Dagboek van Cornelis en Philip van Campene, behelzende het verhaal der merkwaardigste gebeurtenissen, voorgevallen te Gent sedert het begin der godsdienstberoerten tot den 5en april 1571

[p. 3]

1566.

Grooten twist ende tweedracht inde heelighe kercke, tusschen de ghelooveghe catholijcque vander ouder religie ende gheloove, hende zoo zij hemlieden heeten Reformanten vander nieuwer religie, ghenaempt Gun (Guen)⁽¹⁾ over andre.

Anghesien dat den anderen voorgaenden bouck vulscreven es, ende dat de heresie lancx zoo zeere wast ende vermenichvuldicht, zoo hebbick ghedocht eenen anderen bouck te maeckene, ende es dese, om aldaer te vervolghene onse materie ende de gheschiedenesse als nu ghebeurt.

Inden voorgaenden bouck es ghescreven in tlaetste article,⁺ hoe dat ons coninck dede huutlegghen mandementen, datmen den leeraers vande heretijcquen ende scismatijcquen soude vanghen, hende diese vinghen, soude hebben van shoofs weeghe tot hondert ponden groote, ghelijck aldaer verhaelt staedt in tlanghe; was oock gheboden dinsetenen, ende andere, up zeeker boete, tot heurlieder sermoenen niet te gaene, soo eyst ghebeurt, dat eenen preecte inde prochie van Wondelghem, Stalendriessche, dewelcke soude ghevanghen gheweest hebben,⁺ ten hadde ghedaen meester Willem Maijaert, f^s Bauwins, advocaedt, die hem aldaer saulveerde deur zijn pachtgoedt, dat

(1) Gun, Guen, verder Guens en Guuds, voor Geuzen.

+ Mandementen.

+ Nicasius Vander Schuere heeft up Stalendriessche ghepreect.

[p. 4]

hij daer hadde ligghende. Desen advocaedt wiert inne ghedaecht bij mijnen heeren van den Rade in Vlaenderen, maer en compareerde niet.

⁺ Item den hertooghe van Cleven es ghecoren Roomschs coninck vande curvursten, inde plaetse van Maximilianus, die Roomschs⁺ coninck was, ende nu succedeert in keyserrijcke bijder doot van don Fernandus, zijnen vader was, dewelcke Maximilianus hadde ghetraudt de dochtere van Carolus, ons keyser was, diens zielle dat God ghenadich zij.

Item dese scismatijcken ende heretijcquen preecken, ende saijen dieverssche brieven, inhoudende groote blasfemie vanden heeleghen sacramente, vanden heleghen, ende ander goede ordonnancie vander helegher Kercke, ende niet jeghenstaende de gheboden van onsen coninck, datse nyet preecken en zouden, preecten alle sondaghe ende mesdaghe ronsomme der steede van Ghendt, buuten up tlandt, aldaer bij duusentich commen om heurlieder sermoenen te aenhoorne, te wetene bij die van Curtericke, Ronse, Audenaerde ende van Ghendt ende elders. Dese scismatijcken hebben een name ghecreghen, onder heurlieder, datse ghenaempt werden Guuds,⁺ ende gheeven zeeker teecken, daer bij dat mense kendt, te wetene de scotelle ende een palstere, ende soucken in alder manieren alle cloosters ende priesters te nienten ende tonder te bringhen, ende achter strate gaende roupen ende gheeven heurlieder veel scimpachteghe worden ende bijnamen.

⁺ Justitie, recht ende wedt slaept ter cause van dese, ghemerckt datse luttel ofte niet daer toe en doen, maer en durfven, mids de groote menichte van volcke, die zielieden zijn, ende oock dat wij, Ghenteneers, alle ons previlegien verloren hebben in jaer XV^c XL, ofte om ander saecken, die heurlieder daer toe purrendt, maer daer was een scerpe waecke bij nachte ghehouden, bij de nerringhen van de vleeschauwers, vischsvercoopers, scip-

+ Dit en es niet waer⁽¹⁾.

(1) Al de kantaanteekeningen zijn van de hand des laatstlevenden broeders geschreven.

+ Nyet bij successie, maer bij verkiesinghe van de curvorsten quam Maximilianus in de stede van zijnen heer vader.

+ Dese Guens gaven voor divise een fideles au roy jusquez a la besache.

