Beknopt kunstwoordenboek
(2014)–I.M. Calisch, N.S. Calisch–
Auteursrechtelijk beschermdBronDe uitgave betreft de digitale versie van het Beknopt Kunstwoordenboek van J.M. Calisch en N.S. Calisch. De volledige titel luidt:
Beknopt Kunstwoordenboek, of Verklaring van de meest voorkomende vreemde woorden en spreekwijzen, waarvan de kennis voor ieder burger en koopman onmisbaar is. door J.M. Calisch en N.S. Calisch. Tiel. H.C.A. Campagne En Zoon 8e Duizend
Het Beknopt Kunstwoordenboek verscheen voor het eerst in 1864. Het verschijningsjaar wordt in de door ons benutte oplage van het “8e Duizend”-tal niet vermeld. Posthumus (2007:189, noot 102 en 207) dateert deze op basis van bibliografisch onderzoek op 1882. Als ‘legger’ is gebruik gemaakt van een exemplaar in particulier bezit. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Medewerkers aan de digitale uitgave van het Beknopt KunstwoordenboekAan het overtikken en corrigeren van de tekst van het Beknopt Kunstwoordenboek hebben 22 medewerkers van de Stichting Vrijwilligersnetwerk Nederlandse Taal een bijdrage geleverd. De medewerkers hebben een of meer porties van de tekst overgetikt. Een portie bestond uit gemiddeld tien pagina’s. Een aantal van de medewerkers heeft zich, soms naast de overtikwerkzaamheden, beziggehouden met de correctie van door anderen overgetikte porties; in onderstaande lijst is dit achter de desbetreffende namen toegevoegd. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Coördinatie:drs. Hans Beelen, Oldenburg (D) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Medewerkers:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De totstandkoming van het Beknopt Kunstwoordenboek van J.M. Calisch en N.S. Calisch
(advertentie Algemeen Handelsblad 17 september 1864)
Tussen 1861 en 1864 gaven de neven en zwagers Isaac Marcus en Nathan Salomon Calisch samen het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal uit. Een bewerking hiervan door Johan Hendrik van Dale in 1872 heeft woordenboekgeschiedenis geschreven als de allereerste druk van ‘de’ Van Dale. Het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal heeft echter nog een telg voortgebracht, kleiner en minder roemrucht: het Beknopt Kunstwoordenboek, of Verklaring van de meest voorkomende vreemde woorden en spreekwijzen, waarvan de kennis voor ieder burger en koopman onmisbaar is. Tussen 1864 en 1882 verschenen van het Beknopt Kunstwoordenboek diverse uitgaven in een totale oplage van minstens 8.000 exemplaren. Het Beknopt Kunstwoordenboek bevatte naar zeggen van de uitgever een keuze van “Eenige Duizende in de dagelijksche zamenleving gebruikelijke Vreemde Woorden”, alle ontleend aan het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal. Dit segment van de woordenschat had bij de samenstelling van het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal al bijzondere aandacht gehad, getuige de volgende passage uit de Voorrede: “Een tweede punt was de opneming van vreemde woorden. In zoo verre zij reeds algemeen in gebruik zijn of zelfs reeds het burgerregt in onze taal hebben verkregen, ruimden wij er eene plaats aan in, en hiermede hopen wij eene dienst aan het publiek in alle standen te hebben bewezen, daar velen soms, bij gemis aan kennis der vreemde taal waaraan het woord ontleend is, de beteekenis er van niet verstaan.” Aldus waren van de 15.539 ingangen Ga naar voetnoot+ van het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal 5.086 lemma’s, bijna een derde gedeelte, voorzien van het symbool † voor “vreemde woorden en bastaardwoorden”. Uitsluitend deze woorden zijn beland in het Beknopt Kunstwoordenboek. Ga naar voetnoot+ In de advertentie in het Algemeen Handelsblad is sprake van “Circa 300 compres gedrukte blz.”