Het ondergronds verwachten. Schrijvers en tijdschriften tussen 1941 en 1945

[p. 173]

Hoofdstuk 3
Drie Haagse bladen in een ‘getraliede’ tijd

Hoewel de lang verbeide invasie van de geallieerden op de kust van West-Europa ook in de zomer van 1943 nog niet plaatsvond, deden zich in die periode in het oorlogsverloop dramatische ontwikkelingen voor. In juli van dat jaar landden Amerikaanse en Engelse troepen op Sicilië, waarna korte tijd later de Italiaanse dictator Mussolini werd afgezet, hetgeen begin september mede tot de capitulatie van Italië leidde. In dezelfde periode mislukte het Duitse zomer-offensief in de Sovjetunie. In bezet gebied gonsde het in die tijd van de geruchten: zou de bevrijding aanstaande zijn?

Zoals in het inleidende hoofdstuk van dit boek werd opgemerkt, werden verreweg de meeste ondergrondse tijdschriften tijdens de bezettingsjaren eerst in de periode vanaf augustus 1943 opgericht. Naast andere factoren die hierbij van invloed kunnen zijn geweest - zo waren er in de eerste oorlogsjaren nog enkele officiële tijdschriften waarin literaire bijdragen konden worden gepubliceerd, waarna sinds 1942 de situatie in dit opzicht duidelijk verslechterde -, zal de verwachting spoedig te worden bevrijd daarbij wellicht stimulerend hebben gewerkt.

Een van de ondergrondse bladen die in deze tijd begonnen te verschijnen - Hans Engelman, Gerrit Jan de Jongh en Gerrit Kouwenaar wachtten intussen in de Utrechtse gevangenis op hun berechting -, was het maandschrift Stijl, waarvan het eerste nummer in september 1943 in Den Haag uitkwam. Het idee dit blad op te richten was in de zomer van 1943 opgekomen bij de drieëntwintigjarige ambtenaar Willem Karel van Loon.

Willem Karel van Loon was in 1919 te 's-Gravenhage geboren in een Nederlands-Hervormd milieu. In de jaren dertig bezocht hij het Vrijzinnig Christelijk Lyceum in Scheveningen, waar hij de opleiding gymnasium-alfa volgde en als voorzitter van de - op zijn initiatief opgerichte - kunstclub enige tijd deel uitmaakte van het bestuur van de

[p. 174]

leerlingenbond vclb. Intussen publiceerde hij geregeld in Contact, het bij uitgeverij Hollandia te Baarn verschijnende maandblad voor de middelbare-schooljeugd. Hij werkte ook mee aan de publikaties Wat zegt de jeugd ervan... (1939) en De jongste lichting (1942). Van Loon, die zich herinnert dat hij al als kind een voorkeur had voor predikanten die het meer ‘over de mens hadden dan over de hemel’,¹ sloot zich op negentienjarige leeftijd aan bij de Remonstrantse Broederschap.

In het najaar van 1939 werd Van Loon volontair bij de redactie van de Delftsche Courant, waarna hij in januari 1940 in Den Haag ging werken bij het christelijk-historisch dagblad De Nederlander. In juli van dat jaar nam hij ontslag bij deze krant, omdat intussen duidelijk was geworden dat de officiële Nederlandse dagbladen tijdens de bezetting alleen onder Duits toezicht zouden kunnen blijven verschijnen. Na zijn ontslagname bij De Nederlander was het zijn bedoeling te gaan studeren, maar door allerlei omstandigheden kwam het daar niet van. Begin 1941 ging hij vervolgens als ambtenaar werken bij het Rijksbureau voor het Hotel-, Café-, Restaurant- en Pensionbedrijf aan de Raamweg in Den Haag. Na enige tijd werd hij bij deze organisatie correspondent. Van Loon zou tijdens de oorlog bij zijn ouders in Voorburg blijven wonen.

Willem Karel van Loon, die in die periode sterke behoefte had aan contact met geestverwanten, las in juni 1942 in het Haagse dagblad Het

Willem Karel van Loon.

1 Willem Karel van Loon, maart 1979.

[p. 175]

Vaderland een gedicht, dat geschreven was door een zekere Eb van de Beld. Het was getiteld ‘Studeerkamer’:

Binnen de muren van dit klein vertrek
slijt ik mijn leven tussen paperassen,
gordijnen die niet bij de meubels passen
en nog wat boeken in een houten rek.

Hier zit ik dikwijls met mezelf te praten
of lees wat verzen bij het vale licht.
Misschien schrijf ik vanavond een gedicht
en loop ik morgen doelloos door de straten.

Soms denk ik dat dit altijd zo zal blijven:
wat boeken lezen, een paar verzen schrijven,
alleen maar drómen van een eigen huis -

Maar waarom zal ik mij er in verdiepen?
Die gisternacht in verre landen sliepen
voelen zich dáár alleen en ook niet thuis.²

Van Loon, die het gevoel had dat dit gedicht speciaal voor hem was geschreven - zo groot leek de geestelijke verwantschap -, informeerde bij Het Vaderland naar het adres van Eb van de Beld en schreef hem vervolgens een uitvoerige brief. Korte tijd later hadden ze op de - in het gedicht beschreven - studeerkamer van Van de Beld aan de Fabritiusstraat in Delft een lang gesprek, wat het begin betekende van een intense vriendschap.

Egbert Jacobus van de Beld (1919-'55), die te Delft geboren was, had na zijn schooltijd diverse betrekkingen gehad, waarna hij kort voor de oorlog een klein jaar in de Verenigde Staten had doorgebracht. In januari 1940 was hij Van Loon opgevolgd als volontair bij de Delftsche Courant. Intussen publiceerde hij gedichten in verscheidene tijdschriften, waaronder De Vriend Des Huizes en Het Schouwvenster, alsmede in het dagblad De Rotterdammer. Nadat Nederland door de Duitsers was bezet, besloot hij zich voortaan uitsluitend aan de literatuur te wijden.

Van Loon schreef later over zijn vriendschap met Van de Beld: ‘Delft en Voorburg lagen zo'n tien kilometer van elkaar vandaan. We hebben elkaar dan ook zeer regelmatig ontmoet, vooral in Den Haag. En we schreven elkaar lange brieven, toevallig allebei met groene inkt.

2 Het Vaderland, 14 juni 1942.

[p. 176]

Zijn verblijf in Amerika noemde hij in een brief van 9 februari 1943 “een cadeautje van een tante met poen” en “de gelukkigste periode van mijn leven”.’³

Kort nadat Willem Karel van Loon de zojuist genoemde brief van Eb van de Beld ontvangen had, plaatste hij in het tijdschrift Succes - een collega bij het Rijksbureau had hem op het bestaan van dit blad attent gemaakt - een advertentie, waarin hij belangstellenden opriep voor een wereldreis. Op dit voor de oorlogsjaren nogal ambitieuze voorstel reageerde de jonge journaliste Ammy de Muynck uit Middelburg. Ammy de Muynck herinnert zich: ‘Mijn vader kwam ermee boven: “Er staat nu een advertentie in de Succes, dat is wat voor jou, daar moet je op schrijven”.’⁴

Amelia Libert de Muynck was in 1921 te Middelburg geboren en had daar de Rijks-hbs bezocht, waar ze geschiedenislessen kreeg van dr. P.J. Bouman, de latere hoogleraar sociologie te Groningen. Haar vader, die eigenaar was van een fabriek voor veiligheidsbrillen, was bevriend met verscheidene schilders in Zeeland en zelf bestuurslid van het Middelburgs Kunstmuseum. Daarnaast werd in het ouderlijk huis van Ammy de Muynck ook de literatuur op de voet gevolgd. Ook in andere opzichten kreeg ze de kans een brede ontwikkeling op te doen. Zo was ze in de jaren dertig lid van een zweefvliegclub.

Ammy de Muynck.

3 Willem Karel van Loon, ‘Enkele persoonlijke herinneringen aan Eb van de Beld’, in Parade der Profeten (Reünie-nummer), pag. 70. (Z.p.) [Utrecht], 1979.

4 Ammy de Muynck, september 1982.

[p. 177]

Bij het bombardement van Middelburg op 17 mei 1940 werden het huis van de familie De Muynck en de fabriek verwoest. Kort daarna ging Ammy de Muynck als ‘duvelstoejager’ werken bij de Provinciale Zeeuwsche Courant, waarin ze vooral over gebeurtenissen van lokaal belang schreef.

Naar aanleiding van Van Loons advertentie in Succes vroeg ze hem in een brief van 5 maart 1943 om nadere informatie, waarop hij haar op 16 maart een brief en een pasfotootje van zichzelf- Ammy de Muynck in 1988: ‘een grauw plaatje met een bewolkt gezicht’⁵ - stuurde. Van Loon schreef haar: ‘Eerst nu heb ik even gelegenheid Uw enthousiasten brief van 5 dezer te beantwoorden; feitelijk is dit misschien nog niet eens zóó laat. Ik ben dus degene, die de advertentie in succes geplaatst heeft en zooals U reeds van mijn foto heeft kunnen aflezen, is mijn gezicht vrij somber gesteld - dit is iets, wat m.i. vrij normaal is, aangezien “ik ben geboren in het najaar van een wereld” (A. Roland Holst) en bovendien nog “ontgoocheld” om met Marsman, den onvergetelijken, te spreken.’ En verder: ‘[...] ik ben min of meer een “cultuur-mensch”, een woord, dat heel veel inhoudt en misschien ook wel aangeeft, wat er schuil gaat onder den naam W.K. van Loon. Ik bedoel hiermede, dat ik, in mijn kern, mij nogal “druk maak” over de cultuur an sich - hierover heb ik dan vrij veel gelezen [...] en ook over gepubliceerd. Dit is één zijde van mijn liefhebberijen, de andere is, geheel tegenovergesteld, volkomen actief-actueel en ook min of meer zich voorbereidend op het komende. In dit laatste is dus o.a. begrepen mijn plan om eens een wereldreis te maken. Ik ben mij er echter van bewust dat hiervoor zeer veel komt kijken; zoowel op het gebied van talenkennis als op het terrein van algemeene ontwikkeling, welke nooit algemeen en compleet genoeg kan zijn m.i. Bovendien liggen de mogelijkheden daartoe niet voor het opscheppen en zullen, na den oorlog, voorloopig even schaarsch zijn als reepen pure chocolade thans.’⁶

Ook tussen Willem Karel van Loon en Ammy de Muynck ontwikkelde zich hierna een uitgebreide correspondentie. In hun brieven - tot een persoonlijke ontmoeting kwam het voorlopig niet - vertelden ze elkaar over hun literaire voorkeuren en dagelijkse belevenissen en vooral ook over hun toekomstplannen, waarbij beiden een journalistieke loopbaan als een lichtend ideaal voor ogen hielden.

5 Ammy de Muynck in een brief d.d. 28 februari 1988.

6 Archief-Ammy de Muynck.

Een nieuw plan van Willem Karel van Loon

Op 30 juni 1943 schreef Willem Karel van Loon aan Ammy de

[p. 178]

Muynck over een idee dat hem sinds enige tijd bezighield: ‘Ik heb een plan in voorbereiding en daarvan moet jij maar eens kennis nemen. Ik meen, dat jij daar behoefte aan hebt. Ik wil een soort Van Loon-kring trachten te vormen, bestaande uit jongelui (beide sexen), welke belang stellen in: tooneel, letterkunde, nog andere kunst en (of) journalistiek. Met deze lui wil ik dan - het is niet verboden, maar als er maar iets verkeerd gaat, wordt het waarschijnlijk verboden - permanent contact houden. Hoe? Door geregeld, bijv. veertiendaagsch een circulaire rond te zenden, waarop de bewuste deelnemers (waarvan mij in zekere zin moet blijken, dat zij inderdaad belangstelling hebben voor het bovengenoemde en het plan) om de beurt, doch steeds in groepen van ongeveer 15, met elkaar in contact worden gebracht doordat hun naam, kleine autobiografie, takken van toewijding en belangstelling e.d. in die circulaire worden opgenomen. In de eerste plaats kan men dan vrijwillig en zonder verdere bemiddeling van den plan-leider met diegenen, welke men wenscht, in correspondentie treden (Voor het stencillen, papier e.d., moet voorloopig F. 2.50 betaald worden) - de circulaire zal echter meer en meer het karakter krijgen van een verbindingsorgaan en daarin kunnen artikeltjes over de onderwerpen, eigen gedichten e.d. geplaatst worden. Voor het goede doel dient een ieder wat papier en enveloppen te pakken zien te krijgen en aan mij op te zenden. Verder wilde ik dan de gelegenheid openstellen om bemiddeling, advies in levenskwesties, psychologie, takken van kunst e.d. te verkrijgen; daarvoor zijn dan enkele “experts” uit den kring geschikt (te maken). Ook zooveel correspondentie wil ik dan uit handen geven, en hierbij had ik speciaal gedacht aan o.a. jou. Een tweede mogelijkheid (feitelijk is tweede onjuist) is het beleggen van regionale of locale bijeenkomsten van deze kunstzinnige jongelui (niet meer dan 20). Verder nog een heeleboel. Daartoe heb ik dus lui noodig, en daarom zal ik eenige advertenties plaatsen (ook daarvoor is de aanvangsgave van F. 2.50) en indien eenigszins mogelijk hoop ik de eerste circulaire aan de reflectanten op de advertentie te verzenden. In ieder geval moeten die lui warm gemaakt worden, en zij moeten niet schromen voor dat bedrag van F. 2.50, hetgeen onontbeerlijk is.’⁷

Nadat Ammy de Muynck positief op dit plan gereageerd had, deelde Van Loon haar op 5 juli 1943 mee dat hij intussen een advertentie had opgegeven bij het tijdschrift Contact, waarmee hij ‘middelbare scholieren, studenten, aankomende letterkundigen en kunstzinnigen e.d.’⁸ hoopte te bereiken. Op dinsdag 10 augustus 1943 verscheen vervolgens ook in het Haagse dagblad Het Vaderland een advertentie van Van Loon. De tekst hiervan luidt: ‘kunstzinnig jongmensch

7 Ibid.

8 Ibid.

[p. 179]

zoekt geestverwanten (ml. & vrl.) Br. no 7144 bureau van dit blad.’⁹

De volgende dag schreef Van Loon aan Ammy de Muynck: ‘In Het Vad. stond deze annonce in groote opvallende opmaak gisteravond; vandaag kreeg ik via de courant een brief thuisbezorgd van een meisje uit Den Haag, dat schreef niet kunstzinnig te zijn, doch die blijkens haar brief sterk afweek van de conventioneele menschen en welke ik - juist omdat zij gereflecteerd heeft - onmiddellijk zal trachten voor mijn plan te winnen. Ik hoop en verwacht ook wel nog enkele brieven. Dezelfde tekst heb ik vanavond doorgegeven aan de nrc; de Haagsche Crt wilde hem niet plaatsen. Ik weet nu werkelijk niet meer waarin ik moet adverteeren. De laatstbedoelde advertentie lijkt mij bij nader inzien beter geslaagd dan die van Contact. Ik zou je willen voorstellen een gelijkluidende annonce in jouw krant te plaatsen - de kosten krijg je dan binnenkort terug zoodra het plan aan het draaien is en er wat geld is binnengekomen. Zou je dat willen doen Ammy? Indien ik een flink aantal brieven krijg op de diverse advertenties zal ik enkele brieven met kantteekeningen aan je toezenden, welke jij wel wilt beantwoorden.’ En vervolgens: ‘Mijn enthousiasme stijgt met den dag, ja met het uur. Er zijn ongekende moeilijkheden - de menschen komen niet zooals ik me had voorgesteld, doch we moeten en zullen ook wel overwinnen. Wil jij nog eens je best doen in jouw regio? Graag. Ik heb natuurlijk open oog ook voor de beklemmende toestand dezer dagen - weg of niet weg, wanneer en waarheen enz. en toch, we moeten er doorheen.’ En ten slotte: ‘Heb je nog naar papier uitgekeken en enveloppen? Is het je gelukt? Alles wordt t.z.t. vergoed. Zelf heb ik op den kop kunnen tikken 2000 enveloppen, maat 9.5 bij 12 cm. Hebben is hebben!’¹⁰

Advertentie in Het Vaderland van 10 augustus 1943.

9 Het Vaderland, 10 augustus 1943.

10 Archief-Ammy de Muynck.

[p. 180]

Na het plaatsen van de advertenties braken voor Van Loon drukke tijden aan. In eerste instantie reageerden ongeveer twintig belangstellenden, die eerst op politieke betrouwbaarheid onderzocht werden. Als een arts hield hij daartoe spreekuur: voor iedereen was een half uur uitgetrokken. Niemand behoefde te worden afgewezen, een enkeling trok zich terug.

Een van degenen met wie Van Loon bij deze gelegenheid in contact kwam, was de Haagse muziekstudente Sylvia van Ameringen, die in 1921 te Hilversum geboren was en het grootste deel van haar jeugd in Duitsland had doorgebracht. Haar vader was afkomstig uit een joodse familie in Amsterdam, haar moeder was niet-joods en kwam uit Duitsland. In november 1938 maakte Sylvia van Ameringen in Neurenberg de ‘Reichskristallnacht’ mee. Ze vertelde hierover: ‘Ik hoorde 's ochtends in de tram van arbeiders: “Gôh, wat hebben we toch een lol gehad vannacht. We kregen gisteren bevel om bij synagogen en joodse winkels de boel kort en klein te slaan.” Het leek alsof ze het over een voetbalwedstrijd hadden. Dat was volgens ons het bewijs dat het helemaal niet spontaan was. En dat we wég moesten!’¹¹

Nadat zij en haar familie in mei 1939 naar Nederland waren gekomen, leerde Sylvia van Ameringen, die thuis altijd Duits had gesproken, eerst Nederlands, waarna ze in 1941 tegen de zin van haar vader naar Wenen vertrok, om daar aan het conservatorium muziektheorie te gaan studeren. Ze werd in die tijd vooral geboeid door de opera, de muziek van Bach en Bruckner en door het werk van - toen - moderne componisten zoals Debussy, Ravel, Hindemith en Orff, terwijl ook verscheidene composities van de Nederlanders Pijper, Orthel en Badings haar sterk aanspraken. Ze herinnert zich van haar tijd in Wenen: ‘Ik had daar een leraar die het nog aandurfde om over Hindemith te praten. Dat was allemaal “ontaarde kunst”, dat kon eigenlijk niet meer.’ In 1942 keerde ze naar Nederland terug en zette ze haar studie voort aan het Rijksconservatorium - vroeger: Koninklijk Conservatorium - in Den Haag. Ook aan de Academie voor Beeldende Kunsten in de residentie liet ze zich inschrijven.