+ Justicie slaept.

[p. 5]

lieden ende andere, zoodt oock doedt bij de heeren van den rade int oude casteel, tot L persoonen, ghemerckt datse de mare deden gaen, datse verbernen souden alle de briefven aldaer, vande processen, die daer hanghen.

Item es gheordonneert van shoofs weeghe dat mijnheere van⁺ Mouscron als souverain (baljuw) gheconsenteert zijn tot IIII^c voetvolcx, ende twee C perden volcx, om daer mede te scheurne de predicatie diese buuten houden, jeghens welcken predicanten hier in steede es men preeckende alle daghe bij een Augustijn, in de prochie van Sente Jacops, ende te Predicheeren bij eenen broeder Jan vander Haghe, om den ghelooveghen te versterckene vanden ouden gheloove, ende die vanden nieu gheloove waren, om die af te stellene van heurlieder ongheloovechede ende quade opinien.

Item tes ghebeurt, hoe dat bij mijnen heeren vanden rade hier⁺ te vooren ghevanghen heeft gheweest den heere vander plecke vander prochie van Hasselt te Vrijen, bij Gheersberghe, ende es ghenoempt..... van Edinghen, f^s Omaers, wiens vader hier te vooren greffier was bijden heeren vanden rade, ende met hem waeren noch twee van zijne dieners ghevanghen. De waeromme dat se ghevanghen waren, was deze. Hoe dat de pasteur vander plecke aldaer ghinck al leesende, deur een stick coorens, up den tweesten Sinxsendach, snuchtens, tusschen drie ende vier huuren, zijn ghetieden, met zijnen hoedt onder zijn ocxsellen, aldaer eenen persoon quam, vermonfelt met eender hueve ofte anders voor zijn aensicht, ende hadde anghedaen contrarie rock dan de ziene, ende sloucht de priestere zoo met eenen stocke, dat hij ter erden bleef ligghende, zoo datter waeghens qwamen, die naer Nienove trocken ten ommeganghe van sente Cornelis, dewelcken hem saghen daer ligghende hebben hem up heurlieder waghen thuus ghevoert. Zoo eyst dat dese voorgaende persoonen ghevanghen wierden, ende men hielt scerppe examen up heurlieder, om te weeten wie dat zoude moghen ghedaen hebben, zoo eyst ghebeurt datmen bevonden heeft dat de ghone, die tfaict ghedaen hadde, was ghenaempt

+ Mousschron souverain van Vlaenderen ghenaempt: (Ferdinande de la Barre, seigneur de Moscron.)

+ De gheschiedenesse van Edinghe, heere van Hasselt.

[p. 6]

Pauwels Bate, f^s Bertelmeus, diens vader dat een gheleerd man gheweest hadde, ende heeft ghemaect onder ander boucker een boucxkin van de Kerstelicke huushoudinghe, daer in dat hij ghestelt heeft alle de namen van zijnen kinderen. Dese Pauwels faict doende, hadde den rock anne van eenen ghenaempt Gillis die met hem ghevanghen was. Zoo eyst ten hende ghebeurt dat dese Pauwels Bate bevonden was dat hij stick selve ghedaer hadde, wiert daeromme bijde heeren vanden rade onthooft up een scavout, up den XV^en Julij XV^c LXVI^tich up eenen maendach, ende wiert begraven ten Augustienen. Hende heer hij starf, zoo ontschuldighde hij de heere vander plecke, die noch ghevanghen sadt. Nu dese priestere ende pasteur, die hij gequest hadde, en hadde gheenen noodt van de liefve⁽¹⁾, noch en soude vander quetsuere eeneghe mincke behouden hebben, maer zoude zeer curts achter strate gaen. Niet jeghenstaende dien, zoo moest hij⁽²⁾ altoots sterven, wandt gherekendt was voor eenen straedtschendere. Men dede zeer vele, ghemerckt dat hij van goede vrienden was, om dese joncman zijn lijf te behoudene; men trock om te Bruesselle, om te ghecrijghene letteren van remissen, ofte van staeten, maer hadden voor heurlieder appostille: ‘Fiat justitia.’ Den hanckman was oock te souckene twee zoo drie daghen, zoo dat men den hanckman van Brugghe ontboodt. Siende den hanckman van Ghendt, den hanckman van Brugghe, zoo qwam den hankman van Ghendt justicie over hem doen, hende wiert overhaelt bij mijnen heeren vanden rade in Vlaenderen. Ten anderen om datmen dese pacient zijn lief behouden zoude, zoo qwamer bij de heeren een jonghe dochtere metten hanghende haere, om hem te verbiddene, ende beloofde den pacient te trauwene. Maer ten mocht al niet helpen, wandt den pacient moester om sterven.

