoorne, ende die te middelen, waert hem meughelick. Zoo eyst dat hij die van Audenaerde ghemiddelt heeft, die⁺ niet om ghesegghen en waeren, mids dat hij aldaer heeft doen huutlegghen een ghebodt⁽²⁾, zoo hij vander ghelijcken ghedaen heeft up den XXVI^en Octobris, up een saterdach, binnen Ghendt, bij consente ende huut laste vanden hove, dat elck leven zoude zoo hij meendt dat hij God een goede zielle leveren sal, ende elck anderen gheen verwijt te doene, up de galghe. Ende dit al tot weersech. Deur dit mandemendt commen ende sullen commen dieversche Herdoopers ende Sacramentarissen diere huuter stede gheseydt waeren, zoodat al herwaers sacken zal, dat binnen XX jaeren binnen Ghendt niet gheweest en heeft, zoodat wel mochte wesen eenen roofnest, ten zij dat God voorsiedt.

Item naer de voorgaende destructie ende spoliatie vander kercken, diere vooren gheschiet ende ghebeurt es, zoo esser

(1) Jan Casembroot, heer van Bakkerzele, geboren te Brugge. Zie de biographische aanteekening bij De Jonghe, I, 49.

+ tGebodt van Backerzeele.

(2) Lamoraal van Egmont had den 21 Augusti 1566 aan 't magistraat van Oudenaarde eenen brief geschreven, die van besluiteloosheid en gebrek aan krachtdadigheid getuigt. Later zou men zich op dit schrijven steunen, om de beschuldigingsakte tegen den graaf op te maken en zijn hoofd op het schavot te doen vallen.
Jan van Casembroot, raadsheer en geheimschrijver van Egmont, kwam te Oudenaarde den 1 September 1566 aan, voorzien van volmacht om met de sectarissen te onderhandelen. De overeenkomst, den 4 Augusti ter goedkeuring van de wethouders overhandigd, behelsde hoofdzakelijk: dat de sectarissen voortaan de katholieken in hunne godsdienstoefening niet stooren, maar daarentegen het magistraat helpen zouden, om diegenen te bestraffen, welke de uitoefening van den Roomschen godsdienst hinderen of beletten zouden; dat men hun, buiten de muren der stad, eene plaats zoude afstaan om er eenen tempel te bouwen, en dat men van weerskanten de wapenen zoude neerleggen. - Deze overeenkomst werd door de wethouders van Oudenaarde goedgekeurd en onderteekend, en den dag daarna werd de goddelijke dienst (sedert den 20 Augusti opgeschorst), in al de kerken, kloosters en kapellen der stad hernomen.

[p. 40]

⁺ naer ghevolcht datter veel religieusen, zoo wel mans als vrauwen, huut clooster gheghaen ende ghebleven zijn, veel dienst vander kercken achter ghebleven. sNachs en doen de vier ordenen, noch andere, gheen mattenen, maer doense snuchtens, snavonds ofte sachternoens. De broers ende priesters laeten heurlieder haer ende baerden groyen, soodat al onscick es, zoo wel in cloosters ende inde werrelt, vanden dienst ende andere regulen, diesse ghehouden hebben. Alsse buuten reyssen, om te preeckene ofte anders, zoo gaen zielieden in werlicken habieten.

⁺ Item hiervooren staedt ghescreven, hoe dat den grave begherde gheteekendt te hebbene bij vier hondert persoonen vande protestanten een brief, daeraf thinhouden hier vooren ghescreven staedt, dewelcke brief niet en heeft connen ghehandteekendt ghesien, maer als nu deur de diligencie vanden voornomden lieutenant, zoo es hij ghehandteekendt.

Item men heeft langhe verwacht de compste vanden coninck huudt Spaingnen, maer mids ziecten, die hem toeghecommen zijn, zoo en sal hij alnoch van dese jaerscaere niet commen.

⁺ Item up sente Sijmoen ende tSt Juede avondt ghebeurde tsente Baefs een scermutsinghe tusschen dinsetenen aldaer ende de voornomde gendaermen, die daer ghefourriert waren onder den capiteyn Tambroese, mids den grooten overlast, die dese aldaer up den huusman bedrieven. Dese scermutsinghe duerde tot inde middernacht, met steenen ende anders werpende, zoo dat eenen vande insetenen van sente Baefs bijcans doot bleef, ende bailliu ende scepenen ghinghen aldaer informacie hooren.