Over haar motieven om op de advertentie van Willem Karel van Loon te reageren, schreef Sylvia van Ameringen op 31 augustus 1943 in een kennismakingsbrief aan Ammy de Muynck: ‘Ten eerste ben ik hier heelemaal alleen; mijn vriendin woont in Duitschl. en stel ik vooral te hooge eischen aan een vriendschap, om hier zo vlug een te “ontdekken”. En vooral om over diepere, innerlijke problemen te praten, moet men volkomen vertrouwen tot elkaar hebben. Maar ik zou al blij zijn, menschen te ontmoeten, die ook kunstzinnig zijn en met die men daarover discuteeren kan.’¹²

11 Sylvia van Ameringen, mei 1982.

12 Archief-Ammy de Muynck.

[p. 181]

Een ander met wie Van Loon over zijn plannen sprak, was Maarten Vrolijk (geb. 1919), de latere minister van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk (1965-'66) en commissaris van de koningin in Zuid-Holland (1972-'84). Van Loon en Vrolijk kenden elkaar al van S.V. '35, een Scheveningse sportvereniging waarin ze beiden gehockeyd hadden, Vrolijk als spil, Van Loon in de voorhoede. Vrolijk, die te Scheveningen geboren was, had op de middelbare school een grote liefde opgevat voor de literatuur, waarbij vooral de gedichten van Marsman en Slauerhoff hem boeiden. Van 1936 tot '38 werkte hij als volontair op de redactie van De Nederlander. Intussen had hij in 1936 poëzie gepubliceerd in het protestants-christelijke literaire tijdschrift De Werkplaats. Later werkte hij mee aan verscheidene andere bladen, waarbij hij weinig lette op de politieke strekking: zo verscheen een gedicht van hem in de communistische krant Het Volksdagblad en publiceerde hij verzen in het fascistische tijdschrift Aristo.¹³ Na zijn volontairschap ging hij studeren voor het staatsexamen gymnasium-bèta, waarna hij zich in 1940 te Leiden inschreef voor de studie rechten. Nadat enkele maanden later de universiteit door de Duitsers gesloten was, werkte Vrolijk onder meer korte tijd op het kantoor van zijn vader en studeerde hij verder op eigen gelegenheid. In deze periode verschenen van hem enkele poëziebundels, waaronder In mora (1942). Van Loon merkte in 1979 op: ‘Tot mijn stomme verbazing kreeg ik van hem naar aanleiding van een van mijn advertenties een brief en tot zijn stomme verbazing kreeg hij van mij een reactie. En toen is hij net als alle anderen bij mij in de wachtkamer gekomen bij wijze van spreken.’ Maarten Vrolijk, die zich overigens niet herinnert bij Van Loon ‘in de wachtkamer’ te zijn geweest, schreef in 1989: ‘De hockeyclub - waarvan ik een der oprichters was - was geen genootschap waarin culturele zaken hoog opgeld deden. De verhoudingen waren redelijk “nuchter” en gericht op sportieve effectiviteit. Wellicht - maar het is lang geleden - waren Willem Karel en ik beiden verbaasd over die andere kant van de elftalgenoot. Vervolgens ging het mij vooral om de practische mogelijkheid nog eens af en toe een gedicht te publiceren; met de “sociëteits”-aspecten [...] had ik geen bemoeienissen en de neiging tot “filosoferen” van W.K. deelde ik ook niet.’¹⁴

Ook van buiten Den Haag kwamen reacties. Zo ontving Van Loon een brief van Hans Berghuis (geb. 1924), die op zeventienjarige leeftijd wegens tbc was opgenomen in het sanatorium Hornerheide in de Limburgse gemeente Horn. In het Aloysius-paviljoen lag Berghuis daar samen met andere jongeren zoals Léon Veugen en Leo Herberghs. Een belangrijke mentor voor hen was Otto J.C. van Loo, die wat ouder

13 Zie hierover: Lisette Lewin, Het clandestiene boek 1940-1945, pag. 311-320. Amsterdam, 1983.

14 Maarten Vrolijk in een brief d.d. 8 januari 1989.

[p. 182]

was en na de oorlog een helpende hand zou bieden bij de uitgave van de eerste dichtbundel van Hans Berghuis. Via Willem Karel van Loon kwam Berghuis ook in contact met een andere Hagenaar, Gerard Messelaar. Vooral met hem ontstond een uitgebreide briefwisseling, waarbij Messelaar, die een grote belangstelling had voor toneel en later dramaturg wilde worden, Berghuis op de hoogte bracht van wat zich in het Haagse culturele leven afspeelde. Berghuis van zijn kant spoorde zijn vriend en medepatiënt Léon Veugen aan ook contact op te nemen met Van Loon.

De oprichting van Stijl

Nadat Van Loon er op deze wijze binnen enige weken in geslaagd was een twintigtal belangstellenden voor zijn culturele kring te winnen, werd op zondagavond 29 augustus 1943 in de grote voorkamer van zijn ouderlijk huis aan de Admiraal de Ruyterlaan - vóór de oorlog: Koningin Wilhelminalaan - in Voorburg een kennismakingsbijeenkomst gehouden. Tijdens deze bijeenkomst besloten de aanwezigen de ‘officieuze sociëteit Stijl, gewijd aan kunst en wetenschap’ op te richten. De naam Stijl, die door Van Loon bedacht was, herinnerde aan het internationale tijdschrift De Stijl van Theo van Doesburg en Piet Mondriaan omstreeks 1920. Van Loon merkte hierover in 1979 op: ‘Dat waren baanbrekers, dat was vernieuwing.’ De bedoeling was dat er plaatselijke en regionale kringen van jongeren zouden worden gevormd, om samen te praten over allerlei cultuuruitingen en kennis te nemen van elkaars artistieke prestaties, en dat er bij wijze van samenbindend element een gestencild blad - genaamd: Stijl - zou verschijnen. Omdat sinds de oprichting van de Nederlandsche Kultuurkamer in 1942 alleen schrijvers die zich bij deze organisatie hadden aangemeld, tijdschriften mochten redigeren, wilde Van Loon daarbij de term ‘tijdschrift’ zoveel mogelijk vermijden en gaf hij de voorkeur aan het begrip ‘maandschrift’.

Kort na deze kennismakingsbijeenkomst - deze werd onder meer bijgewoond door Ernst Groenevelt, die in 1916 een van de oprichters was geweest van het literaire tijdschrift Het Getij; aan Stijl zou hij overigens niet meewerken - schreef Willem Karel van Loon in ‘Publicatie no. 1’, gedateerd eind augustus 1943: ‘De aandacht zij er op gevestigd, dat stijl geen vereeniging is. Bestuursleden, reglement zijn onbekende dingen. Wel zal er een redactieraad gevormd worden.’ En over de financiële bijdrage van de leden schreef hij: ‘Voorloopig een vrijwillige bijdrage, minimum f 2.50; daarna een maandelijksche vrijwillige bijdrage

[p. 183]

met een nog vast te stellen minimum. Alles geschiedt pro deo, doch uiteraard dienen normale kosten (papier, stencillen, porti enz.) gezamenlijk gedragen te worden.’¹⁵ Het maandschrift Stijl zou verder gratis aan de leden worden toegestuurd.

In een andere gestencilde brief, getiteld ‘Stijl-mededelingen in ijlstijl’, merkte Van Loon kort hierna op: ‘Het is wenschelijk, dat ieder zich een pseudoniem aanmeet; gaarna ontvang ik opgave hiervan aan het adres, dat vermeld is op de vorige publicatie. Dit pseudoniem zal slechts gebruikt worden voor en bij publicatie's in het blad. Zoodra de Posterijen met iets te maken krijgen, wordt de werkelijke naam weer aangenomen. Dus geen schuilnaam op enveloppen e.d. Mocht men verzuimd hebben den gekozen schuilnaam aan mij mede te deelen, dan zal de redactie, zoodra dat noodig is, zelf een naam fingeeren en dezen voortaan bezigen.’

Diende het gebruik van pseudoniemen duidelijk als middel om al te snelle ontdekking door de Duitsers te bemoeilijken, ook de volgende opmerking in ‘Stijl-mededelingen in ijl-stijl’ had kennelijk daarmee te maken: ‘Binnenkort verschijnt een circulaire, waarop voorkomen alle stijl-kennissen; ieder heeft daarbij slechts een nummer; wil nu bijv. no. 1 met no. 10 gaan correspondeeren, dan richte hij een brief voor no. 10 aan mijn adres, met verzoek om doorzending. Andere adressen komen hierdoor dus niet in circulatie.’

Typerend voor de tijdsomstandigheden was ook de passage: ‘De groote gele enveloppe, waarin het blad wordt verzonden, gelieve men voorzichtig te openen en na gebruik te retourneeren, opdat deze nogmaals gebruikt kan worden. Hebt gij al nagegaan, of er nog dergelijke enveloppes te koop zijn?’ Sylvia van Ameringen merkte hierover in 1982 op: ‘We hebben, geloof ik, de recycling toen al toegepast.’

In hetzelfde stencil werd meegedeeld dat de redactie van Stijl als volgt was samengesteld: Algemeen: Willem Karel van Loon (pseudoniem Peter de Raedt), Literatuur: Eb van de Beld (ps. Carel Corte), Beeldende Kunsten: Ammy de Muynck (ps. Amélie Libert) en Toonkunst: Sylvia van Ameringen (ps. Idzy van Rooy).¹⁶

Kort hierna - in september 1943 - verscheen het eerste nummer van Stijl met als ondertitel ‘maandschrift der officieuze sociëteit / gewijd aan / kunst en wetenschap’. Deze aflevering telde twintig bladzijden in octavo-formaat en was gestencild in een oplage van vijfenzeventig exemplaren. Voor het type- en stencilwerk had Van Loon een politiek betrouwbare ‘beroepskracht’ gevonden: mej. Bep Olthoff, die aan de Lijnbaan in Den Haag een stencilbureau had. Het omslag van het blad - voorstellende een in strakke horizontale en verticale lijnen opgetrok-

15 Archief-Willem Karel van Loon.

16 Ibid.

[p. 184]

ken gebouw volgens de ideeën van De Stijl, waarboven in gebogen lijnen de lucht gesuggereerd werd - was ontworpen door Eb van de Beld.

De eerste aflevering opende met een beschouwing, getiteld ‘Ten geleide’, waarin de redactie onder meer schreef: ‘Belangstelling voor de kunst - in haar wijdst vertakte uitingen - is niet zonder méér aan te kweken.’

De redactie vervolgde: ‘Wij voeren dan ook niet de pretentie in staat te zijn de ten dele of geheel apathisch tegenover kunst staanden véél begrip of véél liefde er voor bij te brengen. Wij kunnen slechts door ons enthousiasme stimuleren, in de hoop en stille verwachting, dat hiervan een lichtglans op de zich afzijdig houdenden moge afstralen.

Want kunst - in welke vorm dan ook - kun je alleen maar ondergáán, zij laat zich niet beredeneren, niet analyseren. Zij moet volkomen bezit van ons nemen, zij moet iedere zenuw doen meetrillen. Zij moet rampzalig en gelukkig maken ter zelfder tijd. Zij moet ons opheffen boven de tijd en meteen er ons in onderdompelen. Zij moet sterk maken en zwak, ruw en zacht, groot en klein. Zij moet ons opzwepen en vertederen, blij stemmen en verdrietig. Maar altijd, altijd moet zij ons vasthouden, tot zij vergroeid is met en een deel is van onszelf.’

Over het verband tussen kunst en wetenschap - Stijl zou aan beide aspecten van de cultuur aandacht besteden - merkte de redactie verder op: ‘Kunst kan niet zonder wetenschap. Wetenschap niet zonder kunst. Hierbij dienen de grenzen van kunst en wetenschap niet te nauw getrokken te worden, ofschoon wij wel van één idee en één criterium dienen uit te gaan, willen we de begrippen kunst en wetenschap definiëren. Dat zullen wij hier niet doen. Wij weten dat kunst en wetenschap, ieder in de breedst mogelijke vorm, aan elkaar verwant zijn, gelijk mens en dier.’

Ten slotte schreef de redactie: ‘Kunst vermag ons op te heffen boven het tijdelijke en in contact met het eeuwige, immortale te brengen. Kunst vermag ons te ontroeren, wetenschap verstaat de kunst ontzag bij te brengen voor de macht die is in de mens, maar die is terug te leiden tot de Inspirator, in Wien kunst en wetenschap verenigd zijn. Doch wij dienen te bedenken dat wetenschap niets is als zij niet is: wijsheid. Wanneer wetenschap geen wijsheid is, is zij ten dode opgeschreven. Wanneer kunst zonder ontroering is, is zij even sterfelijk.’¹⁷

Hierna volgde een artikel van Amélie Libert (Ammy de Muynck) over ‘Rembrandt's teekeningen’. Haar belangstelling voor dit onderwerp was vooral gewekt tijdens een besloten bijeenkomst in april 1943

17 Stijl, pag. 3-4.

[p. 185]

in Goes, waar de kunsthistoricus Karel Schuurman uit Amsterdam over de tekeningen van Rembrandt een lezing met lichtbeelden had gehouden. Bij die bijeenkomst was ook de jonge Zeeuwse dichter Hans Warren aanwezig geweest. In haar artikel schreef Amélie Libert onder meer: ‘Zelfs door het aandachtig bestudeeren van zijn groote werken - hier doel ik niet alleen op de Nachtwacht en andere wereldberoemde werken, maar ook op Rembrandt's schitterend gecomponeerde bijbelsche tafereelen, zijn fraaie portretten en landschappen - komt men Rembrandt niet zoo na als door het zien van, het inleven in zijn teekeningen. Zij zijn vaak eenvoudig, uit op krassen lijkende lijnen opgebouwd, maar juist door dien eenvoud zijn ze zoo treffend mooi en ontroerend.’¹⁸

18 Id., pag. 5.

Een polemiek over de poëzie

In de eerste aflevering van Stijl werd ook een essay van Carel Corte (Eb van de Beld) opgenomen, waarin de actuele situatie van de Nederlandse literatuur aan de orde werd gesteld. In dit essay, getiteld ‘Van '80 tot heden’, merkte Corte hierover op: ‘Sinds enkele jaren is in onze literatuur een nieuwe generatie aan 't woord, zich groeperend rond het tijdschrift “Criterium”, thans ter ziele. Het is moeilijk het wezen van deze generatie te schetsen, omdat uit haar midden opmerkelijk weinig programma's zijn voortgekomen. Degene, die in dit verband nog het meest van zich liet horen en het karakter van deze groep trachtte te kenschetsen is Ed. Hoornik [...]. In het werk van deze jongeren tekent zich af “een sterke aesthetische gevoeligheid, die als erfenis van 1880 en 1900 expressionisme en Forum heeft overleefd”, “een nog maar ten dele opgelost conflict, dat aanleiding geeft tot romantische escapades, ironie en zelfbeschaming [zelfbeschouwing]” (v. Heerikhuizen).’ Deze, citaten waren afkomstig uit de inleiding tot de - door F.W. van Heerikhuizen samengestelde - bloemlezing Stille opmars. Verzen van de nieuwe generatie in Nederland (1942).¹⁹

Carel Corte schreef verder: ‘Wat onze tijd kenmerkt, onze schuld en onze verwarring, onze moed en onze hoop, zal men zelden door deze dichters bevredigend geformuleerd vinden en nog minder vindt men bij hen het antwoord op onze vragen. Wie zich met die verwachting wendt tot de contemporaine literatuur, komt bijna altijd bedrogen uit.

Het is merkwaardig - en men ontkomt niet aan die indruk - dat deze jongeren zo weinig zich één voelen, dat zó weinig enthousiasme voor wat zij propageren, te constateren valt. Want een generatie wordt

19 F.W. van Heerikhuizen, Stille opmars. Verzen van de nieuwe generatie in Nederland, pag. 41. Amsterdam, 1942.

[p. 186]

geboren onder aandrang van idealen. Het élan en de spirit, die b.v. Marsman bezielden, zijn bij geen van deze dichters aanwezig. Zij worden niet gestimuleerd door één gemeenschappelijke idee. Ware dit wel zo, dan zou men toch op zijn minst een duidelijker omlijnd program kunnen verwachten.’

En verder: ‘Het is de vraag of, en zo ja, hoe deze generatie zich in de toekomst verder zal ontwikkelen. Wij kunnen het niet eens zijn met van Heerikhuizen als hij zegt: “Maar misschien zal juist deze generatie door haar inslag van bescheidenheid en scepticisme meer weten te bereiken dan haar voorgangsters”. Daarvoor is ze te zwak van structuur en o.i. te weinig bezielend. De dikdoenerij en het bravour van enkele dezer jongeren, het schermen met z.g. “duistere” poëzie en hol-klinkende, niets-suggererende beelden, vermoeit en is evenmin het kenmerk van waarachtige poëzie. Wij zijn van mening, dat het meer dan tijd is terug te keren tot de eenvoud, die méér ontroert dan alle dweperij en mooie woorden. Dezelfde eenvoud waar M. Nijhoff naar streefde en die ook zo treffend verklankt wordt in de zeer merkwaardige poëzie van de dichteres M. Vasalis, die weliswaar tot de nieuwe generatie gerekend wordt, maar er o.i. door haar volkomen aparte verschijning geheel los van staat.’²⁰ Ook de hier aangehaalde opmerking van Van Heerikhuizen was afkomstig uit de inleiding tot diens bloemlezing Stille opmars.²¹

De eerste aflevering van Stijl bevatte verder onder meer poëzie van Hans van Nijevelt (ps. van Hans Neher) en Carel Corte (Eb van de Beld). Daarnaast werden in dit nummer beschouwingen gepubliceerd over ‘Christus in de Russische kunst’ en ‘De Noord-Nederlandse schilderkunst van 1800 tot 1850’.