Item den cypier byden heere vanden rade wiert doot ghesteeker van een van zijn ghevanghenen, ende diet deede wiert voetstaens sanderdaechs onthooft. Den dootslagher was een Hollander van goede vrienden.

(1) Gheenen noodt van de liefve, was niet in stervensnood, of lijfsgevaar.

(2) Hij, namelijk Pauwel Bate.

[p. 7]

Heeden dezen XXI^en Julij sondaechs up den avondt van⁺ sente Marie Magdaleene, ende sdaechs daer naer, zoo preeckte men Sente Pieters Aelst, up den driesch, snuchtens ende sachternoens, hende up sente Marie Magdaleene dach snuchtens, aldaer dat oock een kindt kersten ghedaen wiert, up heurlieder maniere van doune. Item men stondt in dese predicatie ghestockt ende ghestaeft, ende met goedt zijncroers⁽¹⁾, scheen te wesene eenen leeghere, wandt daer waeren waecken ghestelt om tvolck te passeerne, ende hadden waghens met boecken, diese deen ende dandere gaven, daer heurlieder fenijn inne ghestroyt ende ghesaydt was, aldaer dat zoulieden preecten groote blasphemie vander heeleghen kersten Kercke, vander heeleghe sacramenten, vander biechte, van ghemeendscepe der heeleghen ende anders, dat clagelick es, dat men zulk fenijn heeft laten stroyen. God betert.

Indien dat dese evangelissche mannen twordt Gods wel overlesen⁺ ende inden boesem hebben, waar vindense dan ghescreven dat ijmendt hier voortijts dwordt Gods ghepreekt heeft ghewapender handt. Den Zone Gods preecte dwordt Gods, bloot hoofs, ende baervoeds, zoo hij achter de werrelt converserende ende bevolen heeft zijn apostellen ende naercommers alzoo dwort Gods te preeckene, ende niet te commen ghestockt nocht ghestaeft, maer ick duchte, dat huut heurlieder predicatie sal rijsen een uproer ende meuterie, wandt heuverhoofden en wilse niet kennen, naer dwordt van sente Pietere.

Item up sente Jacops ende sente Christoffels avondt waeren⁺ ontsleghen bijden heeren vanden rade, ende gheheel Vlaenderen deure, alle de herdoopers diere alsdan ghevanghen saten, ende men vraechde hemlieden, oft zij gratie ofte recht begherden, daer up dat zielieden andworden, dat zielieden gratie begherden en geen recht, dwelck heurlieder ghebeurde.

Item up sent Jacops ende sent Christoffelsdach, zoo preecte⁺

+ Gheweldeghe predicatie.

(1) Zijncroers, zinkroeren.

+ Jeghens de Guens.

+ Herdoopers losghelaten.

+ Predicatie.

[p. 8]

men te Peteghem bij Deinse, om welcke predicatie te anhoorne, trocken huudt Ghendt groote menichte van ghepeupelte, ghestockt ende ghestaeft, zom te scepe, alle den nacht, ende voeren daerwaers om een blancke, dwelk men dede crijeren lancxs der strate, ende te Deinse commende, ghinghen in slachtordenen up de maert staen.

⁺ Item de heeren van der stadt, scepenen, hooftmannen, notable waeren al scepenhuuse als heden vergadert, om met elckanderen te advieseren.

⁺ Item men hielt daghelicx een scerpe waecke scepenhuuse, bij nachte, bijde neeringhen vander steede.

⁺ Item up den XXVIJ^en dach Julij sondaechs⁽¹⁾ preecten de voornoemde predicanten tvoornoens ende sachternoens te St. Pieters Aelst, in tselve als over VIII daghen, aldaer dat waeren drie predicanten. De selve preecten weeder omme aldaer up sente Pietersdach, innegaende Oust, ende sondachs daer naer voor noens, ende sachter noens.