⁺ Item men heeft hier te vooren van shoofs weghe een mandement huutgheleyt, te wetene in wat plaetse, tzij in besloten steden ofte te lande, hier te vooren niet ghepreeckt en heeft (geweest) bij de Guuds, datme van nu voordaen niet preecken en soude, up de galghe; soo eyst gheschiet, datter ghecommen zijn vier zoo vijf predicanten binnen Aelst, meenende daer ende daer ontrendt te gaen preeckene, zoo wierdense ghevanghen, daer af dat een van hemlieden, een jonck man van Hondschote,

+ Apostaten.

+ Handteeckeninghe.

+ Scermutselinghe.

+ Predicatie.

[p. 41]

ghehanghen wiert aldaer, up Alderheleghen dach, voor de noene, daeraf dat zijn sentencie qwam van shoofs weghe, ende ter assistensie vanden insetenen zoo warender ghesonden tgarnisoen, dat sente Baefs lach, al in tvulle harsnasch. Justicie ghedaen zijnde, qwamen wederomme vandaer, naer heurlieder houdt logijs, ende heurlieder capiteyn was Tambroese, cousijn vanden grave van Egmondt.

Item dese nieu predicanten preeckten oock een half ghemeten mile buuten Brugghe, ghemeten bij eenen landmetere, ende men preecte aldaer alle sondaghe ende mesdaghe, daeraf dat de predicanten waeren een vleeschauwere, den tweesten een metsere, den derden een apotecaris, ende den vierden een zyederghereedere. Dese persoonen loopen, als heurlieder yet ghebreeckt, anden grave van Egmondt⁽¹⁾ ende an heere ende wedt, ende vergaeren als zij preecken, bij extieme, vier zoo vijf duusendt persoonen. Ende in heurlieder predicatie traude een priestere van Oudenborch zijn joncwijf⁽²⁾, ende zij doopen kinderen up heurlieder guiese. Ende alsmen preeckt, zoo sitten ter poorten, om te ziene wye datter huut gaedt ter predicatie, den burchmeestere, den schaudt ende heere ende wedt aldaer. Ende men waeckt aldaer ghelijckmen hier doet, zoo dat zij in de waecke hebben tot V^c persoonen, ten coste vander stede, ende winnen een pondt groote de maendt, elck persoon, ende noch twee hondert gendaermen van Sent-Thomaes⁽³⁾. Aldaer en zijn gheen kercken, cloosters noch cappellen gheschendt noch bedorven, ghelijck hier zijn, God betert. Ende men doet aldaer den dienst ghelijck van te vooren ghedaen es.

Item tes ghebeurt binnen Brugghe, hoe dat de Guuds,

(1) De graap van Egmond ondersteunde dus de Hervormden?

(2) Joncwijf, in den zin van dienstmeid. - Het voorbeeld, door den apostaat gegeven, had voor Oudenborg dit gevolg, dat in 1579 ongeveer de helft der bevolking de hervormde leer beleed, en het kerkgebouw, door eenen muur in twee gescheiden, voor de eene helft door de Roomschen, voor de andere helft door de Hervormden gebruikt werd.

(3) S^t-Omaars?

[p. 42]

commende vande predicatie, een deel al swijghende stillekens, ende een deel al singhende psalmen, hetwelcke de burchmeestere, mijnheere vander Vichte, capiteyn vande gendaermen, heurlieder verbieden wilde, dewelcke buuten der poorte sadt met zommeghe vander wedthouders ende zom vande gendaermen, daer up zij antwoordden: ‘Om wyens wille soudent wij laeten, om hu?’ Ende zijn naerder hem ghetorden. Hij, dit ziende, zeyde: ‘Sluudt de poorte,’ - hetwelcke ghedaen wiert, ende dede hem zelven buuten sluuten met zijnen volcke. Ende curts daernaer dede hij de poorte weder om open doen. Open zijnde, seyde (hij): ‘Al dat onder mij is, volght mij naer, ende gheen ander.’ Ende daer wierdender⁺ een groot ghedeel van de Guuds buuten der poorte ghesloten. Ende men dede de poorte wederom opene. Zoo qwam een Gues, die een spyese⁽¹⁾ nam vande souldaten, ende meende veel qwaeds te doene, maer hij gheraecte wech, ende alsdan in die beroerte loste een zijn busse sonder last, ende scooter twee doot, twelck an hem track mijn heere vander Vichte. Ende alsdan zoo wierdet eenen gheheelen alaerme. Veel messen waerender uutghetrocken, ende ghequest tot vier zoo vijfve persoonen, maer dese beroerte es ghesust, ende (de Geuzen) gaen nu paysiebelder dan zij pleghen te doene.