Hierna verscheen in oktober 1943 de tweede aflevering van Stijl, die opnieuw twintig pagina's telde. In dit nummer was het gedicht ‘Ontwaken’ van M. de Jonge (schuilnaam van Maarten Vrolijk) opgenomen:

Langzaam komen de gedachten samen
en onmerkbaar trilt het zingen uit -
teedre woorden werden lieve namen,
dromen groeiden tot geluk-beramen -
liefde's heimwee brak de bloedgang uit.

20 Stijl, pag. 7-8.

21 F.W. van Heerikhuizen, a.w., pag. 41.

[p. 187]

 

En, getroost gevouwen, blonken handen

 

in het vuren sterven van de dag,

 

wijl de lippen in de verte brandden

 

op het wit in liefde's dromelanden,

 

dat het oog nimmer zo zuiver zag.²²

Vervolgens werd onder de titel ‘Onweer’ een brief gepubliceerd van Amélie (Ammy de Muynck) met als aanhef ‘Willem’ (Willem Karel van Loon). Het begin hiervan luidt: ‘Kan jij je ook zo opgelucht en helder voelen na een onweer? Ik was suf en moe vanavond, toen ik na het eten voor het raam van mijn kamer uitkeek over de dijk naar de bomen en de huizen aan de andere zijde van het kanaal. Het was windstil en over alles hing een loommakende warmte. Ik had wat geschreven 's middags, maar ik had hoofdpijn toen en ik moest er nu eens goed over nadenken of ik alles wel zo zou laten staan. Ik kon niet denken; het was alsof ik mijn hersens voelde kronkelen. De mensen wandelden en fietsten traag voorbij. Langzaam voer een schip langs. Haar vlag hing slap. Doods hing de wolkenhemel, die erg donker was geworden over de wereld. Dan ineens kwam van ver een ruisen, dat steeds naderbijkwam. Het was als een plotseling opkomende vloedgolf. De bomen bewogen eerst moeizaam, dan vlugger en levendiger hun kruinen. Bruine, droge blaren dwarrelden omlaag. Een rosse gloed zette de omgeving in vlam. De hemel was opengescheurd met een helse knettering.’²³

Het tweede nummer bevatte verder een korte beschouwing, getiteld ‘Eenvoud in de poëzie?’, van H. Brands (schuilnaam van de Limburger Hans Berghuis), waarin deze stelling nam tegen het betoog van Carel Corte (Eb van de Beld) dat onder de titel ‘Van '80 tot heden’ in de eerste aflevering van Stijl was opgenomen. Over dit betoog schreef Brands: ‘Er wordt daarin geconstateerd, dat de jongste generatie op gebied van dichtkunst niet al te veel presteert en iedereen kan het daarmee eens zijn. Het gemis aan eenvoud en de onbegrijpelijkheid van de poëzie wordt [worden] aangemerkt als oorzaak van het lage peil der huidige dichtkunst.’

Brands vervolgde: ‘Naar mijn mening heeft de z.g. onbegrijpelijkheid helemaal geen schuld aan dat lage peil en ook kan de programmaleuze “Eenvoud!” - die moet worden aangewend om de onbegrijpelijkheid te doen verdwijnen - mij niet bekoren. Wat aan de moderne poëzie ontbreekt is niet eenvoud maar waarachtigheid. Er bestaat geen dichtkunst zonder waarachtigheid van emotie en juist deze levensvoorwaarde ontbreekt m.i. maar al te vaak.’

22 Stijl, pag. 26.

23 Id., pag. 26-27.

[p. 188]

Verder merkte hij op: ‘Een meerdere of mindere mate van onbegrijpelijkheid behoeft helemaal geen bewijs, zelfs geen aanwijzing te zijn tegen de waarachtigheid en de schoonheid van de emotie, waaruit het gedicht is ontstaan, en dus tegen de schoonheid en echtheid van het gedicht zelf. Integendeel! De Hoogste Schoonheid zelf waarover Shelley spreekt als:

“that Light,

Whose smile kindles the Universe”,

is in zich onbegrijpelijker dan het meest gecompliceerde gedicht, dat men zich denken kan. De schoonheidsemotie van den dichter vindt haar weerklank in onze ziel en wij allen trachten de zin ervan te verklaren. Hoe die verklaring bij ieder van ons apart uitvalt, komt er weinig op aan, indien het doel van het gedicht - de weerklank der ontroering - maar bereikt is.’

Brands besloot zijn beschouwing: ‘Ik weet niet of mijn bedoeling voldoende duidelijk is, het volgende kan echter eenig licht op de zaak werpen: Hölderlin is krankzinnig geworden en zijn steeds gecompliceerder wordende emoties konden niet meer in taal worden uitgedrukt. En ik vind dit een waardiger besluit van zijn dichterschap dan wanneer hij zijn hoge en “onbegrijpelijke” dichtkunst vereenvoudigd, meer alledaags gemaakt zou hebben.’²⁴

In de tweede aflevering van Stijl werd verder onder meer een uitvoerige beschouwing van Idzy van Rooy (ps. van Sylvia van Ameringen) over de componist Anton Bruckner gepubliceerd.

Zoals eerder werd opgemerkt, was Stijl in de eerste plaats een sociëteit, waar gelijkgezinden elkaar konden ontmoeten. Er werden - in de regel bij een van de leden thuis - lezingen gehouden, niet alleen in Den Haag, maar ook in Rotterdam, waar een groep belangstellenden zich bij Stijl had aangesloten. Al snel bleek het enthousiasme voor de sociëteit te verminderen. Op 4 oktober 1943 schreef Sylvia van Ameringen aan Ammy de Muynck: ‘Met “Stijl” gaat het op het moment helaas niet goed; maar die er nog over zijn, zijn op ieder geval “goed”, d.w.z. werkelijk belangstellend.’²⁵ Een probleem hierbij was dat verscheidene leden van de sociëteit buiten Den Haag of Rotterdam woonden, waardoor onderling contact bemoeilijkt werd. Zo heeft Ammy de Muynck, die in de redactie van Stijl zat, in die periode de andere redactieleden nauwelijks ontmoet. Wel onderhield ze een uitgebreide correspondentie met vooral Willem Karel van Loon en Sylvia van Ameringen. De laatste schreef haar in die tijd lange brieven, waarin ze

24 Id., pag. 36-37.

25 Archief-Ammy de Muynck.

[p. 189]

openhartig vertelde over haar ideeën, over de betekenis van de muziek in haar leven en over haar kinderjaren in Duitsland.

De derde aflevering van Stijl verscheen vervolgens begin november 1943 en had een omvang van twintig bladzijden. Hierin werd het gedicht ‘Nacht’ van Peter de Raedt (Willem Karel van Loon) opgenomen, waarin een visie op het leven werd verbeeld die sterk beïnvloed was door de oorlogsgebeurtenissen:

Wij zoeken in een getraliede tijd en vragen
of wij het heden zullen kunnen dragen,
vervuld met een goed verwachten.
Of zullen ons neer vellen de voze machten
in een gemeenschappelijk verval?
Want jaren doen wij niets dan vallen
en voor een opstaan heeft de tijd
ons reeds té veel gebogen naar de
van God-verlaten aarde,
zonder baken, zonder haven,
met bloedende bloemen in massa-graven.²⁶

In de derde aflevering van Stijl reageerde Carel Corte (Eb van de Beld) op de beschouwing ‘Eenvoud in de poëzie?’ van H. Brands (Hans Berghuis), die in het tweede nummer was opgenomen. Tegenover Brands' pleidooi voor het bestaansrecht van ‘onbegrijpelijke’ poëzie stelde Corte onder meer: ‘De dichter moet er naar streven in zijn werk zóveel eenvoud te brengen, dat het, als ik het zo mag noemen, gemeengoed wordt. Dit zal wel altijd een vrome wens blijven, alleen maar een vrome wens, maar moeten we daarom van dit streven maar afstand doen? Is het overigens niet merkwaardig, dat in de evolutie van het werk van oudere dichters [...] altijd meer eenvoud te constateren valt? Ik noem als voorbeeld een dichter die mij nu te binnen schiet: de Vlaming Raymond Herreman. Lees zijn hele oeuvre en men zal dezelfde ontdekking doen. En deze poëzie is mij duizendmaal liever, ontroerender, dan die van Achterberg en Hölderlin, enkele verzen uitgezonderd. Laat Hölderlin dan krankzinnig worden en laat Brands dat een schoner besluit vinden van zijn dichterschap, dan wanneer hij zijn poëzie vereenvoudigd had - wat “doet” mij persoonlijk zijn vers? Men kan dan tegen hen [hem] opzien, en zijn grootheid toegeven, wat heb ik aan die grootheid, als zijn werk mij niet aanspreekt en ontroert?’²⁷

Het derde nummer van Stijl bevatte verder onder meer essays over de poëzie van A. Roland Holst, over de Franse componist Gabriël Fauré en over Constantijn Huygens.

26 Stijl, pag. 48.

27 Id., pag. 57.

[p. 190]

Omslag van het derde nummer van Stijl.

[p. 191]

Kort nadat de derde aflevering van Stijl was uitgekomen - op 7 november 1943 - schreef Sylvia van Ameringen aan Ammy de Muynck, die intussen van Middelburg naar Amsterdam was verhuisd en daar in een boekhandel was gaan werken, over een ‘Stijl-avond’, die kort daarvoor in Den Haag gehouden was en waarop Sylvia van Ameringen een inleiding had gehouden over een van haar favoriete componisten, Anton Bruckner - ze had over hem in de tweede aflevering van Stijl een enthousiast artikel gepubliceerd -: ‘In de Brucknercursus waren er zelfs 4 Stijl-leden uit Rotterdam gekomen, die om 9 uur weer wegreden. Willem was ziek. Eerlijk gezegd viel het mij een beetje tegen; ik was met mij niet tevreden. Niet alleen, dat ik vele belangrijke dingen tenslotte toch ben vergeten te zeggen (in toekomst ga ik toch steekwoorden opschrijven) maar heeft me de taal meer moeilijkheden opgeleverd, dan verwacht. Juist zoo intime, diep liggende wezenstrekken zijn ontzettend moeilijk in een vreemde taal te zeggen. Ik geloof wel, dat de anderen (de toehoorders) wel begrepen, wat ik allemaal vertelde, maar de fijne nuanceeringen, juist het bepaalde iets, gaat er toch vanaf.’²⁸

Dezelfde dag, 7 november, schreef Willem Karel van Loon aan Ammy de Muynck: ‘Ik ben doende Stijl iets te veranderen. We - d.w.z. Eb en ik en (later) ook jij - zijn van plan een programma op te maken, antwoordende op de vraag: Stijl, quo vadis? We moeten nl. een richting uitgaan. Hierover zal wel 't een en ander te spreken zijn; fijn daarom dat je in A. nu woont - dat is gemakkelijker.’²⁹

Ruim een week later - op 15 november - vond in Utrecht het proces tegen de Lichting-groep plaats. Veertien dagen na dit proces, op 29 november, schreef Willem Karel van Loon aan Ammy de Muynck: ‘In Den Haag gaat alles zijn oude gang. Alleen ben ik angstig geworden over het blad (in Utrecht zijn vijf studenten opgepikt omdat ze zonder de Kultuurkamer er in te kennen, een literair blad uitgaven). En ík mag nog zoo voorzichtig zijn, als één “lid” onvoorzichtig is, loopt alles verder spaak, met alle nare konsekwensies (huiszoekingen). Ik zoek naar een oplossing, doch kan hieraan momenteel niets doen, omdat ik van een keelontsteking maar matig herstel. Anderzijds moet het karakter van st. toch veranderen, omdat de meeste artikelen uitsluitend vormend zijn en niet scheppend en critisch; stijl is geen schooltje.’³⁰ Aangenomen mag worden dat Van Loon met zijn opmerking over de arrestaties in Utrecht doelde op de maatregelen van de Duitsers ten aanzien van het blad Lichting. Naar aanleiding van het - door hem tussen haakjes geplaatste - woord ‘huiszoekingen’ schreef Van Loon in 1988: ‘[...] zeer kort tevoren hadden ons onbekende figuren overdag

28 Archief-Ammy de Muynck.

29 Ibid.

30 Ibid.

[p. 192]

bij mij thuis een huiszoeking gedaan en allerhande boeken en paperassen, die mijn ouders toebehoorden, meegenomen. Mijn vader was voorganger van een religieus genootschap.’³¹

In dezelfde maand waarin Van Loon zijn brief aan Ammy de Muynck schreef, werd zijn mederedactrice Sylvia van Ameringen samen met haar ouders op een vroege ochtend door de Nederlandse politie opgehaald en naar Huize Windekind aan de Nieuwe Parklaan in Scheveningen gebracht. Daar werden ze na uren wachten voor de Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des sd, Franz Fischer, geleid, aan wie meegedeeld werd dat bij de ouders van Sylvia van Ameringen van een ‘gemengd huwelijk’ sprake was. Sylvia van Ameringen vertelde hierover in 1982: ‘Hij zei: “Nu, dan zijn jullie nog niet aan de beurt, want gemengd-gehuwden hoeven zich nog niet te melden.”’ De familie kon hierna naar huis terugkeren. Haar vader werd wel aangeraden zich te laten steriliseren om deportatie te voorkomen. Hij heeft dan ook deze - in dergelijke omstandigheden vernederende - ingreep laten verrichten.³²

31 Willem Karel van Loon in een bijlage bij brief d.d. 19 februari 1988.

32 Sylvia van Ameringen in een bijlage bij brief d.d. 7 december 1982.

Stijl blaast de laatste adem uit

Korte tijd later kwam aan het blad Stijl een einde, hoewel de sociëteit als zodanig bleef bestaan. Het vierde en laatste nummer, dat in december 1943 verscheen en zestien pagina's telde, was voor een belangrijk deel met kerstpoëzie gevuld.

Een voorbeeld hiervan is ‘Kerstliedje’ van Carel Corte (Eb van de Beld):

De nacht is stil en groot
en donker zijn de bossen.
Wie zal ons hart verlossen?
Want donker is de dood
en donker zijn uw ogen,
kind in dit vreemde land.
Wij zijn ontroerd, bewogen,
uw eenzaamheid verwant.
De nacht is stil en groot.
Waartoe zijt gij gekomen?
Het bloed blijft langzaam stromen
en verft de aarde rood.
Gij slaat ons duizend wonden,
hoe lang nog duurt de nacht?

[p. 193]

 

Wij zijn voorgoed geschonden

 

kindren van ons geslacht.

 

Maar als de koele wind

 

de wolken aan laat drijven,

 

zullen wij eenzaam blijven

 

met dit, ons vreemde, kind.³³

Van Peter de Raedt (Willem Karel van Loon) werd het gedicht ‘Klaagmuur’ opgenomen, waarvan de eerste strofe luidt:

Een wereld in een geestelijke rouw gehuld,
verkild, verstard in daags geweld.
Een mensheid van een felle bittre haat vervuld.
Dood heeft zijn slachtvee weer geteld.
Een bundel lichten duwt vanaf de zwarte aard
opzij wat ondoorzichtbaar grauw is.³⁴

In een ‘Uitgeleide’ aan het slot van de vierde aflevering schreef de redactie: ‘Een niet-officieuze, doch officiële mededeling is, dat het maandschrift stijl met ingang van heden heeft opgehouden te bestaan. Het is ons namelijk niet meer mogelijk gebleken de weg te bewandelen, welke wij ons voorgesteld hadden. Meer dan een enkele maal tonen de feiten aan, dat in deze “getraliede tijd” individuele belangen verre uit gaan boven de algemene. stijl evenwel kan en kon onmogelijk “zichzelf” voeden. Zodoende is stijl [...] zacht en kalm op reeds jeugdige leeftijd overleden, ondanks de huidige vitaminen-mode.’

De redactie vervolgde: ‘Toch moet er terdege rekening mede gehouden worden, dat stijl niet iedereen heeft kunnen bereiken en dat niet iedereen van het bestaan van stijl afwist. Deze motieven hebben wel zeer sterk bijgedragen tot de likwidatie.

Het reeds meer en op andere plaatsen geconstateerde feit, dat deze tijd arm is aan goed proza en in zekere zin overladen wordt met goede en minder goede poëzij, heeft ook ons maandschrift bewezen; dit laatste nummer wel in het bijzonder.

Wij hebben bewust in dit afscheidsnummer meer poëzij van een lager schoonheidsgehalte willen publiceren dan wij in andere uitgaven wilden doen.

Ofschoon wij ons steeds - het spreekt vanzelf - dienden te houden aan zekere criteria, hebben wij deze voor dit nummer in enige mate laten varen; zulks vindt zijn oorzaak in het feit, dat wij wensten te tonen iets van de mentaliteit, heersende onder de generatie, “ontgoocheld” (Marsman) geboren in of kort na de eerste wereldoorlog. Deze

33 Stijl, pag. 67.

34 Ibid.

[p. 194]

gesteldheid is van een melancholie, een ironie, een tastend zoeken vanuit een alles doordringend duister, op weg naar dorado.

stijl was niet gesticht vanuit de idee een vormend karakter te dragen; veeleer heeft het gehoopt en getracht inspirerend en bevruchtend te werken. Dat het hierin niet is geslaagd, valt zeer te betreuren, maar mag ons niet euvel geduid worden.