⁺ Item de selve preecten up de selve plaatse up een werckdach, up den VIII Ougst, ende van daer trocken zij naer Eeckeloo, daer zij in de kercke preecten, mids dat vuul weeder was, ende vandaer trocken zij naer Brugghe, daer zij te Zevecote voor de poorten preecten. Item up sente Lauwereinsdach ende sondaechs daer naer meenden zij te preeckene in sHeelicx Cruus kercke, ende in sente Catheliene kercke, maer de kercken waeren toe ghesloten ende preecten up kerckhof; tot welcker predicatie oock veel volcx van Ghendt reysde te waghene, te voete ende te perde. Dese predicanten ende audienten meenden binnen der steede van Brugghe te comene, maer moesten aflegghen heurlieder gheweere, daerom dat ze gram waeren.

⁺ Item de tiedinghe es binnen Ghendt ghecommen, hoe dat ons coninck gheconquesteert heeft deur Gods gratie eene jonghe dochtere, die hij heeft bij de dochter van Vranckericke, zijn derde huusvrauwe.

+ Collatie.

+ Waecke.

+ Predicatie.

(1) Volgens De Jonghe den 28 Juli.

+ Predicatie.

+ De gheboorte van sconijncx dochtere.

[p. 9]

Item mijn heere van Egmondt qwam binnen Ghendt up⁺ sente Lauwereins avondt, ende reysde sanderdaechs naer Brugghe.

Item mijn heeren van der wedt deden binnen Ghendt scrieven⁺ alle mans hoofden, van XXV jaeren tot L, om onsen coninck, heert ende wedt onderstandt te doene jeghens de quaedt-willeghen, indien noot waere.

Item deze predicanten continueerden van preeckene, als nu up⁺ deen plaatse, als nu up dandere, ende ghinghen buuten in ommeganghen, daerse beletten de ommeganghen omme te gaene,⁺ ende naemen de beelden, ende brakense onstucken. Zoo datte ziende, bij mijnheeren van der wedt, ende bij andere, was gheseyt Onze Lieve Vrauwe van sente Pieters niet om te draghene, maer wiert omme ghedreghen binnen der kercken sondaechs naer halfhoust, ende die van buuten en sullen oock gheen ommeghanghen als nu houden, duchtende meer schade dan proufijt.

Item inde prochie van Formeseele, bij IJpere, hebben aldaer⁺ de gheheele kercke ende de beelden, ghelaysveinsters, orghelen, sepultueren, al onsticken ghesmeeten, ende den abt met zijn monicken verjaecht.

Item van der ghelijcken hebben zij oock ghedaen in cloester⁺ te Maerkette, bij Rijsselle, te Weevelghem, bij Curtericke, te St. Antheunis, te Belle, in den Westcant, ende in meer ander plecken. Dit zijn de vruchten, die zij doen, daer huut dat mense kennen sal, ghelijck ons het wordt Gods leert, huudt heurlieder ghewercken ende justicie. God betert, die slaept, zoo datse al doen moghen, dat hemlieden belieft, tot dat God voorsiet.

Item dezen XVIII^en in Oust up eenen sondach snavonds, was⁺ de fiertelle van sente Lievin, ende noch een ander couffere met selverwerck ghedaen ende ghevoert in Nieu Casteel, mids datset inde kercke van sente Baefs niet en betrauden.

Item andere kercken ende cloosters hebben oock wech ghedaen, ende ghevlucht heurlieder juweelen ende tafereelen.

Item men heeft collatie ghehouden binnen Ghendt om te⁺ vindene zeeker zomme van penninghen, om die gheëmploijert te

+ De compste van Egmondt.

+ De bescrivingh van mannen.

+ Predicatie.

+ Beeldesturmijnghe up dorpen.

+ Beeldesturmijnghe binnen Formezcele.

+ Markette, Wevelghem, Belle.

+ Vervoerijnghe van fiertels ende juweelen.

+ Collatie

[p. 10]

werdene an de nieu vaert, daer an datmen zeer wrochte, up welcke steede niemendt gheen rente nemen noch coopen en wilde, zoo wast gheseydt, datmen de selve pennijnghen lichten soude tAndwerpen te Frette, dwelck zoo ghedaen wiert.