⁺ Item men pleecht alle jaere de wedt van Brugghe tsente Gillesdaghe den eersten Septembris te vernieuwene, ende wiert als nu vernieut den VII^en Octobris.

⁺ Item ghemerckt dat ick hier vooren ghestelt hebbe vande predicanten van Brugghe, zoo wil ik hier gaen stellen van zom van onse predicanten, die hier ghepreeckt hebben, maer (de Geuzen) vernieuwen dickwils van predicanten, zoodat zij bij naers telcker predicatie nieu hebben, ende zijn de meerderen deel huut gheloopen monicken. Den eenen was ghenaempt Pieter Datheus⁽²⁾; gheboren van Tielt ofte daer ontrendt; den anderen Hermannus

+ De Ghuens buuten ghesloten.

(1) Spyese, spies.

+ De wet van Brugghe.

+ Predicanten.

(2) Pieter Datheen of Dathenus.

[p. 43]

(Modet), een huut gheloopen Carmeliet, eenen van Ghendt gheboren Carmeliet, ghenaempt Gheeraert Cools, diens broeder hier vooren ghehanghen was, ghenaempt Gijselbrecht, ende hij hadde twee zoo drie dochters becropen, ende was ten hende ghehuwt met eender swarte sustere. Ende zom van hemlieden, als zij wel ghehoest hadden⁽¹⁾, trocken heurlieder verder, zom naer Inghelandt, Vrankins landt ofte elders. Hier heeft oock ghepreeckt eenen Jacop Carpentier, die gheheel bijstier was, ende was gheboren van Meessene, ende en conste gheen gheloove ghecrijghen om een sacxkin wulle, (maar) moeste zeeker ende borghe stellen. Die gaedt hem nu generren met preecken. Ende eenen van Ghendt gheboren, ghenaempt Nicasius vander Schuere, al jonghe mannen, emmers den meerderen deel. Ze preecten groote cleenichede vander heeleghe sacramenten, ghelijck ick voren ghescreven hebbe, cleenichede ende injurie vanden paus, van huudtvaerden, van priesters, ende niemendt onderdanich te ziene, ende (zij) zoucken liberteyt vanden vleesche, ende uproer te maeckene onder tghemeente.

Item tes ghebeurt binnen Mechelen, hoedat eenen priestere aldaer⁺ messe dede, ende commende totter nuttinghe vanden heeleghen sacramente, opheffende den kelck, daer huudt drinckende, soo stonter een gaudsmedt vander stede, ende riep hooghe ende overluudt: ‘Den coninck drinckt!’ Als de messe ghedaen was, zoo wierp de priester wijnwater, hetwelcke hij versmade. Hij ghinck aldus thuuswaert, ende wiert sanderdaechs snuchtens van zijnen bedde ghehaelt, ende binnen drie huuren daer naer ghehanghen.

Item die van Aelst hebben heurlieder stede rondsomme in⁺ water ghestelt jeghens de qwade ghewilleghen, ende houden oock scerpe waecke, zoo men oock doet te Bruessele, Mechelen ende elders.

Item den Steendam, Scelstrate, Coestrate ende elders binnen der⁺ stede es al ghefouriert om perdevolck, ende mannen van wapenen

(1) Wel ghehoest, veel ingeoogst, veel bate of voordeel gehad.

+ Eenen ghehanghen.

+ Waecke.

+ Peerdevolck.

[p. 44]

te logieren, ende (deze) qwamen in stede, daeraf dat zommeghe insetenen seer verlast wierden vanden overdaet, diese bedreven. Wandt zommeghe looghenden heurlieder huus; andere die gavense den cost om niet, ende andere die gaven heurlieder houdt ende berriinghe.

⁺ Item dese voornomde Guuds begraven daghelicx van heurlieder volcke met psalmen, diese over singhen, in heurlieder tempele, diese begonnen hebben te maeckene buuten de Brucxsche Waelpoorte.

⁺ Item den ghemeenen man en hadde gheen neeringhe noch broodtwinninghe, maer was zeer groots ende hooverdich, zoo dat in alle maeltieden ende in alle vergaederinghe elck om te costelicken huut qwam, zoo wel in habieten van cleeren, als in spiese ende in drancke, ende niemendt en wilde de minste wesen.