De taak, welke stijl en de redactie zich had [hadden] gesteld, is derhalve nu, 't zij onvoltooid, geëindigd. Onvoltooid, omdat stijl, zowel [als] de redactie, op de grens van de dood, tot leven is geschapen.

Gestaald, niet verslapt, door de tijd en haar invloeden, gaan wij voort op de weg van romantisch individualisme; romantisch - omdat wij tastend het schone zoeken; individualisme, omdat ook de stijl - ervaring ons geleerd heeft dat het voor den kunstzinnigen mens onvergankelijk is.

En gij - bewaart stijl I, II, III, IV en leest het als ge werkelijk niets anders te doen hebt. En gedenkt dan de ijdel gebleken pogingen van de Redactie.

“Die in de hemel woont, zal lachen” (Prediker) ...?’³⁵

Dat ook enige acute bezorgdheid voor ontdekking door de Duitsers bij de opheffing van Stijl een rol heeft gespeeld, kan worden opgemaakt uit een brief van 14 januari 1944 van Willem Karel van Loon aan Ammy de Muynck: ‘stijl is dood - redenen als vermeld in “Uitgeleide” en voorts te wijten aan grenzelooze onvoorzichtigheid van een der “leden” welke bijkans de heele zaak in duigen had doen vallen. stijl is dood, vive stijl. Er komt wat anders: allereerst een bundel (gestencild met 21 of 24 gedichten van de beste stijlisten), prijs f 1.50 en verder zijn we, dwz. Eb en ik, bezig om een nieuw orgaan uit te geven, waarvoor dichters van naam worden uitgenodigd - zal in hoofdzaak lit. zijn.’³⁶ Uit de laatste zin blijkt overigens dat van al te grote angst voor Duitse bemoeienissen geen sprake was.

De bundel waarover Van Loon in zijn brief schreef, verscheen half maart 1944 en was getiteld Stijlbloempjes. In deze bloemlezing, samengesteld door Peter de Raedt (Willem Karel van Loon), waren vierentwintig gedichten opgenomen, geschreven door acht vroegere medewerkers van Stijl: Carel Corte (Eb van de Beld), Ton van Dort (A.A. Ashoff), Max de Jonge (Maarten Vrolijk), Amélie Libert (Ammy de Muynck), Gabriël Mull (Gerard Messelaar), Hans van Nijevelt (Hans Neher), Peter de Raedt (Willem Karel van Loon) en Frits van Wijk (J. Linthorst). Het in twee kleuren uitgevoerde omslag, voorzien van bloemmotieven, was getekend door Sary Heykoop, studente aan

35 Id., pag. 74-76.

36 Archief-Ammy de Muynck.

[p. 195]

de Avondacademie voor Beeldende Kunsten in Den Haag. De oplage was ongeveer honderd gestencilde exemplaren.

Een nieuw communicatiemiddel

Intussen troffen Van Loon en zijn vriend Eb van de Beld ook voorbereidingen voor de uitgave van een ‘nieuw orgaan’, waarover Van Loon in januari 1944 aan Ammy de Muynck geschreven had, zij het dat er inmiddels van was afgezien ‘dichters van naam’ tot medewerking aan het tijdschrift uit te nodigen. Op 7 april 1944 kon hij haar berichten: ‘Er komt volgende week een nieuw blad uit! “Maecenas”.’³⁷ De naam herinnerde aan de legendarische bevorderaar van kunsten en wetenschappen in de Romeinse oudheid Caius Cilnius Maecenas.

Om medewerkers voor het blad te winnen, plaatste Van Loon op 12 april 1944 opnieuw een advertentie in Het Vaderland. Deze advertentie luidt: ‘Jongelui met belangstelling voor literatuur, muziek, tooneel, beeld. kunsten en alg. wijsbegeerte, zoeken contact met gelijkgezinden. Brieven No. 1510, bureau van dit blad’.³⁸ Gerard Messelaar, een van de Haagse kennissen van Van Loon, schreef een dag later - 13 april - aan Hans Berghuis in het sanatorium ‘Hornerheide’: ‘A.s. Zaterdag verschijnt de herrezen Stijlphoenix, zij het onder een andere naam.’³⁹ Wellicht kan hieruit worden afgeleid dat het eerste nummer van Maecenas op of omstreeks zaterdag 15 april 1944 verschenen is.

Opgemerkt moet hierbij worden dat op de eerste pagina van het persoonlijk exemplaar van Willem Karel van Loon later als maand van verschijnen ‘Juni 1944’ werd getypt, maar het is waarschijnlijk dat deze datering niet juist is. Zoals uit een brief, waaruit hierna nog geciteerd zal worden, van Van Loon aan Ammy de Muynck van 11 mei 1944 kan worden afgeleid, was het eerste nummer van Maecenas immers toen al verschenen.

De eerste aflevering, die - evenals bij de nummers van Stijl het geval was geweest - door mej. Bep Olthoff getypt en gestencild werd, telde twintig bladzijden in octavo-formaat en werd vervaardigd in een oplage van tussen de vijfenzeventig en honderd exemplaren, die voor ongeveer zeventig procent in Den Haag en omgeving verspreid werden.

Op de eerste bladzijde van Maecenas werd medegedeeld: ‘communicatiemiddel onder redactie / van peter de raedt. / Letterkundig adviseur Robert Damman.’ Zoals eerder werd vermeld, wilde Van Loon in verband met de bepalingen van de Kultuurkamer de term ‘tijdschrift’ zoveel mogelijk vermijden, wat hem ertoe gebracht zal hebben hier de term ‘communicatiemiddel’ te hanteren.

37 Ibid.

38 Het Vaderland, 12 april 1944.

39 Gerard Messelaar, ‘Brieven in oorlogstijd’, in Parade der Profeten (Reünie-nummer), pag. 76. (Z.p.), 1979.

[p. 196]

Wat de redactie betreft, kan worden opgemerkt dat deze dus alleen werd gevormd door Peter de Raedt (Willem Karel van Loon), terwijl de redactie van Stijl bestaan had uit Willem Karel van Loon, Eb van de Beld, Ammy de Muynck en Sylvia van Ameringen. Wel was Robert Damman - een pseudoniem van Eb van de Beld - als letterkundig adviseur aan de redactie toegevoegd.

De eerste aflevering van Maecenas opende met een beschouwing van Peter de Raedt (Willem Karel van Loon) onder de titel ‘Levensdrift’. Als motto had hij de volgende regels uit het gedicht ‘Lex barbarorum’ van H. Marsman gekozen:

Ik erken maar één wet:
leven

Peter de Raedt schreef naar aanleiding hiervan onder meer: ‘Het leven moet gelééfd worden tot op den bodem. Het moge klein-burgerlijk klinken: het onderste moet uit de door het leven aan ieder geschonken kan met nectar [...] gehaald worden. Verban de vrees het lid op de neus te krijgen. “Het doel van het leven is nog meer te leven. Intens te leven is het leidende beginsel van den vereerder van het leven” (Huxley). De futuristische schilder is het er om te doen het leven tot de grootst mogelijke intensiteit op te voeren. Hij is de man, die zich ergert aan het rustige, het gelijkmatige. Zijn wet is: Leven is rhythme.’

De Raedt vervolgde: ‘Waarom dan te spreken over den dood? Waarom dan verzen te schrijven over den dood? Waarom dan somber en droefgeestig te zijn? Waarom dan te schilderen schedels?

Is dat zoo vreemd? Zijn wij niet gebaard op de grens tusschen het leven en den dood? Loopen wij niet met het leven op onze lippen en dragen wij niet den dood in onze handen? Leven zonder dood is niet bestaanbaar, het omgekeerde evenmin. De dood zit in het leven verankerd, hij is gelijk met ons bloed geschapen. Georg Simmel zegt in zijn “Lebensanschauung” dat wij in elk moment van ons leven menschen zijn, die sterven gaan.’

Ten slotte merkte De Raedt op: ‘Waarom dan verzen over den dood te schrijven? Waarom dan schedels te schilderen? Omdat wie het leven waarlijk doorleven wil, trachten moet den dood te verstaan.’⁴⁰

De eerste aflevering van Maecenas bevatte verder een reeks aantekeningen van Robert Damman (Eb van de Beld) over de Franse dichter Arthur Rimbaud. Hij schreef hierin onder meer over Rimbaud: ‘Naast zijn gebondenheid aan het vergankelijke, voelt hij zich voortdurend gekweld door het absolute, het eeuwige - en de plaats die de emble-

40 Maecenas, nr. 1, pag. 1-3.

[p. 197]

men van de oneindigheid in het werk van Rimbaud innemen, is zeer belangrijk, als daar zijn: het uitspansel, de zee, de grote stad, de dood. Alleen de liefde is in zijn werk en in zijn hele leven trouwens nooit aanwezig geweest. Hij coquetteert wel eens met de vrouw, maar als hij ernstig wordt, stelt hij wetenschap en dood als troosters bóven haar. Maar in die drang naar het eeuwige weet hij zich gebonden door het tijdelijke, het eindige. En zo blijft hij zijn hele leven de opstandeling en dáárom alleen kunnen we hem, de dichter van de “Illuminations”, van “Bateau ivre”, als zodanig aanvaarden. Moet hieruit ook wellicht, ofschoon de meningen hieromtrent nogal uiteenlopen, zijn volkomen breken met de literatuur op nog zo jeugdige leeftijd verklaard worden? “La littérature? ... absurde, ridicule, dégoûtante!” - “je ne m'occupe plus de ça” - “c'est passé”, zegt hij herhaaldelijk. En het vagebonderen, hem opgelegd als een noodlot, blijft zijn enige bestemming, want ruimte en eenzaamheid zijn hem levensvoorwaarden.’⁴¹

Daarnaast werd in het eerste nummer, behalve poëzie, een aantal essays gepubliceerd over - onder meer - de Nederlandse film, het spinozisme en de literatuurkritiek. Han van Doorn - pseudoniem van Alex van Amerongen, die na de oorlog als pianist en als muziekcriticus van NRC Handelsblad bekendheid zou krijgen - werkte aan deze aflevering mee met een beschouwing over de Franse componisten Ernest Chausson en Claude Debussy.

Waarschijnlijk kort nadat het eerste nummer van Maecenas vervaardigd was, - omstreeks 17 april 1944 - werd Eb van de Beld gearresteerd. Op 28 april schreef Gerard Messelaar hierover aan Hans Berghuis: ‘Tot mijn spijt moet ik je [...] meedelen, dat Eb van de Beld verleden week is opgepakt en naar Amersfoort is overgebracht. Hij schijnt voor het een of ander ondergedoken te zijn, in ieder geval heeft het niets te maken met Stijl.’⁴² Eb van de Beld werd vervolgens voor gedwongen tewerkstelling naar Duitsland gevoerd.

Bijna twee weken later - op 11 mei - schreef Willem Karel van Loon aan Ammy de Muynck: ‘Je critiek op Maecenas stel ik zeer op prijs. Het is vooral een communicatiemiddel tusschen de nog overgebleven Stijl-menschen en eventueele nieuwe aanwinsten of (en) relaties.’⁴³

Kort daarna, op 17 mei, schreef Eb van de Beld vanuit het Ostarbeiterlager Voszbeck Düsselerhöhe über Wuppertal-Vohwinkel aan Willem Karel van Loon: ‘Helaas heb ik je moeten achterlaten zonder afscheid te nemen. [...] Ik zit hier op een kalkfabriek (schrik niet). Wie had zulks ooit kunnen dromen, broeder. 's Avonds kom ik witbestoven in 't Lager. Van alles is het ergste echter, dat ik hier zo volkomen uit mijn eigen werk gerukt ben. Dat stemt je verdrietig en je

41 Id., nr. 1, pag. 12.

42 Gerard Messelaar, ‘Brieven in oorlogstijd’, in Parade der Profeten (Reünie-nummer), pag. 76. (Z.p.), 1979.

43 Archief-Ammy de Muynck.

[p. 198]

begrijpt, dat het tussen 85 andere knapen onmogelijk is je op enig werk te concentreren. [...] Ik ben nu al een maand weg. Binnen dezelfde tijd hoop ik je terug te zien, maar ook thans zal deze hoop wel weer ijdel blijken te zijn. [...] Waar is de dag, dat we elkaar weer zullen begroeten, broeder? O, gedroomd Dorado! Stuur mij ook wat poëzie. Ik bezit hier niets, ik citeer slechts mijn geheugen.’⁴⁴ Hierna stuurde Van Loon aan Eb van de Beld gedichten van Werumeus Buning, Nijhoff en Marsman.

44 Willem Karel van Loon, ‘Enkele persoonlijke herinneringen aan Eb van de Beld’, in Parade der Profeten (Reünie-nummer), pag. 71. (Z.p.), 1979.

Het eerste contact met Hans Warren

Intussen bleef Van Loon op zoek naar nieuwe medewerkers voor zijn tijdschrift. Op 17 juni 1944 werd van hem in het weekblad Haagsche Post de volgende advertentie opgenomen: ‘gedichten. Welke jongelui voelen er voor om eigen gedichten en ander werk met mij uit te wisselen? Gaarne uitv. br. en werk. Br. No 6611 Bur. H P Haag.’⁴⁵

Een van degenen die deze advertentie lazen, was de tweeëntwintigjarige dichter Hans Warren, die aan de zeedijk van het Zeeuwse dorp Borssele woonde.

Johannes Adrianus Menne Warren was in 1921 te Borssele geboren. Al in zijn jeugd vatte hij een grote liefde op voor de natuur, wat ertoe leidde dat hij tijdens zijn middelbare-schooltijd in Goes artikelen over vogels begon te publiceren in het tijdschrift De Levende Natuur. Daarnaast schreef hij in deze periode gedichten, waarin vooral natuurim- pressies werden weergegeven. In april 1942 - Warren was toen twintig jaar - begon hij een ‘Geheim dagboek’⁴⁶ bij te houden, waarin hij onder meer schreef over zijn homoseksualiteit en de gevoelens van eenzaamheid die hij - homoseksueel gedrag werd immers in die tijd maatschappelijk nauwelijks geaccepteerd - als gevolg hiervan ondervond. Deze gevoelens werden nog versterkt doordat zijn ouders met hun sympathie aan Duitse kant stonden.

Na lezing van de advertentie in de Haagsche Post besloot Warren hierop te reageren. Hij vertelde in 1982: ‘Ik las in de Haagsche Post destijds een advertentie, dat iemand contact zocht met schrijvers of dergelijken. Ik zat daar helemaal afgesloten in dat Borssele. In een soort opwelling van verveling en nieuwsgierigheid schreef ik een briefje. Ik dacht alleen: als 't maar geen nsb'er of weet ik wat voor een soort figuur is, want dat vertrouwde ik niet zo erg. Dus ik heb een briefje, een beetje afstandelijk briefje aan hem geschreven.’⁴⁷ Omdat in de advertentie gevraagd was om eigen werk uit te wisselen, sloot Warren bij zijn brief ook het gedicht ‘Zelfkant’ in.

45 Haagsche Post, 17 juni 1944.

46 Het eerste deel van dit ‘Geheim dagboek’, handelend over de periode 1942-'44, verscheen in 1981 bij uitgeverij Bert Bakker te Amsterdam. Later verschenen verscheidene andere delen.

47 Hans Warren, juli 1982.

[p. 199]

Op 22 juni 1944 antwoordde Van Loon aan Warren met een brief waarin hij hem uitnodigde aan Maecenas mee te werken. Over het gedicht ‘Zelfkant’ schreef hij: ‘Wat jouw vers betreft: 't is wel dichterlijk gevoeld en heeft ook voor mij zeker bekoring; wel min of meer mijn genre. Jammer echter dat de techniek niet zoo best is. Metrum en rijm zijn in de huidige poëzie toch wel gangbaar. Maar - zooals gezegd-de idee niet kwaad.’⁴⁸

Enkele dagen later, op 26 juni, schreef Warren in zijn dagboek: ‘Zaterdag kreeg ik antwoord op de brief die ik op die rare advertentie geshreven had. Van Willem Karel van Loon, uit Voorburg. Een ook al niet erg sympathiek schrijven met drie kleurloze epigonenverzen vol elysisch jargon-de titels spreken: “Witte Nachten”, “Omneveld Paradjis” - waarop ik uit verveling en zucht naar iets nieuws toch direct teruggeschreven heb. Oprecht: dat ik de verzen slecht vind en groene inkt haat. Overigens schreef hij ook neerbuigend-vriendelijk over “Zelfkant”, zo in de trant van “wel aardig dichterlijk gevoeld, jammer dat de techniek zo gebrekkig is”. Nou ja -. Gelukkig staat hij

Advertenties in de Haagsche Post van 17 juni 1944 met daarbij een advertentie van Willem Karel van Loon.

48 Archief-Hans Warren.

[p. 200]

aan de goede kant. Dat was ook nog even de - duidelijk door mij gestelde - vraag geweest.’⁴⁹

Op 4 juli schreef Van Loon weer terug: ‘Eerlijk gezegd heb ik nu een merkwaardigen indruk van jou. Jij hebt bezwaar tegen mijn groene inkt en mijn oude spelling. Is dat nu ernst? Laat mij dan mogen opmerken, dat eensdeels deze bezwaren jouwerzijds mij totaal niet deeren en dat bovendien, anderzijds, m.i. een en ander iets weg heeft van wat men zou kunnen noemen: burgerlijkheid. Ik geloof dat wij beiden rare knaapjes zijn en ons niet te veel moeten bekommeren overigens over merkwaardigheden in karakters en brievenschrijven.’ Over de nieuwe gedichten die Warren hem intussen had laten lezen, was Van Loons oordeel veel positiever: ‘Vooral Baadster en Liggend in de zon troffen mij door hun fijne eenvoud en muzikale inslag. Graag zal ik ook nog meer van je lezen c.q. plaatsen.’⁵⁰

Hierna volgde opnieuw een brief van Warren met kritische opmerkingen over Van Loons poëzie, waarna deze laatste op 14 juli onder de aanspreektitel ‘M'n waarde’ antwoordde: ‘Ik kan nu, na jouw eerlijk schrijven, moeilijk iets anders doen dan “een laatsten brief” zenden. Denk vooral niet dat ik gekrenkt ben, ik ben je dankbaar voor je oor deel en veroordeeling.’ En over het tijdschrift Maecenas: ‘Indien wij

Hans Warren.