Item nu in desen bedructen tijt werdt bij menichte meinsche, gheestelick ende werlick, duusentich tranen gheweent van dieverssche persoonen, duchtende ende vreese bebbende datse verjaecht werden souden, ende datse zullen moeten gaen dolen.

⁺ Item men secht ons alhier, hoe dat ons Coninck ghesonden heeft nieumaren huudt Spaingnen, hoe dat hij afgaen soude, dat men alhier gheen inquisitie van Spaingnen vanden gheloove ghebruucken en soude, noch datter oock gheen confiscatie van goede van zulcke persoonen, die ghevanghen zijn, vallen en souden metter condicien, dat de heeren van der ordenen maecken souden, dat tlandt soude moghen in payse wesen, ende datmen weeren soude deze predicanten ende beelden- ende kerckscheinders.

⁺ Item tes gheschiedt hoe dat zeeker gheboufte ghecommen zijn in clooster vande Dunen van sente Bernaers ordene, meenende inde kercke te commene, om aldaer de kercke te roovene onder tdecxselle van de beelden af te werpene, ende tselve niet konnende doen, hebben tvier ghesteecken in tcloostere, aldaer dat afghebrandt es een deel vande librairie, die zeer costelick was, ghestoffeert met dieversche oude ghescreven boucken van diversche oude leeraers, in fransiene, met vergulde letters ghescreven ende anders.

⁺ Item tes ghebeurt up den XXI^en in Oust, up een woensdach, hoe dat den Coorenaert zeer qwalick ghestoffeert was van coorne, ende dat over een maendt, cooren redelicken coop was, ende dat tselve nu van aertdaghe te aertdaghe dierdet. Desen aertdach was zeer beroerlick, zoo dat mijn heere den hoochbailliu stondter met zijn hallebaerdiers zeer sterck, met twee scepenen, om tghemeente te paysierne, daer de vrauwen de principaelle crijsschers af waeren, ende maecten aldaer zulck een ghetier, dat se trocken de hoofclee-

+ Abolitie van de Inquisitie.

+ Brant binnen clooster van Dunen.

+ Beroerte op den Coornaert.

[p. 11]

ren van de berrelegghers hoofden, ende zommeghe tordense met voeten, ende liepen in heurlieder huusen, ende haelden coorne daer huute al zonder betalen. Tes gheschiet hoe dat Jan Doens, coopman van graene, ghecocht hadde een voer graen jeghens eenen pachtere, dwelck hij deedt ontladen in de Belle, an sijn huus, staende bij tLammekin tsente Pieters, dwelck cooren hij ten aerde niet en brachte, zoo dat sommeghe vrauwen dit gade sloeghen ende brochten up den aert huute, ende zoelieden met een ghedruussche metten officiers ghinghen om den voornomden Jan Doens, inde voornoemde Belle, daer hij als ghevanghen man huudt ghebrocht was, naer de Coorenhaert, met zijn behuwt zone, ghenaempt N. van Cazeelle. Ende in d'upleen vander vanghenesse zo wiert den voornoemden Doens zoo gheworpen ende⁺ ghekrilt met steenen, bij ghedruusch van tghemeente, ende zommeghe staecken hem met messen ende pinsoenen, zoo dat ick ducht, mids zijnder oude, dat hijt besterven zal. Desen Jan Doens met zijnen zone hebben heurlieder ter puerge gheleyt, ende tselve met briefven ande kerck deure doen clampen, dus en compter niemendt om hem te belastene. Een ghemeente es en qwade beeste zonder hooft oft stert, ende zonder redenen te ghebruuken, wandt hadt naer heurlieder sin gheghaen, ze souden hem ter stondt hebben doen hanghen.

Item de protestanten van den ghelove ende andere qwawilleghen⁺ ten selven daghe, naer de noene, wierpen alle de beelden, sacramendshuusen alle ontsticken van de prochie kercken, cloosters ende cappellen binnen Andwerpen, ende men meende alsdan dat zijelieden up den achter noene souden gherooft hebben dinsetenen vander steede, ende de heeren waerender al wel up voorsien om heurlieder te weederstaene, maer ziende datse te qwaedt hebben souden, trocken naer de kercken, die se pillierden.

+ Jan Doens ghequest in zijn ooghen.

+ Dit ghebeurde den xxi^en Ougst te Antwerpen.

(1) Al de kantaanteekeningen zijn van de hand des laatstlevenden broeders geschreven.