. Voor 285 kleingedrukte pp. met een bladspiegel van 95 x 123 mm, vanaf de tweede oplage nog slechts 64 x 108 mm, was dat een passende omschrijving. De uitgever heeft duidelijk zijn best gedaan zoveel mogelijk informatie op zo weinig mogelijk papier te comprimeren. Met de titel Kunstwoordenboek plaatste het minuscule woordenboekje met zijn priegelige lettertjes zich tamelijk parmantig in de traditie van twee grote negentiende-eeuwse voorbeelden: het Kunstwoordenboek van P. Weiland (eerste druk 1824, 500 pp. van elk 2 kolommen) en Jacob Kramers Kunstwoordentolk (eerste druk 1847, 950 pp.). Tegelijk ging het werkje door het adjectief beknopt de concurrentie aan met Kramers’ woordentolk verkort, waarvan in 1863 de zevende druk was verschenen. Met f 1 was het Beknopt Kunstwoordenboek ook nog eens tien cent goedkoper. Ga naar voetnoot+ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Weglatingen en toevoegingenHet streven naar beknoptheid bracht met zich mee dat de ‘verklaaring der teekens’ waamee in het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal de opbouw van de lemma’s uitvoerig wordt toegelicht, in het Beknopt Kunstwoordenboek ontbreekt. Een niet zo lezersvriendelijk besluit, want de gebruiker moest nu zelf maar uitzoeken wat de betekenis was van symbolen als * en §, en ook de manier waarop gegevens tussen haakjes moeten worden geïnterpreteerd (bv. het verschil tussen (-en) en (...en) bij het meervoud van substantieven) werd niet nader toegelicht. Ook de verklarende lijst van afkortingen was in het Beknopt Kunstwoordenboek weggelaten. Bezuinigen op de omvang zal ook de reden zijn geweest om de gekozen lemma’s niet integraal uit het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal over te nemen. Ter illustratie van de bewerkingstechniek enkele trefwoorden uit beide woordenboeken: Nieuw Woordenboek derNederlandsche Taal Beknopt Kunstwoordenboek (2e Duizend) Omdat in het Beknopt Kunstwoordenboek alle trefwoorden uit de aard der zaak vreemde woorden of bastaardwoorden waren, was het kruisje † redundant geworden en kon dit worden geschrapt. Het trefwoord adjourneren en de betekenisomschrijving zijn ongewijzigd overgenomen. Dit geldt ook voor de grammaticale afkorting bw. gel. (bedrijvend werkwoord gelijkvloeijend (= zwak)). De vervoegde vormen van het werkwoord zijn in het Beknopt Kunstwoordenboek echter weggelaten. Nog een voorbeeld: Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal Beknopt Kunstwoordenboek (2e Duizend) Ook bij dit lemma komen de trefwoorden en de betekenisomschrijvingen overeen, en zijn de geslachtsaanduidingen, de verkorte meervoudsuitgangen en andere grammaticale gegevens ongewijzigd overgenomen. Het kruisteken † en de vervoegde vormen van de werkwoorden zijn wederom weggelaten. Het trefwoord adjunct illustreert een opvallend verschil tussen origineel en bewerking: in het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal zijn de trefwoorden samengetrokken, waarbij het *-symbool het weggelaten deel representeert. In het Beknopt Kunstwoordenboek is er daarentegen voor gekozen alle trefwoorden voluit te noteren, waarbij ze tevens op een nieuwe regel zijn gezet. Aldus zijn de 5.086 uit het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal overgenomen lemma’s in het Beknopt Kunstwoordenboek uitgegroeid tot 9.815 afzonderlijke ingangen. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kopieerfouten en verbeteringenBij het kopiëren van de lemma’s zijn nogal eens slordigheidsfoutjes gemaakt. Zo ontbreekt in het Beknopt Kunstwoordenboek in het zojuist geciteerde lemma adjusteren na het woord gewigten het haakje sluiten. Dergelijke kleine vergissingen komen vaker voor, zie bv. de foutief overgenomen trefwoorden Affectuose (Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal Affettuoso), Couchonerie (Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal Coujonerie), Fossiël (Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal Fossiel) en Paralpomena (Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal Paralipomena). Weer andere fouten waren al aanwezig in het Nieuw Woordenboek en zijn simpelweg overgenomen. Zo wordt een cel in beide woordenboeken omscheven als “een zeszijdig vakje in een honiggraat” (sc. honigraat, het toen gebruikelijke woord voor honingraat). Van de andere kant zijn enkele vergissingen in het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal in het Beknopt Kunstwoordenboek rechtgezet. Zo is aqua vita gecorrigeerd tot aqua vitae, en censereren tot censureren. Uiterst gering in aantal zijn de toevoegingen. Bij het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal is niet bij elk trefwoord een betekenisomschrijving gegeven. Omdat in het Beknopt Kunstwoordenboek elk trefwoord op een aparte regel is beland, vielen deze leemtes meer op, en dat was aanleiding in enkele gevallen betekenisomschrijvingen toe te voegen. Zo vinden we in het Beknopt Kunstwoordenboek o.m. de volgende toevoegingen: Armadil: zeker amerikaansch dier. Bij calander is tevens een verwijzing naar het lemma kalander weggewerkt, dat in het Beknopt Kunstwoordenboek ontbreekt. Kennelijk heeft men dit lemma aandachtig bekeken omdat in het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal een betekenisomschrijving ontbrak. (zie ook hieronder: Loze verwijzingen) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Zinledige symbolen en spookwoordenHierboven is al gezegd dat in het Beknopt Kunstwoordenboek geen gebruik is gemaakt van de asterisk omdat alle trefwoorden zijn uitgeschreven. Alleen in de lemma’s Cerberus en chique is het verkortingssymbool per abuis blijven staan: Cerberus, m. gmv. (fab.) helhond. *‒, (-sen), (fig.) norsche portier of deurwachter. Van het symbool §, dat in het Beknopt Kunstwoordenboek zonder nadere toelichting wordt gebruikt, wordt in het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal de betekenis als volgt omschreven: “gemeen, alledaagsch, schimpend, hekelend”. Bij het ‘oplossen’ van de asterisken, waarbij de verkorte trefwoorden voluit moesten worden genoteerd, zijn af en toe merkwaardige vergissingen gemaakt. Een voorbeeld: Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal Beknopt Kunstwoordenboek (2e Duizend) In plaats van ancodante en ancodantino hadden de muzikale tempoaanduidingen moeten luiden: andante, andantino. Van dergelijke door foutieve uitschrijving ontstane ‘spookwoordenʼ zijn in het Beknopt Kunstwoordenboek meer voorbeelden aan te wijzen:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Loze verwijzingenZowel in het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal als in het Beknopt Kunstwoordenboek wordt bij herhaling naar andere trefwoorden verwezen. Bij het overnemen van de gegevens is niet gecontroleerd of deze verwijzingen ook kloppen binnen de selectie van trefwoorden die het Beknopt Kunstwoordenboek biedt. Van de in totaal 127 doorverwijzingen in het Beknopt Kunstwoordenboek blijkt maar liefst een kwart, 29 stuks, betrekking te hebben op niet-opgenomen trefwoorden. Ga naar voetnoot+ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Hybride spellingRond 1864 was de discussie over de spelling van het Nederlands in volle gang. In 1863, toen het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal voor driekwart was voltooid, hadden De Vries en Te Winkel een ontwerp voor een nieuwe spelling uitgebracht. In 1866 gaven ze een Woordenlijst voor de spelling der Nederlandsche taal uit. In het Voorbericht werd afgerekend met de spelling-Siegenbeek: “De oude spelling (...) begon bij