49 Hans Warren, Geheim dagboek (deel 1, 1942-'44), pag. 173. Amsterdam, 1981.

50 Archief-Hans Warren.

[p. 201]

meer contact, vooral ook persoonlijk, zouden kunnen hebben, ware het wellicht mogelijk, dat we meer karakter in literairen zin konden geven aan de uitgave, ofschoon dan bijv. de naam al veranderd moest worden. Dat gaat nu niet, eenmaal, en dat is jammer en anderzijds begrijp ik volkomen dat jij je te goed vindt en te hoog acht om [je] af te geven met en te publiceeren in een blaadje van prutsers.’⁵¹

Waarschijnlijk kort nadat Van Loon deze brief aan Warren geschreven had, - omstreeks 25 juli - verscheen het tweede nummer van Maecenas. Dit kan worden opgemaakt uit een brief die Van Loon op 26 juli aan Ammy de Muynck schreef en waarin hij opmerkte: ‘Zie hier Maecenas II.’⁵² Dat de trage verschijning van het tweede nummer te maken zou hebben gehad met de arrestatie van Eb van de Beld, is niet waarschijnlijk. Overigens werd Van de Beld onder de schuilnaam Robert Damman nog steeds als ‘letterkundig adviseur’ in de kop van de tweede aflevering vermeld.

Het tweede nummer van Maecenas, dat twintig bladzijden telde, opende met het verhaal ‘Ontmoeting met Angela’ van Gabriël Mull (schuilnaam van de jonge Hagenaar Gerard Messelaar). In dit verhaal met een ondertoon van melancholie werden als in een droom herinneringen aan een vrouw beschreven. Een fragment van het verhaal luidt: ‘Je bleef niet de kerstengel van de eerste jaren, langzamerhand begon je vormen te krijgen, je groeide als het ware met mijn verlangens mee. Eerst werd je een pril meisje met loshangende haren en pastelkleurige japonnetjes. Je had verrukkelijke jonge borsten. Ik maakte wel gedichten over je maar nooit kon ik een juiste beschrijving daarvan geven. Later heb ik het gevonden in het Hooglied: “Uwe twee borsten zijn gelijk twee welpen. Tweelingen van ene ree, die onder de leliën weiden”. Toen deze dweepzieke periode afgelopen was, evolueerde je geleidelijk tot Vrouw. Een gevaarlijke vrouw, je kreeg iets van een courtisane, een verrukkelijke vrouw werd je. Niet om mee te dwepen maar een om een man in een wervelstorm van hartstocht te sleuren. Je kleedde je niet meer in zachte hemelse halftinten, rose, blauw en matzilver maar in felle demonische opzwepende kleuren, purper, goud, donker violet en rood, vlamrood, hel als een vuur van passie. Je bleef desondanks onbereikbaar. Afwerend blond waren je haren, verdedigend staalblauw je ogen en je hals, o die hals van je, was om nogmaals met Salomo te spreken “als een wapentoren”[,] een toren van ivoor en marmer. Bijna iedere nacht zag ik je en verlamde onder je blik, mijn verlangende handen vielen neer, machteloos als de wieken van een aangeschoten vogel. Tot vannacht ... je was weer het meisje, je kleed was wit, je lichaam niet meer ongenaakbaar wit maar

51 Ibid.

52 Archief-Ammy de Muynck.

[p. 202]

rose als de kleur van een pas ontbloeide roos in de morgen. Ik tastte naar je, je weerde niet af, vochtig waren je ogen als zouden ze schreien in overgave, je haren geurden, bedwelmender dan wierook, zoeter dan de eerste lenteviooltjes. Bevend van opwinding nam ik je in mijn armen, zoekend naar al de tere en betoverende geheimen welke je voor me verborgen hield. Maar toch ontglipte je me wederom en als een dwaas staarde ik met opengesperde ogen mijn kamer in, hard in het grijze morgenlicht, troosteloos, desolaat.’⁵³

Over dit verhaal van Gerard Messelaar vertelde Willem Karel van Loon in 1988: ‘Opgetogen kwam G.M. mij zijn verhaal brengen. Een dag of drie tevoren hadden wij samen een “deftige bar”, Plaza op de Plaats in Den Haag, bezocht. Plotseling liep daar, in gezelschap van twee heren en een dame, een bevriende oud-klasgenote van het Vrijzinnig Christelijk Lyceum binnen. Zij en ik onderhielden zich enige tijd met elkaar. Teruggekeerd bij G.M. vertelde ik hem dat mijn klasgenote-van-weleer zich in slechts enkele jaren tij ds ontwikkeld had tot een wat “vampachtige” verschijning. G.M. begon zijn “Ontmoeting met Angela” met de zin: “Dit is het verhaal van een ware gebeurtenis” ...’⁵⁴

De tweede aflevering van Maecenas bevatte verder het sonnet ‘Broodmusicus’ van Eugène van Lon (ps. van Léon Veugen, die-zoals eerder vermeld werd - patiënt was in het sanatorium Hornerheide):

Omringd door etalage-pop-gezichten
(geplakte haren en confectie-lach)
zat jij bedeesd met je viool. Ik zag
hòe moeizaam jij je tot een lach verplichtte.

Ik heb je meer gezien, vóór jaar en dag,
toen je in volle, feestelijk verlichte
muziekpaleizen wonderen verrichtte
met je viool, waarin een hemel lag.

Komaan, vergeet je zilveren romancen,
mishandel na dat heilig instrument;
de wereld vraagt muziek om op te dansen.

Misschien raak je er wel eens aan gewend
en krijg je weer als vroeger bloemenkransen
en wereldfaam als... leader of the band!⁵⁵

De tweede aflevering van Maecenas bevatte verder onder meer een dialoog, getiteld ‘Gevechten’ van Peter de Raedt (Willem Karel van

53 Maecenas, nr. 2, pag. 3-4.

54 Willem Karel van Loon in een bijlage bij brief d.d. 19 februari 1988.

55 Maecenas, nr. 2, pag. 20.

[p. 203]

Eerste pagina van het tweede nummer van Maecenas met het begin van het verhaal ‘Ontmoeting met Angela’ van Gabriël Mull (Gerard Messelaar).

[p. 204]

Loon), waarin religieuze twijfels werden uitgesproken, en een beschouwing van Idzy van Rooy (Sylvia van Ameringen), waarin zij commentaar leverde op het essay van Han van Doorn (Alex van Amerongen) over Chausson en Debussy dat in het vorige nummer gepubliceerd was.

Intussen bleef Van Loon druk bezig in ruimere kring belangstelling voor zijn blad te wekken. Op 4 augustus schreef hij aan Ammy de Muynck: ‘Ik heb juist een nieuwen kring van medewerkers geschapen en ik geloof dat we langzaam maar zeker op hooger plan komen, en ook dat we beter worden dan stijl ooit geweest is.’⁵⁶

Kort hierna - halverwege augustus 1944 - verscheen het derde nummer van Maecenas. Op de eerste bladzijde van deze aflevering, die vierentwintig pagina's telde, merkte Peter de Raedt (Willem Karel van Loon) over Robert Damman (Eb van de Beid) op: ‘Helaas is het Robert Damman, die aan “Maecenas” verbonden was als letterkundig adviseur en medewerker, niet meer mogelijk iets voor het blad te doen, wijl hij in het buitenland is te werk gesteld.’⁵⁷ Op dezelfde pagina werd meegedeeld: ‘Toegevoegd aan de redactie: Gabriël Mull.’⁵⁸ Deze laatste naam was - zoals we gezien hebben - het pseudoniem van de Hagenaar Gerard Messelaar, die het verhaal ‘Ontmoeting met Angela’ had geschreven.

Gerardus Messelaar (1919-'71) was afkomstig uit Rotterdam. Nadat hij halverwege de jaren dertig naar Den Haag was verhuisd, bezocht hij daar het Aloysius-college. In deze periode vatte hij een grote bewondering op voor het werk van Louis Couperus. Na het behalen van het hbs-diploma ging hij op een kantoor werken. In Maecenas (november 1944) zou Messelaar, die van katholieke afkomst was maar zich al vroeg van het geloof vervreemd had gevoeld, over zichzelf opmerken: ‘Tijdens mijn kantooruren slijp ik potloden, waarmede ik t.z.t. het beroerde Nederlandse toneel te lijf wens te gaan.’⁵⁹ Hij zag in die tijd veel toneelstukken en was ook verbonden aan een amateurgezelschap.

Op de eerste bladzijde van de derde aflevering merkte Peter de Raedt (Willem Karel van Loon) verder op: ‘Er wordt meer en meer naar gestreefd ‘Maecenas’ een eigen karakter te geven. Iedere stem en stemming kan er zich doen gelden - een bepaalde richting is nl. (nog) niet de bedoeling, op artistiek noch religieus terrein. Aan de persoonlijke idee (gedachte), zoo mogelijk origineel of nieuw, wordt gaarne de voorkeur gegeven. Geen enkele idee is te vreemd om te worden gegoten in den vorm van een artikel. Aan alle bijdragen wordt een toets van gematigde critiek gesteld.’⁶⁰

56 Archief-Ammy de Muynck.

57 Maecenas, nr. 3, pag. 1.

58 Ibid.

59 Id., nr. 6, pag. 19.

60 Id., nr. 3, pag. 1.

[p. 205]

Paul van 't Veer en Paul Rodenko

Een van de medewerkers aan het derde nummer van Maecenas was de tweeëntwintigjarige Haagse dichter Paul van 't Veer, met wie Willem Karel van Loon waarschijnlijk al in de herfstmaanden van 1943 via Van 't Veers twee jaar oudere zus Dolly in contact was gekomen.

Paul van 't Veer (1922-'79) was te 's-Gravenhage geboren. Hij was afkomstig uit een familie met duidelijk literaire belangstelling. Zijn vader, Piet van 't Veer - een zoon van radicaal-linkse ouders, die nog bij Van Eedens kolonie ‘Walden’ betrokken waren geweest -, was een bewonderaar van Colijn en een journalist van liberale stempel, die geregeld hoorspelen voor de avro schreef. Paul van 't Veer vertelde in 1979 hoe zijn vader een keer thuiskwam met de bloemlezing Nieuwste dichtkunst (1934), samengesteld door C.J. Kelk en Halbo C. Kool. Het voorlezen van gedichten hieruit in de huiselijke kring maakte diepe indruk op hem. Vooral de eerste kennismaking met het beroemde gedicht van Paul van Ostaijen, ‘Marc groet 's morgens de dingen’, bleef hem bij: ‘Dat was overdonderend voor mij. Dat dit kon, dat dit bestond.’⁶¹ In latere jaren werd Van 't Veer vooral ook geboeid door de poëzie van Marsman en de ironische gedichten van Willem van Iependaal en Jac. van Hattum.

Paul van 't Veer, die vóór de oorlog ook zelf poëzie begon te schrijven, ging in 1941 Nederlands studeren aan de School voor Taal- en Letterkunde in Den Haag, waar hij les kreeg van bezielende docenten als K. Heeroma en C.B. van Haeringen. In die tijd kwam hij in aanraking met de Haagse schilder Willem Schrofer en diens zoon, de graficus Jurri - of Jurriaan - Schrofer, die om de veertien dagen in hun atelier bijeenkomsten hielden waar gesproken werd over allerlei culturele onderwerpen, onder meer de toekomstige plaats van de kunst in de maatschappij. Een van de schilders die Van 't Veer daar ontmoette, was Herman Berserik. Enkele dagen vóór het einde van de oorlog zou - zoals al in het inleidende hoofdstuk van dit boek werd vermeld - uit deze kring het gestencilde tijdschrift Debuut voortkomen, waarvan slechts één nummer is verschenen.

Van Paul van 't Veer werd in de derde aflevering van Maecenas onder de schuilnaam Paul Reefsen - de achternaam was ten dele een omkering van de naam van de dichter en verder een toespeling op de zeventiende-eeuwse schrijver Jacobus Revius - het sonnet ‘Icarus bekkeerd?’ gepubliceerd:

61 Paul van 't Veer, maart 1979.

[p. 206]

 

Hij die mij vliegen leerde en mijn vleugels schiep

 

Sprak ook het woord: ‘Geef acht, stijg niet te hoog,

 

Zoek niet de grenzen van de regenboog

 

En nader niet de zon, want stijgt ge hoog, Uw val is diep’.

 

 

 

Maar toen ik 's morgens werklijk vloog

 

En juichende mijn ochtendgroeten riep

 

Aan vogels om mij heen en hun getsjiep

 

Verbazend klonk, verloor ik d' aarde uit het oog.

 

 

 

Wie weet ook dàn nog waar het einde wezen zal,

 

Wie kent nog grenzen in zulk heerlijk oogenblik?

 

Wel hoger stel ik 't hoogste stijgen en een val

 

 

 

Dan zeer voorzichtig en met bange blik

 

Beneden zien in d' afgeronde engte van het dal

 

En blijven bij de grond; zoudt gij niet doen als ik?⁶²

Een andere jonge schrijver die aan de derde aflevering van Maecenas meewerkte, was de Hagenaar Paul Rodenko, die in februari 1944 bij Willem Karel van Loon was langs gekomen om kennis te maken. Van

Vrienden op de schaats: eerste van links Olga Rodenko, vierde van links haar broer Paul.

62 Maecenas, nr. 3, pag. 14.

[p. 207]

Loon noemde hem in 1979 ‘een man van weinig woorden, die eerder nadacht dan wat zei. Een hyper-, hyperintellectuele figuur’.

Paul Thomas Basilius Rodenko (1920-'76) was te 's-Gravenhage geboren als zoon van een Russische vader, die na de Oktoberrevolutie in 1917 vanuit Polen naar Nederland was vertrokken, en een Nederlandse moeder. Toen Paul Rodenko nog geen jaar oud was, verhuisde het gezin, waar Nederlands de voertaal was, naar Riga in het toenmalige Letland. Twee jaar later keerde de familie Rodenko terug naar Nederland, waarna ze drie jaar later naar Berlijn verhuisde. Daar bleven de Rodenko's anderhalf jaar; hierna kwamen ze opnieuw naar Nederland. Toen Paul Rodenko tien jaar was, verhuisde de familie voor de tweede keer naar Riga, waar ze vier jaar bleef wonen. Na de terugkeer van de Rodenko's in Nederland ging Paul Rodenko naar het Tweede Gymnasium in Den Haag. In die jaren schreef hij gedichten die in de schoolkrant werden gepubliceerd.

Tijdens zijn middelbare-schooltijd verzorgde Paul Rodenko samen met zijn vier jaar jongere zuster Olga en enige anderen met Russische jakken aan optredens op feesten van diverse middelbare scholen, waarbij zowel Willem Karel van Loon als Paul van 't Veer - zonder dat zij elkaar toen al kenden - aanwezig waren. Van 't Veer vertelde hierover in 1979: ‘Paul speelde een zekere rol in het Haagse schoolleven met zijn beroemde balalaika-orkest. Daardoor was hij een zeer populaire man, hoewel een gesprek met hem nooit eenvoudig was, want hij was een van de heftigste stotteraars die ik ooit van mijn leven ontmoet heb. Ik was zelf trouwens ook nogal een stotteraar. Dat gaf ook een zekere band.’ In latere jaren zouden Van 't Veer, die gitaar speelde, en Rodenko met zijn balalaika nog wel eens samen musiceren.

Intussen was Paul Rodenko na het behalen van het gymnasiumdiploma in Utrecht psychologie en Slavische talen gaan studeren. Hoewel hij in 1943 nog wel de ‘loyaliteitsverklaring’ tekende-hij was intussen bij de illegaliteit betrokken geraakt en hoopte volgens zijn zuster Olga⁶³ door te tekenen ‘mobieler’ te blijven-, staakte hij korte tijd later de studie.