⁺ Item dese tweedrachteghe ende dissensie vanden gheloove, midsgaders de voorgaende predicatie, brinckt ons ende causeert ons grooten haet ende nijt, zoo dat de man contrarie in gheloove es van zijnder huusvrauwe, ende de vrauwe contrarie haeren man; de kinderen jeghens heurlieder ouders; deen ghebuer ende vriendt jeghens dandere, zoo dat men in alle maeltieden ende vergaederinghen nu anders niet en doet dan argueren ende disputeren vander heeligher scriftuere, settende an deen zyede tghemeen ortodox gheloove vander heelegher kercke, tverstandt van dien; maer elck wilt de scriftuere huutlegghen naer zijn verstandt, weederlegghen de oude docteurs ende leeraers vander heelegher kercke, die over XIIII^c jaeren ghescreven hebben, daeraf dat heurlieder leeringhe ghecontinueert es inde heeleghe kercke; maer (zij) staen alleene up heurlieder zin, ende en willen anders niet hebben dan louter evangelie, daer af datse noch af noch toe ghedaen en willen hebben. Maer sijlieden en onderhouden tselve niet, maer doenter af ende toe, dat hemlieden belieft. Twelck contrarie es twordt van sent Jan, daer hij scrijft, dat de werrelt de boucken niet en soude connen ghehouden van al tgundt dat

+ Begravinghe.

+ Hooverdije.

+ De vruchten van de predicatie.

[p. 45]

God up erdericke ghedaen heeft; ende sente Pauwels, die secht in de wercken der apostelen: ‘Ick hebbe hulieden noch veel te zegghene, maer ick sal bij hulieder commen.’ Ditte en heeft ons sente Pauwels niet achter ghelaeten bij ghescrifte, maer zijn naercommers, diet van hem ontfanghen hebben. Dus zoo zijn wij schuldich te ghelooven up ons deel hemelrijcx al het gundt dat ons moeder de heeleghe kercke ghebiedt te ghelooven, die niet lieghen nochte dolen en mach, wandt zou ghefondeert es up eenen vasten steen, die Christus es.

Item binnen Amsterdamme, in Hollandt, hebben die vander⁺ nieuwe religie aldaer de wedt vermaeckt, die van te vooren ghemaeckt was bij de commissarissen van shoofs weghe; zij hebben die afghestelt, ende andere naer heurlieder guiese ghestelt, ende zij precken in stede up de maert ende inde kercke aldaer.

Item binnen Valenchienne zijn de Guuds meester gheworden⁺ vander stede, in zulker wies, dat zielieden afghedaen hebben de clocken, ende die ghesmolten, ende daeraf engienen gheghoten, tgheestelick al huuter stede ghejaecht, niet tselfs de coraelen en moesten rumen⁽¹⁾, ende al dat de kercke diende. Dit ghedaen hebbende, zoo esser van shoofs weghe gheordonneert een vlieghende leghere voor de stede te legghene, om heurlieden te verhongheren, ende (de soldaten) hebben aldaer scermutsinghe ghehadt jeghens de vleeschauwers vander stede, die met beesten up de stede qwamen, ende in de scermutsinghe zijnder X zoo XII bleven.

Item binnen Audenaerde hebben (de Geuzen) oock aldaer een⁺ tempele ghemaeckt, aldaer zielieden preecken, buuten anden Heindriechs.

Item up sente Baerbele avondt waeren ontsleghen vande⁺ kerkbrekers ende roovers tot drie manspersoonen ende een vrauwe, ende waeren ghewesen (om) in heurlieder lienwaet te

+ De wet vermaeckt tot Amsterdam.

+ Guens meesters van Valenchiennes.

(1) Niet tselfs de coraelen en moesten rumen, zelfs de koorkinderen moesten de stad ruimen of verlaten.

+ Predicatie.

+ Kerckbrekers ontsleghen.

[p. 46]

gaene met eender torsse, inde kercke, ende heere ende wedt vergheffenesse te bidden, ende vander ghelijcken niet meer te doene.

⁺ Item de predicanten met heurlieder gheallierde waeren ontboden bij mijn heeren scepenen vander Keure, in scepenhuus, aldaer heurlieder bij scepenen scerpelick verboden ende gheïnterdiceert was, up hooghe boeten, dat zielieden heur niet vervoorderen en souden van nu voortaen kinderen kersten te doene ende te doopene. Oock gheen vrauwen te trauwene in heurlieder tempele. Dit ghehoort hebbende van scepenen, hebben (de predikanten) daer up ghenomen dach van rade, ende zijn scepenen huuse afghecommen. De reste vande Guuds volchde, met heurlieder beste kerrels anne, twee ende twee. Dit ghebeurde up den IX^en Decembris.