het jongere geslacht meer en meer tegenstand te vinden. (...) Allen, die zich eenigermate met taalstudie onledig hadden gehouden, gevoelden zich afkeerig van het voortsukkelen in de oude sleur, waartegen hunne betere overtuiging op zoo menig punt in verzet kwam.” In het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche taal was de spelling-Siegenbeek nog steeds gehanteerd, volgens Sanders (1998) de reden dat de kopers staakten en uitgever Campagne op een flinke voorraad bleef zitten. Een restant van 290 exemplaren werd in 1867 door Thieme mede namens Martinus Nijhoff en A.W. Sijthoff op een veiling opgekocht, inclusief de rechten. Johan Hendrik van Dale kreeg de opdracht het woordenboek te bewerken en over te brengen naar de spelling van De Vries en Te Winkel. Ook in het Beknopt Kunstwoordenboek werd aanvankelijk de Siegenbeekse spelling gehanteerd. Dat is te zien aan de oplage “2e Duizend” van 1865 waarvan een exemplaar berust in de KB Den Haag. In het “8e Duizend” van 1882 is gepoogd de spelling in overeenstemming te brengen met De Vries en Te Winkel. Enkele voorbeelden van aanpassingen in de spelling (tussen haakjes de spelling van het 2e Duizend) - aauw → auw: blauwboekje (blaauwboekje) - eren → eeren: abandonneeren (abandoneren), obediëeren (obediëren), versificeeren (versificeren). Omdat de volgorde van de trefwoorden ongewijzigd is gebleven, is in een aantal gevallen de alfabetische volgorde verstoord, vgl. bv. abonnement, abonneeren; obedientie-obediëeren; tangent, tangeeren. Merkwaardig is ook dat bij de e-verdubbeling de Siegenbeekse trema is gehandhaafd (harmoniëeren), hoewel deze bij De Vries en Te Winkel ontbreekt (harmonieeren). - wegwerken van verkortingsteken ê: kleerm. (kleêrm.), edele (eêle), huurceel (huurceêl). Siegenbeeks is nog de meervoudsvorm onweêren (De Vries en Te Winkel: onweeren) - g → ch: aanklacht (aanklagt), hartstocht (hartstogt), gedrocht (gedrogt), gewicht (gewigt), kachel (kagchel), lichaam (ligchaam), licht (ligt), optocht (optogt), plichtpleging (pligtpleging), pochen (pogchen), recht (regt), verrichten (verrigten), uitzicht (uitzigt), vlucht (vlugt). Conform de spelling van De Vries en Te Winkel is de spelling burgt gehandhaafd. Siegenbeeks is wel nog de spelling adviesjagt (i.p.v. adviesjacht). Ook in de betekenisomschrijving van het lemma homoniem is een restje Siegenbeekse spelling blijven staan: “gelijknamig, gelijkluidend (doch verschillend van beteekenis; als dog en doch, digt en dicht enz.).”: De Vries en Te Winkel schrijven dicht altijd met ch; - ij → i: appuiëeren (appuijeren), bemoeiing (bemoeijing), gloeien (gloeijen), vleierij (vleijerij). Siegenbeeks is nog de meervoudsvorm geleijen (De Vries en Te Winkel: geleien) - andere omgang met koppelstreepjes en aaneenschrijven: draad trekking (draad-trekking), effektenhandel (effekten-handel), haarvaatstelsel (haar-vaatstelsel), Maria Hemelvaart (Maria-Hemelvaart), rijksadvokaat (rijks-advokaat), vleeschworst (vleesch-worst), vrouwen doekspeld (vrouwen-doekspeld) - andere aanpassingen: horlogieketting (horlogeketting), koffie (koffij), elixer (elixir), vroolijk (vrolijk). In de uitgave van 1882 is de spelling dus duidelijk aangepast aan De Vries en Te Winkel, maar de herspelde trefwoorden zijn niet alfabetisch herordend, en enkele slordigheden zijn voor lief genomen. Naast verouderde Siegenbeekse vormen als hemelling (De Vries en Te Winkel: hemeling) vinden we in de uitgave van 1882 nog andere spelvarianten die afwijken van De Vries en Te Winkel. Zo wordt juffrouw (2e Duizend: jufvrouw) ook door De Vries en Te Winkel nog gespeld als jufvrouw, apocryph (2e Duizend: apocriph) door De Vries en Te Winkel als apocrief. Typerend voor de halfslachtige omgang met de nieuwe spelling zijn de