Vooral in de laatste periode van de oorlog gingen Paul van 't Veer en Paul Rodenko veel met elkaar om. Samen met enige anderen kwam Van 't Veer geregeld in het huis van de Rodenko's om te gokken. Van 't Veer: ‘Soms pokerden we, meestal speelden we een spel dat ik me niet meer voor de geest kan halen, maar dat we van Rodenko hadden geleerd en dat hij Russisch banken noemde. Hij won altijd, maar we hadden toch geen geld zodat het meestal bij schriftelijke schuldbekentenissen moest blijven, die voor zover ik me kan herinneren, nimmer

63 Olga Rodenko in een brief d.d. 9 oktober 1988.

[p. 208]

verzilverd zijn. Toch bleven we in de buurt van de realiteit. Als we onze paar guldens verspeeld hadden - ik verdiende een habbekrats als (onbevoegd) leraar aan een particuliere hbs - werkten we met bonnen waarop snel een bedrag werd gekrabbeld. Het had voor de aardigheid tienduizend gulden of een miljoen kunnen wezen, het bleef bij een veel realistischer “goed voor tien gulden”.’⁶⁴

Herinneringen aan de omgang met Paul Rodenko in deze periode inspireerden Paul van 't Veer later bij het schrijven van zijn korte roman ‘Het dubbelleven van Max Leeuwerik’, die nooit gepubliceerd werd. In deze roman, die uit het begin van de jaren vijftig dateert⁶⁵ en waarin talrijke autobiografische elementen kunnen worden opgemerkt, beschreef Van 't Veer ook een bezoek van de hoofdpersoon Max aan het ouderlijk huis van diens vriend Karel Gluter, die in sommige opzichten - vooral wat zijn liefde voor het spelen op de balalaika betreft - aan Paul Rodenko doet denken: ‘Karel speelde een langzame melodie, waarvoor elke mineur uit het instrument gehaald werd. Dit moesten rivierslepers zijn, oude mannen met baarden en kapotte laarzen; zuchtend en steunend trokken zij een zware boot voort, iemand zong een rhythmisch treurlied. Het rhythme versnelde zich tot een dans. De slepers vergaten hun vermoeidheid en vormden een kring rond een van de kameraden, die met een boerenmeisje danspassen maakte (of kon dat niet? alleen een manlijke kozakkendans dan). Mevrouw Gluter begon rhythmisch in de handen te klappen, de ogen nog steeds gesloten. Met een wilde cadans besloot het lied.’⁶⁶

In de derde aflevering van Maecenas publiceerde Paul Rodenko het korte verhaal ‘De fout’. Hierbij gebruikte hij de schuilnaam Juan Paró, waarbij we in het woord ‘Paró’ de eerste letters van de voor- en achternaam van de schrijver terugvinden, terwijl we in ‘Juan’ misschien een verwijzing kunnen zien naar ‘Don Juan’, een figuur die Rodenko speciaal boeide. In het verhaal ‘De fout’ vertelt een ik-figuur, die alleen met zijn vader in een groot, somber huis woont, over het merkwaardige feit dat eigenlijk alleen roodharige meisjes bij zijn buren over de vloer komen: ‘Niet alleen bleef het vreemd dat deze jongemannen, die in geen enkele familiebetrekking tot elkaar staan, zulk een meer dan broederlijke overeenstemming vertoonden in hun erotische voorkeur, maar vreemder bleef nog het feit dat zij er in deze stad, die toch niet groot genoemd mag worden, inderdaad in geslaagd waren hun exclusieve verlangens te verwezenlijken, in aanmerking genomen dat het aantal roodharigen op zichzelf al klein is, om niet te spreken van het aantal roodharige meisjes. En goed beschouwd kwamen nog niet eens alle roodharige meisjes in aanmerking, maar uitsluitend die meisjes,

64 Paul van 't Veer, ‘Momenten met Paul Rodenko’, in Parade der Profeten (Reünie-nummer), pag. 79-80. (Z.p.), 1979.

65 Annie van 't Veer-Suiker, juli 1987.

66 Paul van 't Veer, ‘Het dubbelleven van Max Leeuwerik’ (typoscript), pag. 60. Archief-Erven Paul van 't Veer.

[p. 209]

die niet alleen aantrekkelijk genoeg waren om mijn buurlieden te kunnen boeien (want ik ken hen als jongelieden over wier smaak, al mag deze een weinig ongewoon zijn, niet te twisten valt), maar tevens frivool genoeg om hun hofmakerij zonder ernstige protesten te aanvaarden, ja naar alle waarschijnlijkheid zelfs aan te moedigen; en ofschoon deze twee eigenschappen, aantrekkelijkheid en frivoliteit, volgens de beste vrouwenkenners in de praktijk meestal samengaan en ook het algemeen zedelijk peil van de hedendaagse jeugd onrustbarend daalt, kon men het aantal roodharige meisjes dat aan deze vereisten voldeed met de beste wil ter wereld toch niet hoger schatten dan op een kwart van hun totale aantal.’⁶⁷ Met ijzeren consequentie in dezelfde lichtvoetige toon voortredenerend, komt de hoofdpersoon van het verhaal er ten slotte achter dat er een fout moet schuilen in zijn eigen constitutie en dat hij daarom van alle andere mensen afwijkt.

Op dit verhaal van Juan Paró zou in het vierde nummer van Maecenas in de rubriek ‘Critiek’ door verschillende lezers gereageerd worden: ‘“In zijn soort is het - zeker volgens moderne psychologen - knap, voor mijn gevoel is dit geschrijf steriel” - “kan ik persoonlijk niet waardeeren” - “zeldzaam goed van stijl, technisch zeer knap, blijk van goed-ontwikkeld analytisch vermogen” - “buitengewoon suggestief geschreven, hoewel kop en staart nog zwak zijn”.’⁶⁸

De derde aflevering van Maecenas bevatte verder een essays, getiteld ‘De beoordeeling van schilderkunst’, van Amélie Libert (Ammy de Muynck) en het eerste gedeelte van het verhaal ‘Reis naar Bologna’ van G. Mull (Gerard Messelaar). Van Peter de Raedt (Willem Karel van Loon) werd een kritische beschouwing opgenomen over het tijdschrift Overtocht dat ontstaan was in de kring van onder meer enkele Limburgse medewerkers van Maecenas - Léon Veugen en Hans Berghuis - en waarvan het eerste nummer in mei 1944 was verschenen; deze kritische beschouwing zal ter sprake komen in het hoofdstuk dat aan Overtocht wordt gewijd.

In de periode waarin het derde nummer van Maecenas verscheen - op 5 augustus 1944 - ontmoette Willem Karel van Loon de jonge Utrechtse dichter Jan Praas, die een van de redacteuren was van het ondergrondse tijdschrift Parade der Profeten. Afgesproken werd dat aan dichters uit de kring rond Van Loon gevraagd zou worden mee te werken aan het speciale poëzienummer van Parade der Profeten dat in het najaar van 1944 zou verschijnen.

67 Maecenas, nr. 3, pag. 7-8.

68 Id., nr. 4, pag. 18.

[p. 210]

Een nieuwe koers

Begin september 1944 kwam vervolgens het vierde nummer van Maecenas uit. Deze aflevering, die twintig pagina's telde, opende met een beschouwing onder de titel ‘“Maecenas” ... quo?’ van Peter de Raedt (Willem Karel van Loon), waarin hij schreef: ‘Antwoordende op sommige opmerkingen ten aanzien van de tot nu toe verschenen nummers, wil ik er de aandacht op vestigen, dat nergens en nimmer beweerd werd dat maecenas een literair tijdschrift zou zijn (is); nergens prijkt er een titel of regel, die daarop zou wijzen. Ook daarom zal men geen maatstaven mogen aanleggen als gelegd zouden worden aan wél letterkundige uitgaven - men weet, dat het “afzetgebied” klein is en lang niet iedere belangstellende en mogelijk creatieve geest bereikt wordt.’

Van Loon schreef verder: ‘Met ingang van het volgende nummer (5) zal echter een ietwat nieuwere koers ingeslagen worden. In den vervolge zullen over het algemeen geen artikelen meer opgenomen worden van instructieven en opvoedenden aard, afgezien van de verdienste, welke deze categorie bijdragen ook vermogen afte werpen - een enkele uitzondering zal mogelijk zijn, indien daarvoor naar het oordeel van de redactie termen aanwezig zijn. Er zal vooral eigen werk opgenomen worden, als: proza, poëzie, persoonlijke critieken en beschouwingen (objectiveeringen van persoonlijke gevoelens ten aanzien van belangrijke aangelegenheden op het gebied van kunst, leven, menschzijn, religie). Het gevolg hiervan is dat de waarde van het blad zal kunnen stijgen, omdat het leven primair is en het verleden (met wijsheid, die in de anderen vorm elders te waardeeren valt) daaraan ondergeschikt is geworden. Wij zullen ons derhalve volkomen stellen en trachten te handhaven in het heden en de toekomst - het is niet, dat wij ons zelf zoo belangrijk achten en van meer importantie dan alles wat onze vaderen met veel strijd en doodsgevaar tot stand hebben weten te brengen, neen, doch wij willen een reflector worden van de geestesgesteldheid van onze generatie (globaal genomen: geboren na 1914), haar scheppen op artistiek terrein (voorzoover zich dat publiceeren hat) en haar denken op het terrein van het leven.’⁶⁹ De koerswijziging die Van Loon hiermee aankondigde - het streven naar een meer creatief en kritisch tijdschrift dan Maecenas tot dusver was geweest - was geheel in overeenstemming met de plannen waarmee Eb van de Beld en hij al bij het verschijnen van de laatste nummers van Stijl hadden rondgelopen. Wellicht heeft de ontmoeting met Jan Praas mede tot deze koerswijziging gestimuleerd.

Hierna werd het eerste deel van een essay gepubliceerd, dat Paul

69 Id., nr. 4, pag. 1-2.

[p. 211]

Reefsen (Paul van 't Veer) gewijd had aan het epische gedicht Mattheus (1938) van Ed. Hoornik. Over dit (uit tien taferelen bestaande) gedicht, waarin de zwerftocht van een - uit een gesticht ontsnapte - psychopaat beschreven wordt, merkte Reefsen onder meer op: ‘Verschillende motieven zijn in “Mattheus” dooreengevlochten: Mattheus zelf, de psychopaath, verenigt in zich den apostel en den dichter terwijl het verhaal soms snel voortgaat en dan weer in meesterlijke beschrijvingen van een “oud-episch” genre [...] verwijlt.’⁷⁰

De vierde aflevering bevatte verder het vers ‘Don Juan’ van Juan Paró (Paul Rodenko):

Een deur sloeg dicht; was dat een lachen?
De wereld is toch àl te snel.
Slechts even eeuwigheid te wezen
en reiken uit dit streng bestel -

- Maar God maakt alles te nauwkeurig,
geen vogel vloog nog naast zijn vlucht.
Wie kan de volte overwinnen?
Wie heeft de grenzen overbrugd?

De minnaar soms? Ik ken zijn fatum,
het eeuwige lijkt grijpbaar schier -
in trotse Spaanse vrouwenogen
staat vaak het leven op een kier.

In haar behekste ogenpoel
ligt diep de gietvorm van de dingen:
hier is de weg, de smalle poort -
maar welke man kon ooit beminnen?

Wij vallen liever in de strijd
dan dat wij ons gewicht opgeven -
de ruimte, die ons lichaam vult,
zal nooit dit zware lichaam leven.

Een deur sloeg dicht; was dat een lachen?
Een vrouwenstem?⁷¹

In de rubriek ‘Op de weegschaal’ in het zesde nummer (november 1944) van Maecenas, waarin reacties van lezers werden gepubliceerd,

70 Id., nr. 4, pag. 4-5.

71 Id., nr. 4, pag. 16.

[p. 212]

zou over dit gedicht achtereenvolgens worden opgemerkt: ‘“zeer goed” - “opmerkelijk zijn de regels: in trotse Spaanse vrouwenogen / staat vaak het leven op een kier” - “het leven staat op een kier is geen juist beeld”.’⁷²

In de vierde aflevering van Maecenas werd verder het gedicht ‘De kleine uren’ van Han Brands (Hans Berghuis) opgenomen:

In je dansende pas, in de dromers
van je ogen, ligt al de weelde
van de achtentwintig zomers
waarmee God je jong zijn streelde.

Hoeveel van deze zware rode wijn
ik dronk? door mijn wimpers heen
zie ik nu reeds héél in 't klein
de muren waarachter jij verdween.

De avond en je kussen zijn als vruchten
van een land dat zuidelijk moet zijn en blond
waarvan ik soms der lichte luchten
weerschijn in je hart en ogen vond.

Vroeger hield ik van een lied
dat ik maar éénmaal had gehoord
droever is later het leeg verdriet
om de vrouw die ééns je heeft bekoord.⁷³

Het vierde nummer bevatte verder onder meer het slot van het verhaal ‘Reis naar Bologna’ van Gabriël Mull (Gerard Messelaar).

Begin oktober 1944 verscheen vervolgens de vijfde aflevering van Maecenas. In dit nummer, dat een omvang had van twintig bladzijden, werd een verhaal, getiteld ‘Avontuur in Zwitserland’, van Juan Paró (Paul Rodenko) gepubliceerd. Het begin van dit verhaal luidt: ‘Ik werd wakker en wilde opstaan; plotseling echter schoot mij een droom te binnen, die ik gedurende de nacht gehad moest hebben; ik wilde over deze droom nadenken, maar bleek hem totaal vergeten te zijn. Dit bracht mij in een zeer slechte stemming; ik spande mijn geheugen tot het uiterste in; de hardnekkigheid echter, waarmee ik de vluchtende beelden, die als smijdige vissen steeds weer aan de greep van mijn bewustzijn ontglipten, trachtte vast te houden, matte mij dusdanig af, dat het mij, toen ik mijn pogingen tenslotte als vergeefs moest staken,

72 Id., nr. 6, pag. 17-18.

73 Id., nr. 4, pag. 17.

[p. 213]

de grootste moeite kostte mij van mijn bed te verheffen. Eindelijk rolde ik, meer bij toeval dan op eigen krachten, op de vloer, waar ik geruimen tijd onbeweeglijk bleef liggen. Toen ik mijn ogen weer opsloeg, stond mijn kamerdeur open; in de gang heerste een wonderlijke beweging; er scheen iets gaande te zijn, maar door de duisternis - in de smalle vensterloze gangen van dit goedkope hotel drong ook overdag zo goed als geen licht door - kon ik niet precies onderscheiden wat. De hele gang, zo meende ik op te merken, was vol van mensen, ik zag een gewemel van witte vlekken, die ik voor gezichten hield. Aanvankelijk hoorde ik niets, hoogstens een zacht geschuifel; toen ik echter scherper luisterde, begon ik langzamerhand een gefluister te vernemen. Merkwaardig was dat het gefluister steeds luider en duidelijker werd, zozeer zelfs dat ik er tenslotte ernstig aan ging twijfelen, of dat wel het resultaat van mijn scherper luisteren was. Zulk een groot verschil kon dit tenslotte niet maken; als het luider worden echter niet aan mij lag, maar aan de fluisteraars zelf, als ze dus inderdaad bijna onhoorbaar waren begonnen en het volume van hun stem geleidelijk hadden doen toenemen, dan moest daar wel een bepaalde bedoeling achter steken; dan was de menigte op de gang geen menigte zonder meer, maar een georganiseerde menigte, in staat tot een gemeenschappelijke actie. Iedere organisatie heeft echter een doel; wat zou het doel van deze organisatie zijn en tegen wie of wat waren haar werkzaamheden gericht? En met een schok werd het mij duidelijk, dat deze alleen tegen mij gericht konden zijn; er moest een samenhang bestaan tussen het openraken van mijn deur en de activiteit van de menigte buiten.’⁷⁴ Ook in de rest van het verhaal wordt een vreemde, beklemmende werkelijkheid beschreven, die aan droombeelden doet denken.

In de rubriek ‘Op de weegschaal’ in het zesde nummer van Maecenas zou over dit verhaal worden opgemerkt: ‘[...] “minder dan De Fout, ik heb liever de pen dan het ontleedmes” - “onder invloed van Kafka” - “een mislukt irrationeel verhaal, ontdaan van alle geestelijke diepte”.’⁷⁵

Van Juan Paró (Paul Rodenko) werd verder in de vijfde aflevering het gedicht ‘Moord’ gepubliceerd:

Dit is het ogenblik; de nacht krimpt snel;
de wanden zullen dichtslaan als een boek.
Maar reeds is een gehaaste snoek
steil in zijn donkerte gegleden.
Wie stommelde beneden?
De maan werd eensklaps levensgroot.⁷⁶

74 Id., nr. 5, pag. 2-3.

75 Id., nr. 6, pag. 18.

76 Id., nr. 5, pag. 14.

[p. 214]

Het vijfde nummer bevatte ook het tweede deel van het essay van Paul Reefsen (Paul van 't Veer) over Mattheus van Ed. Hoornik. Reefsen schreef over het slot van dit epische gedicht - de hoofdpersoon ervan, een psychopaat, wordt na een zwerftocht door Amsterdam naar het gesticht teruggevoerd - onder meer: ‘De dichter sluit zich vrijwillig weer op in de ivoren toren, de apostel keert in tot het hemelse geluk, maar in ieder geval is de absolute eenzaamheid de enig overgebleven mogelijkheid.’ En vervolgens: ‘Met Mattheus heeft Hoornik zijn meesterwerk geleverd.’⁷⁷

Een van de andere medewerkers aan de vijfde aflevering was Paul Rodenko's vier jaar jongere zuster Olga, van wie een verhaal werd opgenomen.

Olga Irene Rodenko was in 1924 te 's-Gravenhage geboren. Haar lagere-schooltijd bracht ze door in Riga en Den Haag, waarna ze - evenals haar broer Paul - het Tweede Gymnasium in Den Haag bezocht. Na het behalen van het gymnasiumdiploma wilde ze psychologie gaan studeren, maar door de oorlog kwam het daar niet van. Over zichzelf zou ze in het zesde nummer van Maecenas, dat in november 1944 verscheen, schrijven: ‘Ik kan niet zeggen dat ik de literatuur erg intensief beoefen, daar ben ik te lui voor: day-dreaming is mijn liefste bezigheid. Mijn ideaal is: een open haardvuur, een dik berenvacht er voor, een doos bonbons daarnaast en in een verborgen nis een “perpetuum-mobile-grammofoon”, die Russische platen speelt.’⁷⁸

Het verhaal dat Olga Rodenko onder de schuilnaam Irene Rhodes in het vijfde nummer van Maecenas publiceerde, is getiteld ‘De joker en zijn spiegelbeeld’. In dit verhaal is een man aan het woord, die een kleine zolderkamer heeft gehuurd, waar hij eindeloos door zijn spiegelbeeld wordt gekweld: ‘Ik weet, dat die spiegel mij langzaam gek maakt, daarom spijker ik er geen papier voor. Ach nee, niet “daarom”, dat vloeide me zomaar uit de pen. Mijn gebaren, mijn slordigheid, mijn mimiek, alles bestudeer ik in de spiegel. Geen beweging kan ik maken of mijn ogen zoeken onmiddellijk en werktuigelijk het spiegelbeeld. Ik kleed mij aan en uit voor de spiegel. Als ik in gezelschap ben geweest, aller aandacht op mij gevestigd heb, hen in spanning gehouden heb door mijn onvermoeide geestigheid, als ik dan thuis kom, zeker van mezelf en in de roes van mijn succes, kijk ik in de spiegel - en wend mijn ogen af, om ze niet te hoeven neerslaan.’⁷⁹

Het vijfde nummer van Maecenas bevatte verder onder meer een essay over het Nederlandse cabaret door Peter de Raedt (Willem Karel van Loon).