⁺ Den XI^en Decembris droeghen de voornoemde Guuds de antworde scepenhuuse up tvoorgaende, ende gaven voor antworde, dat zielieden om den laesten man te waghene van gheenen adviese en waeren scepenen te obedieren in trauwen ende doopen vanden kinderen, ende om tselve te confirmeren, zoo dooptense noch kinderen up sente Nicasiusdach. Dus hoe de heeren heurlieder inobediciencie verstaen sullen, en weet ick niet.

⁺ Item de tempele, die de Guuds aldaer ghemaeckt hebben, heeft dieversche namen van tghemeente; deene maecter af de ‘groote schuere,’ dander ‘perde kerckhof,’ om datter bij nachte een doot perdt up ghesleept was. Men begraefter daghelicx vande Guuds met psalmen, die zielieden aldaer singhen over den overledene. In dese tempele en is noch aultaer, crucificx, winwater noch vondtwater, noch eenighe beelden, dan een ijdelle schuere.

⁺ Item up den XVII^en December was collacie ghehouden om te betaelene de waecke, ende er was besloten te stellene up elcken stoop wijns eenen stuvere, innegaende te Meije eerstcommende, gheduerende twee jaeren, daer in dat contribueren sullen de heeren vanden raedt, bij protestacie.

Item up den Kersnacht zoo dede men den dienst ghelijck

+ Verbodt an de predicanten ghedaen.

+ Andworde up tverbodt.

+ Namen vanden tempele, als Calverstal.

+ Collatie.

[p. 47]

men van ouds tyeden ghedaen heeft, maer men hielt dubbel waecke, ende in de kercke en stonder maer een deure open, jeghens de qwaghewilleghen.

Item hier vooren staedt ghescreven hoe dat van shoofs⁺ weghe gheinterdiceert ende verboden was, gheen knechten an te scrieven dan bij ende huudt laste vanden hove, ende niet jeghenstaende dien, zoo vervoorderden hem de Guuds inden westkandt, knechten an te scrivene, ende (zij) gheven een stick gouds up de handt, ende de reste te haelne up de cloosters, bij brande ofte anderssins.

Item binnen Ghendt quam de tiedinghe up den derden⁺ Kersdach, dat ontrent Doornick tot III zoo IIII cloosters af ghebrandt waeren, te wetene het clooster vande Chartreusen, daer veel coorens inne verberrendt was, ende noch een zoo II andere. De religieusen wierden ghesommeert huut te gane sdaechs te vooren.

Item binnen Doornicke waeren veel huusen afghebrocken⁺ ontrendt casteel, om de maert vrij te hebbene, ende de Guuds naemen de kercke inne van sent Briece, ende (zij) maeckten aldaer een stercte om jeghens casteel te scietene, maer daer wiert van shoofs weghe inne binnen der stede gheleyt garnisoen, tot neghen ventkens Duutsche knechten, ende (de burgers) moesten al heurlieder ghewerre bringhen binnen den casteele, up lievelick ghecorregiert te ziene⁽¹⁾.

Item die van Valenchienne zijn huudt ghesleghen, ende in⁺ duutslaen zijnder ghebleven een quantiteyt van heurlieder volcke, ende twee zoo drie sticken artillerie. Ende men cocht binnen Valenchienne een pondt boters XI stuvers.

Ende tusschen Rijselle ende Dornijcke, ontrendt Lannoy, es huut ghetroeken mijn heere van Resseghem met zijnen volcke, met mijn heere van Bossuut ende tgarnisoen van Rijselle, ende hebben versleghen tot III zoo IIII duusendt Guuds.

+ Inobedientie.

+ Cloosters verbrandt.

+ Huusen afghebroken.

(1) Up lievelick ghecorregiert te ziene, - op lijfstraffe.

+ Schermutsinghe binnen Valenchienne.

[p. 48]

⁺ Item tes ghebeurt te Rijssele datter quamen an mijn heeren vander wedt tot VI zoo VIII Guuds, om consent te hebbene om te preken aldaer, ende begherden oock een kercke te hebbene. Maer (zij) wierden voetstaends upghehanghen.

⁺ Item te Brugghe es gheweest een poortere, die zijn kindt kersten dede doen ende doopen, onder de Guuds, buuten der stede. Hij wiert ontboden in college van scepenen, wiert up den kerssavont aldaer ghevanghen, ende up den nieu avondt zoo wiert hij ghebannen L jaeren huuten lande van Vlaenderen.

+ Te Rijsele predicatie begeert.

+ Te Brugghe een ghebannen.

(1) Schussinghen, in de plaats van opschorsing (van klokgeklep en misselezen).