meervoudsuitgangen. Bij woorden als opera wordt als uitgang vermeld: (-as), het meervoud moet dus worden gespeld als: operaas. Deze klinkerverdubbeling vinden we ook bij woorden op o als bagno, bolero en cano. In de omschrijving van de tweede betekenis van opera wordt het meervoud echter conform De Vries en Te Winkel met een apostrof gespeeld: “schouwburg waar opera’s vertoond worden”. Ook in andere betekenisomschrijvingen komt de spelling van meervoudsvormen als massa’s en komma’s niet overeen met de tussen haakjes genoteerde uitgangen. Zonder apostrof en zonder dubbele klinker zijn daarentegen weer de meervoudsvormen albinos, individus, lamas en restornos. Bij Engelse leenwoorden eindigend op de klinker y vinden we zowel meervoud op -ies (ladies) als -ys (dandys, jurys). Hier is de consequentie dus ver te zoeken. Nog een andere door De Vries en Te Winkel ingevoerde spellingsinnovatie is in het Beknopt Kunstwoordenboek niet verwerkt: de verdubbeling van de e bij het meervoud van woorden die eindigen op een beklemtoonde ie (utopieën). In alle gevallen is in het Beknopt Kunstwoordenboek de meervoudsuitgang nog steeds aangegeven als (...ën), vgl. bv. de lemmata discussie, dispensatie, disproportie met gevallen als draperie, dyarchie, encyclopédie. Anno 1882 hanteert het Beknopt Kunstwoordenboek in deze gevallen dus nog steeds de Siegenbeekse spelling zonder e-verdubbeling: draperiën, dyarchiën, encyclopédiën utopiën. Ga naar voetnoot+ Het Beknopt Kunstwoordenboek biedt een selectie van trefwoorden uit het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal en is daarom te beschouwen als een afgeleid lexicografisch product. Vanuit woordenboekhistorisch oogpunt is het echter opmerkelijk te noemen dat uitgever Campagne deze titel van 1864 tot 1882 in zijn fonds heeft gehouden en de verouderde spelling slechts schoorvoetend aan De Vries en Te Winkel heeft aangepast. Kennelijk was de uitgever ervan overtuigd dat het Beknopt Kunstwoordenboek in weerwil van de Siegenbeekse schrijfwijze als handzame en laaggeprijsde “verklaring van de meest voorkomende vreemde woorden en spreekwijzen, waarvan de kennis voor ieder burger en koopman onmisbaar is” wel degelijk voorzag in een behoefte. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Literatuur
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Gevolgde werkwijze bij het digitaliserenDiplomatische uitgaveDe gedigitaliseerde versie is een diplomatische weergave van de tekst, dat wil zeggen dat deze zo exact mogelijk en ongewijzigd is overgenomen uit het origineel, inbclusief de boevengenoemde en andere kleine inconsequenties. Druk- of zetfouten zijn op enkele evidente uitzonderingen na niet gecorrigeerd. Behoedzaam zijn een aantal correcties aangebracht, merendeels om weggevallen letters aan te vullen of onzinnige lezingen vbij het uitschrijven van verkortingen te voorkomen. Deze correcties zijn als editorische ingrepen in bijlage 2 op een rijtje gezet. De regelverdeling van de oorspronkelijke tekst is in de digitale uitgave losgelaten. Woorden die in de druk aan het einde van de regel met een streepje woren afgebroken, zijn door ons aaneengeschreven. De regeleinden komen dus in de digitale uitgave niet overeen met die in de oorspronkelijke tekst. Wel is aangegeven waar een nieuwe pagina in het origineel begint. Het spatiegebruik rond leestekens is in de digitale versie genormaliseerd. In concreto betekent dit dat er na (en niet vóór) leestekens consequent een spatie is gezet, ongeacht wat er in het origineel staat. Af en toe is het spatiestaafje in het zetsel iets omhooggekomen en heeft het een afdruk achtergelaten, zogenaamd gerezen wit. Dit is in de editie als een spatie verwerkt. Afwijkend van het diplomatische principe is de vormgeving van de uitgave enigszins genormaliseerd, met name de typografie van de trefwoorden en de verwijswoorden. Daarnaast is de toegankelijkheid van het Beknopt Kunstwoordenboek in de digitale versie verbeterd door het uitschrijven van verkortingen. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Typografie: trefwoorden, subtrefwoorden en verwijswoordenMet het oog op een later te vervaardigen geïntegreerde database is voor de trefwoorden, de voorbeeldzinnen en de verwijswoorden gekozen voor een vormgeving die iets afwijkt van het origineel. In de druk zijn de trefwoorden vet gezet en beginnen ze met een hoofdletter. In de transcriptie zijn deze trefwoorden vet en in kleine letters weergegeven. Alleen bij evidente eigennamen als Edda is de hoofdletter van het origineel gehandhaafd. Ook als een zelfstandig naamwoord blijkens de betekensiomschrijving zowel een eigennaam als een figuurlijk begrip kan aanduiden, is de hoofdletter gehandhaafd, vgl. bv. Eris, v. (fab.) tweedracht, strijd; de twistgodin. Bij Franse trefwoorden als Eclat, Egard en Elève is bij het uitschrijven niet uit te maken of er wel of niet een accent op de begin-e moet worden geplaatst. Omdat ook de contemporaine gebruiker met deze onduidelijkheid te kampen had, is ervoor gekozen alle woorden uit te schrijven zonder accent. Alleen als uit het gebruik elders in het woordenboek blijkt dat er een accent moet worden geplaatst, is dit in de transcriptie geschied. Dit laatste is het geval bij de trefwoorden échelon (op grond van de onder het trefwoord en vermelde uitdrukking en échelon), émail en émailleeren (op grond van de betekenisomschrijving van het werkwoord: émail op metaal brengen) étage (op grond van het trefwoord bel-étage) en état-major (op grond van het trefwoord tiers-état). Ook bij uitdrukkingen als A posteriori, A point en A vista was het voor de contemporaine gebruiker niet uit te maken of de de beginhoofdletter A moest worden opgevat als een a of een à. Ook hier is gekozen voor uitschrijven zonder accent, tenzij uit het woordenboek zelf blijkt dat er een accent moet worden geplaatst. Dit is alleen het geval bij het trefwoord à meta (blijkens de uitdrukking conto à meta). De komma die in het Beknopt Kunstwoordenboek op het trefwoord volgt, is nu eens vet, dan weer niet-vet. Omdat deze afsluitende komma’s geen deel uitmaken van het trefwoord, is ervoor gekozen ze consequent niet-vet te verwerken. Bij veel trefwoorden worden nadere uitdrukkingen genoemd, die in het origineel eveneens vet zijn gedrukt. In de transcriptie zijn deze subtrefwoorden cursief overgenomen. Aldus is bv. Essentiëeel, o. het essentiëele (het ware, het eigenlijke) der zaak. overgenomen als essentiëeel, o. het essentiëele (het ware, het eigenlijke) der zaak. Ook verwijzingen naar andere lemmata zijn in de druk vet gezet (“Zie verder Heremiet.”) Met het oog op de duidelijkheid en op latere verwerking in een database zijn in de transcriptie dergelijke verwijswoorden afwijkend van het origineel gecursiveerd en onderstreept: “Zie verder heremiet.” | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Verkortingen: gedachtenstreepjes en uitgangenIn het Beknopt Kunstwoordenboek wordt als gezegd veelvuldig gebruik gemaakt van verkortingen. Met gedachtenstreepjes en verkorte uitgangen werd veel ruimte bespaard. Een voorbeeld van een gedachtenstreepje: Abonneeren (zich) ww. gel. – op, zich door inteekening verbinden. In de digitale editie is dit lemma als volgt weergegeven: abonneeren (zich) ww. gel. zich abonneeren op, zich door inteekening verbinden. Op de plaats van het gedachtenstreepje is het evident bedoelde woord opnieuw uitgeschreven. De gedachtenstreepjes zijn uitsluitend opgelost in trefwoorden, subtrefwoorden en voorbeelduitdrukkingen, maar niet in