Dat er in deze tijd tegen het proza van Juan Paró (Paul Rodenko) in

77 Ibid.

78 Id., nr. 6, pag. 20.

79 Id., nr. 5, pag. 15.

[p. 215]

de kring van Maecenas bedenkingen bestonden, blijkt uit een brief die Willem Karel van Loon op 11 oktober 1944 aan Ammy de Muynck schreef: ‘Wat Maecenas aangaat; in het volgend nummer zal ik een artikel opnemen dat Juan Paro [Paró] zal schrijven over den aard en de beteekenis van zijn proza, teneinde de waardeering hierover wat meer te doen toenemen. Je bent echter niet de eenige, die er bezwaren tegen heeft; Sylvia is er ook weinig over te spreken.’⁸⁰

80 Archief-Ammy de Muynck.

De standpunten van Henk Peeters en Paul Rodenko

Begin november 1944 verscheen vervolgens de zesde aflevering van Maecenas. Opvallend in dit nummer, dat twintig pagina's telde, was dat hierin voor het eerst de werkelijke namen van de auteurs werden vermeld. Wellicht heeft hierbij het voorbeeld van het Utrechtse ondergrondse blad Parade der Profeten, waarin-zoals we nog zullen zien - al vanaf het voorjaar van 1944 allerlei schrijvers onder hun eigen naam publiceerden, inspirerend gewerkt. Aan het zesde nummer van Maecenas werkten trouwens drie auteurs uit de kring van Parade der Profeten - Karel Blom, Ad. van Noppen en Jan Praas - mee.

De zesde aflevering opende met een gedicht van de Zeeuwse dichter Hans Warren, die - zoals eerder werd vermeld - in juni 1944 met Willem Karel van Loon in - schriftelijk - contact gekomen was. Na enkele brieven waarin allerlei stekeligheden waren uitgewisseld, had Van Loon half juli ‘een laatsten brief’ aan Warren geschreven. Korte tijd later bleek dat het contact tussen de beide correspondenten hiermee nog niet beëindigd was. In augustus schreef Warren Van Loon opnieuw, waarna deze laatste op 31 augustus antwoordde: ‘In een van mijn eerste brieven schreef ik, dat we beide [beiden] rare kereltjes zijn en nog aan elkaar moesten wennen. Heb ik onwaarheid gesproken, nu ik jouw laatsten brief nog eens herlees? Weten wij zelf wel wat wij aan elkaar en onszelf hebben - het verheugt mij werkelijk nu een brief vol geestdrift en een serie verzen te ontvangen - eerlijk gezegd, had ik het niet verwacht.’⁸¹

Een van de gedichten die Warren Van Loon had toegestuurd, is getiteld ‘Stanzen’ en werd in het zesde nummer van Maecenas gepubliceerd:

Een spin hangt tegen 't nachtblauw van de lucht
Zoals een inktvis op de buik van oude vazen,
Hees klinkt de kreet van reigers, op de vlucht
Met trage wieken voor het stervenswazen,

81 Archief-Hans Warren.

[p. 216]

 

Het eerste lindeblad laat los zonder gerucht

 

Glijdend voorbij de gladde avondglazen.

 

De zee vloeit lichtgoud onder 't rond der maan

 

Op koele lucht wierookt de hooigeur aan.

 

 

 

Een nevelzee gelijkt in 't zwarte bed der bomen

 

't Gedempte zilvermeer van 't wit papaverveld

 

Je weet dit is het koele einde van het dromen,

 

Wanneer de reigerslag zijn fluister heeft verteld

 

Vloeit weer een afscheid samen. En de winters komen

 

Al heb je bloei en kersen niet geteld.

 

Zie dan scherp de dood het moede leven vellen

 

Tot alle zaden weer van zwoele kiemkracht zwellen.⁸²

Onmiddellijk na dit gedicht van Warren werd in het zesde nummer van Maecenas een beschouwing onder de titel ‘Kunst’ opgenomen, die geschreven was door de achttienjarige schilder Henk H. Peeters.

Hendrik Harmanus Peeters was in 1925 te 's-Gravenhage geboren. Hij kwam uit een communistisch milieu: zijn vader was in de residentie gemeenteraadslid en statenlid voor de cpn en bezocht vóór de oorlog de Sovjetunie. Aan het eind van de jaren dertig maakte Henk Peeters onder meer via Russische tijdschriften en geïllustreerde boeken kennis met het werk van constructivisten als El Lissitzky en Vladimir Tatlin, terwijl ook de ideeën van László Moholy-Nagy, naar voren gebracht in de befaamde ‘Bauhaus-Bücher’, hem sterk boeiden. In 1941 schreef hij zich in als student aan de Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag. Daar volgde hij lessen bij Paul Citroen, totdat deze van wege zijn joodse afkomst gedwongen was onder te duiken: Peeters bracht toen Citroens eigendommen met een bakfiets naar diens huis in Wassenaar. Tot zijn leraren behoorde ook Willem Schrofer, die door zijn literaire belangstelling grote invloed op hem had. Evenals Paul van 't Veer bezocht Peeters in die tijd geregeld de veertiendaagse bijeenkomsten in het atelier van Schrofer.

Met Willem Karel van Loon kwam Peeters in aanraking na lezing van diens advertentie in Het Vaderland in april 1944. Korte tijd daarna ging hij samen met Van 't Veer naar een bijeenkomst in het ouderlijk huis van Van Loon en ontmoette bij die gelegenheid voor het eerst Paul Rodenko. Henk Peeters deelde in 1982 over deze ontmoeting mee: ‘Ik kan me nog herinneren, dat hij een verpletterende indruk op mij maakte, omdat hij zo uitstekend Frans kon lezen en zo goed op de hoogte was van de surrealisten. Hij kende al die surrealistische teksten

82 Maecenas, nr. 6, pag. 1.

[p. 217]

en daar waren wij in die tijd gek op, maar ze waren alleen maar in de Franse taal toegankelijk. Van surrealisten was er vrijwel nog niets vertaald.’⁸³ Peeters, die in die periode voor zichzelf vertalingen maakte van teksten van Paul Eluard en Louis Aragon, herinnert zich dat hij zijn eigen kennismaking met de surrealisten te danken had aan het feit dat zijn vader een sigarenwinkel had. Peeters: ‘Er kwam een man, en die bracht een hele stapel tijdschriften mee, waaronder La Révolution Surréaliste, en die ruilde hij met mijn vader tegen sigaretten.’ Ove-

Olga en Paul Rodenko (met een ikoon in zijn hand) op een Russisch huwelijksfeest.

83 Henk Peeters, mei 1982.

[p. 218]

rigens merkte Peeters op: ‘Ik was toen vooral filosofisch of politiek geïnteresseerd in die teksten van de surrealisten. In hun schilderkunst heb ik nooit wat gezien. Dat staat verre van mij. Maar de theorie van het surrealisme is natuurlijk een veel interessanter gegeven.’

Henk Peeters, die in die tijd onder invloed van zijn lectuur van Paul van Ostaijen en Theo van Doesburg gedichten schreef, liet ze lezen aan Willem Karel van Loon, maar deze vond ze voor Maecenas nog niet rijp genoeg. Wel vroeg Van Loon aan Peeters een beschouwing te schrijven ter herdenking van de schilder Piet Mondriaan, die op 1 februari 1944 in een ziekenhuis te New York gestorven was.

In zijn essay ‘Kunst’, dat in het zesde nummer van Maecenas opgenomen werd, betoogde Peeters dat in de geschiedenis van de schilderkunst een ontwikkeling kan worden opgemerkt ‘van het afbeelden naar verbeelden, van de geest naar de stof’.⁸⁴ Vooral het werk van Cézanne, Picasso en Kandinsky was hierbij volgens hem van belanggeweest: mede door hun experimenten met de vorm was het persoonlijk standpunt van de kunstenaar, dat de westerse kunst zo lang had gedomineerd, bij het scheppen van kunstwerken langzamerhand naar de achtergrond gedrongen. De schilderijen van Piet Mondriaan betekenden in dit opzicht nog een verdere stap. Peeters schreef: ‘Bij mondriaan (1872-1944) is de ontwikkeling ten einde. Alle persoonlijkheid is uitgeschakeld.’⁸⁵ Hij citeerde vervolgens een uitspraak van de Russische suprematist Malevitsj waarin gesteld wordt dat het suprematisme de hele schilderkunst in een zwart vierkant op een wit doek samenperst - Peeters was dus van deze radicale stap in de artistieke ontwikkeling van deze toen nog vrij onbekende kunstenaar op de hoogte! -, en trok daaruit de conclusie: ‘Hier zijn we op het overstapstation van schilderkunst naar architectuur, naar wetenschap.

Nu beginnen wij te bouwen aan de nieuwe wereld, om in een grote gemeenschap onze Kultuur te beginnen.

de ontwikkeling is ten einde, de kultuur begint!’⁸⁶

Verder werd in het zesde nummer een essay van Paul Rodenko opgenomen, waarin deze - zoals Willem Karel van Loon in zijn eerder genoemde brief aan Ammy de Muynck had aangekondigd - op ‘den aard en de beteekenis van zijn proza’ nader inging. In zijn betoog, dat de typerende titel ‘Pro domo’ kreeg, schreef Rodenko naar aanleiding van zijn verhaal ‘De fout’ en zijn gedicht ‘Don Juan’ over zijn verlangen om ‘verticaal’ te leven: niet te leven in de ‘horizontale’ tijd, maar in het moment zelf waarin iets gebeuren kan wat voor het logische verstand een wonder is. Terwijl de wetenschap zich volgens Rodenko juist binnen het kader van de tijd ontwikkelt en daardoor vanuit

84 Maecenas, nr. 6, pag. 2.

85 Id., nr. 6, pag. 3.

86 Ibid.

[p. 219]

maatschappelijk standpunt ‘nuttig’ genoemd kan worden, is het maken van een kunstwerk een unieke daad, ‘eenmalige vormgeving aan eenmalige emotie’.⁸⁷ Rodenko schreef hierover: ‘In de grond van de zaak is alle ware kunst romantisch (wat wij “romantisch [”] noemen is alleen een kwestie van accent) en bijgevolg - steriel.’⁸⁸

In de laatste alinea van zijn beschouwing kwam Rodenko ten slotte tot een soort standpuntbepaling, waarin ook de naam Columbus viel - de ontdekkingsreiziger die kort na de oorlog zijn naam zou geven aan een literair jongerentijdschrift, waarvan Rodenko met ingang van oktober 1946 redacteur zou zijn -: ‘Men zal uit mijn betoog (dat wegens plaatsgebrek enigszins lapidair en dogmatisch moest zijn) begrepen hebben dat ik mijzelf tot de lijn der romantici reken - en wel tot die romantische richting, die men tegenwoordig surrealisme noemt en die zich met de “tweede werkelijkheid” bezighoudt (de droom; daarnaast het Wonder als confrontatie der werkelijkheden). Toch ben ik geen orthodox surrealist, daar ik tenslotte beide werkelijkheden even belangrijk acht (ook methodologisch: geen psychisch automatisme, maar intellectuele bewerking van onderbewuste motieven) - alleen: “on a été trop horizontal”. De horizontale wereld wordt met de dag kleiner en bekender: het wordt tijd dat we weer eens, als in de dagen van Columbus, het ruime sop kiezen - op zoek naar nieuwe continenten.’⁸⁹

In de zesde aflevering van Maecenas werden verder onder meer gedichten opgenomen van Karel Blom en Jan Praas en een verhaal, getiteld ‘Paarden op hol’, van Ad. van Noppen. Van Willem Karel van Loon werd een beschouwing onder de titel ‘Over applaus en doek’ gepubliceerd.

Typerend voor de moeilijke omstandigheden waaronder Maecenas in deze periode vervaardigd werd, was een redactionele mededeling in dit nummer: ‘Men zal begrijpen, dat het in deze dagen zeer veel moeite kost, maecenas uit te geven. Door het verbreken van vele verbindingen is het contact met tal van abonnee's onmogelijk geworden, waardoor een vermindering van inkomsten is ingetreden. Niettemin is het ons nog mogelijk gebleken, dit nummer - naar wij hopen het laatste oorlogsnummer - op twintig pagina's te houden. Moge dit voor de lezers een aanleiding zijn zoo spoedig mogelijk het maandelijksch bedrag te doen toekomen, en zoo de beurs dit toelaat te verhoogen.’⁹⁰

87 Id., nr. 6, pag. 14.

88 Ibid.

89 Ibid.

90 Id., nr. 6, pag. 10.

Discussies tijdens de onderduik

Hoewel vele medewerkers van Maecenas in die periode waren onder-

[p. 220]

gedoken, bleven ze sporadisch contact met elkaar houden. Tijdens deze ontmoetingen vonden soms levendige discussies plaats over de onderwerpen die in Maecenas aan de orde waren gesteld. Zo bleek Paul Rodenko, die in zijn essay ‘Pro domo’ de wetenschap diametraal tegenover de kunst had geplaatst, in dit opzicht duidelijk van mening te verschillen met Henk Peeters, die in zijn beschouwing ‘Kunst’ had opgemerkt dat het hoogste moment van de kunst zich daar manifesteert, waar ‘de kunst wetenschap is geworden’.⁹¹ Peeters, die in die tijd was ondergedoken in een huis aan de Witte de Withstraat in Den Haag - vlak bij de sigarenfabriek van zijn vader, waar in die periode via een radiozender naar Londen werd overgeseind waar zich de lanceer-

Het eerste essay: begin van het artikel ‘Pro domo’ van Paul Rodenko in het zesde nummer van Maecenas.

91 Id., nr. 6, pag. 2.

[p. 221]

inrichtingen van de V1's bevonden-, deelde in 1982 mee dat Rodenko het met zijn opvattingen volstrekt oneens was: ‘Ik kan me herinneren dat we het hebben uitgepraat, ik dacht bij Willem Karel van Loon. Hij zei dat hij er wel wat over zou gaan schrijven. Ik zei: “Nou, dat zal ik prima vinden, dan kunnen we dat tot een soort polemiek maken.”’ Over de ideeën van Rodenko, die veel meer plaats aan irrationele elementen wilde geven, merkte Peeters naar aanleiding van deze discussie, die overigens tot een mondelinge gedachtenwisseling beperkt bleef, op: ‘De uitwerking van die ideeën is in Cobra en bij de Vijftigers natuurlijk veel sterker geweest. Hij heeft wat dat betreft veel meer bij de Vijftigers behoord. Met de Vijftigers en met Cobra heb ik minder aansluiting gehad.’ Pas na 1955 en vooral met de opkomst van de Nulkunst omstreeks 1960 zouden Peeters opvattingen een opvallende invloed op talrijke jonge kunstenaars uitoefenen.

Ook Paul Rodenko en Paul van 't Veer, die in het najaar van 1944 hechter met elkaar bevriend waren geraakt, konden geregeld met elkaar in contact blijven. Van 't Veer, die zich tijdens razzia's in een met tapijten bedekte schuilplaats onder de grond verborgen moest houden, wisselde met Rodenko brieven uit waarin diens opvattingen over ‘verticaal’ leven en het beleven van het wonder in het - vertraagde - moment druk werden besproken. Rodenko's brieven over dit onderwerp dijden soms uit tot complete essays. In de gesprekken die gevoerd werden als beide vrienden weer uit hun schuilplaats waren opgedoken, kwamen meer dan eens de opvattingen van de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche ter sprake, terwijl ook over Nijhoffs gedicht ‘Het uur U’ (1936) met bewondering gesproken werd.

Intussen hadden de problemen die aan de vervaardiging en verspreiding van Maecenas vastzaten, zich tijdens de hongerwinter opgestapeld. Over zijn eigen situatie in die tijd schreef Willem Karel van Loon in 1988: ‘wk zat aanvankelijk in huize Van Loon te Voorburg ondergedoken en tijdens de november '44-razzia onder de vloer van de huiskamer met boven zich een huisorgeltje en naderhand de laarzen van Duitse militairen, die op zoek waren naar “onderduikers” [...].’⁹²

In december 1944 verscheen er geen nummer van Maecenas. Toen kort daarna de vader van Willem Karel van Loon - hijzelf durfde niet meer de straat op - in diens plaats de kopij voor het zevende nummer naar mej. Olthoff moest brengen, leek de tijd gekomen om achter het verschijnen van Maecenas een punt te zetten. De zevende aflevering, die halverwege januari 1945 verscheen, werd tegelijkertijd de laatste.