betekenisomschrijvingen. Aldus is Ingenieur, m. (-s), bouwkundige, vesting-, krijgs-, waterbouwkundige; burgerlijk of civiel -; - van den waterstaat (belast met het toezicht over den bouw en het onderhoud van dijken, bruggen enz.) door ons verwerkt als ingenieur, m. (ingenieurs), bouwkundige, vesting-, krijgs-, waterbouwkundige; burgerlijk of civiel ingenieur; ingenieur van den waterstaat (belast met het toezicht over den bouw en het onderhoud van dijken, bruggen enz.) Alleen de streepjes in de meervoudsvormen en vetgedrukte uitdrukkingen met het trefwoord zijn hier uitgeschreven. Het systeem van de in het Beknopt Kunstwoordenboek veel voorkomende verkorte uitgangen wordt in het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal als volgt toegelicht: (-en) (-s) enz., achter een hoofdwoord, beteekent de vorming van het meervoud; b.v. VADER, m. (-s), vaders; MENSCH, m. (-en), menschen; KIND, o. (-eren), kinderen; en in zamengestelde woorden: HAZELNOOT, v. (...oten), hazelnoten; ZILVERDRAAD, m. (...aden), zilverdraden De uitgangen (-en) en (-s) dienen dus aan het ongewijzigde woord te worden toegevoegd. Bij het gebruik van puntjes in uitgangen als (...oten) verandert ook de spelling van het woord zelf. Naast het meervoud werden ook de trappen van het adjectief afgekort aangeduid. In de bewoordingen van het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal: (-er, -st), achter een bijvoegelijk naamwoord geplaatst, duidt de vorming van den vergrootenden en den overtreffenden trap aan Met het oog op de doorzoekbaarheid en de toegankelijkheid van de digitale versie zijn ook deze verkortingen in onze editie uitgeschreven. Een voorbeeld: Abnorm, Abnormaal, bn. (-er, -aler, -st, -aalst) is in de transcriptie weergegeven als : abnorm, abnormaal, bn. (abnormer, abnormaler, abnormst, abnormaalst) In de geest van de aanwijzingen voor het gebruik van het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal zijn ook bij bijvoeglijke naamwoorden verkorte uitgangen met puntjes verwerkt. Zo is Confuus, bn. en bijw. (...zer, -st), verward, verlegen, beschaamd, verbluft. weergegeven als confuus, bn. en bijw. (confuzer, confuust), verward, verlegen, beschaamd, verbluft. Bij confuus en andere bijvoeglijke naamwoorden die eindigen op een s, bv. gracieus, hazardeus, ingenieus staat de uitgang van de overtreffende trap in de regel afgedrukt als (-st). Bedoeld zal zijn (-t), de overtreffende trap wordt immers niet een dubbele s gespeld. In deze gevallen is de overtreffende trap stilzwijgend uitgeschreven met een enkele s: confuust, hazardeust, gracieust, ingenieust. Als van een bijvoeglijk naamwoord twee vormen worden vermeld zonder dat de verbuigingen apart worden vermeld, zijn in de transcriptie slechts de vergelijkende en de overtreffende trap van een van beide vormen uitgeschreven. Een voorbeeld: Brillant, Briljant, bn. (er, -st), schitterend, heerlijk. is in de transcriptie weergegeven als brillant, briljant, bn. (brillanter, brillantst), schitterend; heerlijk. Een enkele keer zijn per abuis bij een zelfstandig naamwoord uitgangen voor de vergelijkende en de overtreffende trap geplaatst. Deze zijn conform het origineel overgenomen en niet utgeschreven, zie bv. desinfectie, (-er, -st), reiniging van smetstof. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bijlage 1: AfkortingenIn het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche taal van 1864 is een ‘Lijst van verkortingen’ opgenomen, die als model heeft gediend voor onderstaand overzicht. Sommige afkortingen met name van grammaticale begrippen, komen niet voor in het Beknopt Kunstwoordenboek en zijn hier weggelaten. Van de andere kant zijn uit het Beknopt Kunstwoordenboek enkele afkortingen aangevuld die in de Lijst der verkortingen ontbreken.
|
|