Het zevende nummer, dat opnieuw twintig bladzijden telde, bevatte een essay van Paul van 't Veer, getiteld ‘Het wonderlijk moment’,

92 Willem Karel van Loon in een bijlage bij brief d.d. 19 februari 1988.

[p. 222]

dat hij geschreven had in antwoord op Rodenko's beschouwing ‘Pro domo’ in de vorige aflevering. Van 't Veer betoogde hierin dat Rodenko in zijn essay ten onrechte een verband had gelegd tussen de middeleeuwse opvatting van het wonder en zijn eigen ideeën daarover, wat tot allerlei misverstanden aanleiding zou kunnen geven. Van 't Veer schreef: ‘Het middeleeuwse wonder, trouwens dat wat heden te[n] dage nog door de spraakmakende en (licht)gelovige gemeente wordt aangenomen, is juist in wezen totaal tegengesteld aan het moment, omdat het middeleeuwse wonder wèl “in de oneindigheid ligt”, terwijl het begrip waarmee R. werkt en ik wìl werken dus gekenmerkt wordt door zijn gelijkstelling aan het ogenblik.’⁹³ Vervolgens bracht Van 't Veer naar voren dat - om het wonder te beleven - een zo volledig afstand nemen van verleden en toekomst noodzakelijk is, ‘dat elk willekeurig ogenblik in verleden en toekomst het absolute heden: hét moment’⁹⁴ vertegenwoordigt. Ook legde hij er de nadruk op dat in dit geval het verleden tot in zijn meest verborgen stadia zal moeten worden overwonnen: ‘in het onderbewustzijn (vorm van verleden) zal ook de angst, die meest fatale vorm van het on(der)bewuste, verslagen moeten zijn.’⁹⁵

Daarnaast bevatte het zevende nummer een opstel, getiteld ‘Bespiegelingen naar aanleiding van Lady Chatterley's lover’, dat geschreven was door de zevenentwintigjarige Hagenaar Jan Goverts. Hierin schreef Goverts over de - in die tijd wegens allerlei vrijmoedige erotische passages omstreden - roman van D.H. Lawrence onder meer: ‘Lady Chatterley's Lover is een door en door eerlijk boek, waarin eindelijk eens het functionneeren van den totalen mensch wordt beschreven en niet alleen van dat deel mensch dat boven den gordel is. En hiermede heeft Lawrence een bevrijdende daad gesteld, aan welker beteekenis het gejammer van bleekejongelingen, verdroogde leeszaaljuffrouwen en allen die angst hebben voor het soma-paradijs, niets af noch toe doet.’⁹⁶

Van Paul Rodenko werd in dit nummer een reeks aforismen gepubliceerd, getiteld ‘Over vrouwen en andere futiliteiten’, waaronder: ‘Reputaties zijn als het gezicht van een vrouw: een vlekje (“tache de beauté”) geeft er soms een bijzondere bekoring aan.’⁹⁷ Een ander aforisme van Rodenko luidde: ‘Wanneer het niets kost, noemen wij het verveling, wanneer wij er voor betalen, noemen wij het amusement.’⁹⁸

De zevende aflevering bevatte verder een beschouwing, getiteld ‘Over een rariteiten-kabinet’, waarin Willem Karel van Loon nader inging op zijn ervaringen als tijdschrift-redacteur. Hierin schreef hij

93 Maecenas, nr. 7, pag. 7.

94 Id., nr. 7, pag. 9.

95 Ibid.

96 Id., nr. 7, pag. 12-13.

97 Id., nr. 7, pag. 13.

98 Ibid.

[p. 223]

onder meer: ‘Hebt gij al bemerkt, dat men in dezen tijd van verduistering en zwarten handel (o zwarte bundels en zwarte literaire tijdschriften!) er bewust naar streeft onbegrijpelijke - c.q. zgn. irrationeele poëzie te wrochten, teneinde zich niet-kunstmatig blijkbaar te verwarmen en het dan [den] dichter omhangende geheim te consolideeren? Aangezien echter niet iedere poëzie-lezende “leek” er behoefte toe gevoelt het dichterlijk labyrinth te verkennen, gewapend met een knisperende keerse of een walmend lichtpitje in het betrekkelijk vroege avonduur, was dit verschijnsel de maecenas-pagina's misschien niet waard, - ... ware het niet, dat er een vaak onpeilbaar en grenzeloos snobisme bestaat en voortwoekert bij zoowel niet- als wél-dichtende lieden. Het feit, dat men verzen léést, houdt voor deze categorie in, dat zij dé poëzie dus ook begrijpt. Vraagt men naar paraphrase van het gedicht, dan wel interpretatie van regel en woord, dan hoort men laatdunkend zeggen: ja, kijk eens, je voelt het, of je voelt het niet; waarmede dan de zaak in den doofpot wordt gestopt en de interrogateur verwezen wordt naar een handleiding: hoe moet ik gedichtjes begrijpen? Wat is de zin der dichtkunst: het kweeken van snobisten of ontroering?’⁹⁹ Het lijkt aannemelijk dat in dit opzicht tussen de opvattingen van Willem Karel van Loon en Paul Rodenko duidelijke verschillen bestonden.

De zevende aflevering van Maecenas bevatte verder onder meer poëzie van Paul van 't Veer en Hans Warren en een verhaal, getiteld ‘Vrouw, boek en ik’, van Willem Karel van Loon.

Op de laatste pagina van dit nummer werd ten slotte een bijdrage gepubliceerd, afkomstig van Willem Karel van Loon en getiteld ‘Voor het laatst...’. In deze bijdrage, die - volgens het onderschrift - begin januari 1945 geschreven was, deelde Van Loon mee: ‘Door de steeds in aantal en omvang toenemende moeilijkheden [...] zou de uitgave van het achtste nummer van maecenas niet verzekerd kunnen worden. Rekening houdende met de aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid van het optreden van tal van nieuwe moeilijkheden, te verwachten bij het schrijven en de toezending van nieuwe copie, het redigeeren van den inhoud, het stencillen en de expeditie van het blad tenslotte, deel ik de lezers mede dat (voorloopig?) de uitgave van maecenas wordt stopgezet. In dit verband kan nog bericht worden, dat voortzetting van het blad, nà den oorlog, al dan niet in samenwerking met een ander periodiek, wordt overwogen.

Teneinde tot het einde toe het wezen van maecenas niet verkeerd te begrijpen, moge ik er nogmaals de aandacht op vestigen, dat het blad nooit de pretentie heeft gehad een literair tijdschrift te zijn; het was in zekeren zin een reïncarnatie van het in 1943 door mij gestichte

99 Id., nr. 7, pag. 17.

[p. 224]

maandschrift “stijl”, doch beoogde niet meer te zijn dan een communicatiemiddel tusschen mijn diverse vrienden en relaties. Dat verschillende jonge menschen, van wie sommigen wellicht eens in de literatuur van zich zullen doen spreken, in maecenas gedebuteerd hebben, moge er slechts op duiden dat het blad, vooral den laatsten tijd, een min of meer literair karakter droeg.

Moge maecenas, in het oorlogsjaar 1944 opgericht en in het oorlogsjaar 1945 [...] tot mijn spijt opgeheven, aan de vergetelheid ontrukt worden en in de komende vredesjaren voor sommigen een aangename herinnering zijn.’¹⁰⁰

100 Id., nr. 7, pag. 20.

Het derde tijdschrift van Van Loon

Willem Karel van Loon vond intussen in heel het voortdurende oorlogsgebeuren zoveel aanleiding tot ‘verheviging van het levensgevoel in de kring van zijn vrienden en relaties’,¹⁰¹ dat hij in die tijd alweer plannen was gaan uitbroeden voor een nieuw tijdschrift, het derde blad dat in bezettingstijd onder zijn redactionele verantwoordelijkheid zou verschijnen. In dit tijdschrift zouden vooral verzen die op de actuele oorlogssituatie betrekking hadden, worden opgenomen. Op 22 januari 1945 schreef Paul Rodenko aan Paul van 't Veer: ‘v. Loon is niet vertrokken, integendeel: hij loopt rond met plannen tot voortzetting van M. - maar dan op kleiner schaal (8 kantjes) en bijna uitsluitend aan poëzie gewijd (een ‘Maetje’, zoals hij het noemt).’¹⁰²

Niet alleen in de kring van Maecenas, ook onder de dichters rond het Utrechtse ondergrondse blad Parade der Profeten werden medewerkers voor het nieuwe tijdschrift, dat En Passant zou heten, aangezocht. Zo schreef de redactiesecretaris van Parade der Profeten, Ad. van Noppen, op 24 februari 1945 aan de dichter Ad den Besten: ‘Voor de redactie van “Maecenas” ben ik bezig wat “tijdspoëzie” te verzamelen voor een uitgaafje “En Passant”. Mag ik wat tijdsverzen van je ontvangen?’¹⁰³

Precies een week later, op 3 maart 1945, werd het Bezuidenhout in Den Haag getroffen door een geallieerd bombardement. Ook het huis van de familie Rodenko werd in puin gegooid. Olga Rodenko vertelde in 1987 over haar eigen ervaringen en die van haar broer Paul bij het bombardement: ‘Ik denk dat wij ongeveer een beetje hetzelfde beleefd hebben. Je staat dan te kijken naar een enorme vlammenzee waar je vorige leven in opgegaan is en als je zo jong bent, dan is dat niet alleen maar om wanhopig van te worden, maar tegelijkertijd een extra stimulans om er weer uit te vliegen.’¹⁰⁴

Op 28 maart 1945 schreef Willem Karel van Loon - hij was intussen

101 Willem Karel van Loon in een bijlage bij brief d.d. 3 mei 1979.

102 Archief-Erven Paul van 't Veer.

103 Archief-Ad den Besten.

104 Olga Rodenko, oktober 1987.

[p. 225]

als ‘huisbewaarder’ in Wassenaar ondergedoken - aan Ad. van Noppen over het bombardement onder meer: ‘[...] Paul Rodenko is huis, have en al 't eigen werk kwijt!’¹⁰⁵

Over het verloren gaan van het ‘eigen werk’ van Paul Rodenko deelde Paul van 't Veer in 1979 mee: ‘Ik herinner me dat ik Paul tegenkwam na het bombardement - toen was dus bijna de oorlog al afgelopen - en dat hij toen volstrekt in de war was, wanhopig, omdat bij dat bombardement stapels manuscripten van hem verloren waren gegaan. Ik meen dat hij me vertelde, dat hij twee romans had klaarliggen.’ Van zijn kant schreef Willem Karel van Loon in 1979 dat Rodenko tijdens de oorlog een eenakter, getiteld ‘Psychologie’, had geschreven. Voordat de systematische razzia's in het kader van de ‘Arbeitseinsatz’ in het najaar van 1944 begonnen waren, was een groepje medewerkers van Maecenas, dat cabaretplannen had voor na de bevrijding, het stuk alvast gaan instuderen.¹⁰⁶

Een aanwijzing voor wat Rodenko in die tijd schreef, kan wellicht gevonden worden in een gestencild formulier¹⁰⁷ dat hij - in november 1944 - op verzoek van Ad. van Noppen invulde met gegevens over zijn literaire plannen. Rodenko deelde hierin mee dat hij een novellen-bundel en een roman onder de titel ‘Salome's dans’ in voorbereiding had. Ook had hij vertalingen gemaakt van Russische poëzie, onder meer het epos ‘De Twaalf’ van Aleksandr Blok.

Olga Rodenko verklaarde in 1987 dat haar van het verloren gaan van twee romans van haar broer niets bekend is, maar dat het wel mogelijk is dat hij min of meer uitgewerkte manuscripten - of de opzet van enkele romans - had klaarliggen. Zij vertelde over het bombardement: ‘Er waren een aantal van die raids geweest en wij zijn Goddank op het laatste moment pas weggevlucht uit het huis, dat al helemaal aan het wankelen was geweest en gedeeltelijk al was ingestort. [...] Toen is Paul nog snel - dus toen we eigenlijk al in veiligheid waren bij een tante en oom van mij - met zijn neef en een grote koffer teruggegaan om het een en ander te redden en het brandde toen nog niet helemaal, dus ik denk dat - als er iets te redden was geweest van hem wat hem dierbaar was - hij dat dan gedaan had. Wat ik me herinner was wel dat ze met die tulpebollenbroden terugkwamen en met Zweeds wittebrood en dat ik razend was toen op hem, omdat hij daarvoor dus eigenlijk zijn leven had gewaagd.’ In verscheidene steden was Zweeds wittebrood, dat met twee schepen naar Delfzijl was gevoerd, met ingang van 27 februari 1945 in bakkerijen verkrijgbaar geweest.

Eind maart 1945 verscheen vervolgens het eerste nummer van En Passant. De vader van Willem Karel van Loon had daartoe als koerier

105 Archief-Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum in Den Haag (verder: Archief-nlmd).

106 Willem Karel van Loon in een bijlage bij brief d.d. 3 mei 1979.

107 Archief-nlmd.

[p. 226]

gefungeerd tussen diens onderduikadres in Wassenaar en mej. Olthoff in 's-Gravenhage, die dit nummer stencilde.

Het blad had als ondertitel ‘Tijdelijk verschijnend tijdsverschijnsel met literair karakter’. Op de titelpagina werd verder vermeld: ‘en passant, publicatiemiddel voor poëzie, proza, essay's, critieken, aanteekeningen e.d. met betrekking tot het heden, verschijnt in beperkte oplage zoolang de omstandigheden dit wenschelijk en mogelijk maken.’ Op de titelpagina werd ook meegedeeld dat het blad gepubliceerd werd onder redactie van Willem Karel van Loon. De oplage van het eerste nummer, dat ‘April 1945’ gedateerd was en twaalf gestencilde pagina's in octavo-formaat telde, was honderdvijfentwintig exemplaren.

Het eerste nummer van En Passant opende met een beschouwing, getiteld ‘Geleibrief’ en gedateerd 21 maart 1945, van Willem Karel van Loon. Hierin schreef hij onder meer: ‘Bij een der bombardementen van den laatsten tijd is een aantal van mijn vrienden beroofd van have, goed, bibliotheek, soms ook van “eigen werk”. De consequenties hiervan laten zich bij allen nauwelijks van het gezicht aflezen; het feit an sich, het geheele gebeurde laat zich echter niet bepraten - laat staan bedichten. Hetgeen aan en ten gronde gericht is, wordt zonder meer aanvaard, zooals het leven op zichzelf genomen, aanvaard wordt, zij 't soms met een halve glim-, halve grijnslach om de mond; zooals ook deze oorlog - een die niet alleen tusschen Nederland en Duitschland woedt, maar tusschen bijna alle landen der wereld - als oorlog aanvaard wordt, hoezeer er ook verzet gepleegd wordt tegen het karakter van dezen strijd en de strijders ervan.’¹⁰⁸

Van Loon schreef verder: ‘Zoo zou men kunnen verklaren dat er in deze oorlogsjaren zoo weinig aan gedichten over den oorlog is verschenen c.q. gepubliceerd. Want ofschoon de vrijheid van drukpers dan niet bestond / bestaat, er was voldoende gelegenheid voor hen, die zulks wenschelijk achtten, in “zwarte” literaire tijdschriften, bundels e.d. iets te doen afdrukken. De insiders zullen weten, dat slechts een enkel opgenomen vers betrekking had op den oorlog - dit was dan ook voor een der oprichters van “Het Getij” aanleiding om te verklaren, dat de “clandestiene” uitgaven geen enkele wezenlijke waarde hadden en hebben.’¹⁰⁹ Met ‘een der oprichters van “Het Getij”’ werd Ernst Groenevelt bedoeld, die - zoals eerder werd vermeld - in augustus 1943 bij de oprichting van Stijl aanwezig was geweest, maar verder niet aan een van de tijdschriften van Van Loon had meegewerkt. De ruim vijftigjarige Groenevelt was daartoe overigens ook niet door Van Loon, die alleen jongere medewerkers zocht, uitgenodigd.

108 En Passant, nr. 1, pag. 2.

109 Id., nr. 1, pag. 3.

[p. 227]

Van Loon vervolgde: ‘En toch is deze uitgave van het tijdelijk verschijnend tijdsverschijnsel en passant in hoofdzaak “actueel”. Den medewerkenden - voornamelijk publiceerenden in het inmiddels wijlen-zijnde maecenas en het nog bestaande (?) literaire tijdschrift parade der profeten - werd namelijk verzocht copie af te staan, welke eenigszins betrekking heeft op dezen tijd. Zoo zal men de hierin gepubliceerde gedichten niet in de eerste plaats moeten zien als zijnde representatief voor het poëtisch vermogen van de diverse dichters, doch wèl - en ik zou bijna willen zeggen: in niet geheel onbelangrijke mate - voor de geestesgesteldheid van deze dichters-generatie, globaal genomen geboren na 1918. Al zij onmiddellijk opgemerkt dat hier slechts ruimte is gegeven aan een klein aantal van deze generatie; al wordt hierdoor m.i. nog niet de indruk gewekt te generaliseeren’¹¹⁰

En verder: ‘De weliswaar relatieve waarde van uitgaven als deze is vooral hierin gelegen, dat de reactie op dezen tijd nog vóór het definitieve einde van dezen tijd kenbaar gemaakt wordt - aannemende dat er een einde komt aan dezen tijd; zoodat men niet zal kunnen verwijten dat hier eerst nà den soberen maaltijd misschien wat bittere mosterd wordt geoffreerd; een “verwijt” dat men in na-oorlogsche tijden gemakkelijk zou kunnen maken.’¹¹¹

Van Loon besloot: ‘Met Hoornik kunnen wij zeggen: Wij leven niet meer, als Marsman, op den Melkweg, maar met de sterren van springende granaten. Alhoewel wij durven beweren, dat de thans àlom ontspringende granaten nog scherper zijn dan die in 1940 - dat is inmiddels namelijk vijf jaren geleden! En tóch, desondanks: zoo weinig verzet, zoo weinig réveil, zoo weinig angst, maar gelatenheid, om niet te spreken van onverschilligheid, en ondubbelzinnige aanvaarding van feit en lot, doch mèt soms een protest tegen de ondermijning en de aanranding van het leven, individueel en in het algemeen.’¹¹²

Een van de ‘tijdsverzen’ die in dit nummer van En Passant werden gepubliceerd, was het sonnet ‘Bombo decesso’ van de Utrechtse dichter Ad den Besten:

Gered, maar tot een nieuwen dood verkoren,
zijn wij verstrooid en zonder erg bijeen,
want ieder leeft in eigen kring alleen
met alles wat hem [nog] mag toebehoren.

Hoe lang nog? is dit godgeschonken leen
van tijd en ruimtlijkheid reeds half verloren
aan 't zinderen, hoor!, van verre schijn [vlieg]-motoren?
en 't lichaam zelve, koud als marmersteen?

110 Ibid.

111 Id., nr. 1, pag. 3-4.

112 Id., nr. 1, pag. 4.

[p. 228]

 

Zo zijn wij hier: wij tasten naar wat boeken,

 

we trekken nodeloos een deken recht,

 

slechts om een teer contact opnieuw te zoeken,

 

 

 

Maar wie het vindt, weet zich temeer geknecht

 

aan al wat stof is, en begint te vloeken,

 

omdat hij bruter nog aan het ['t] leven hecht.¹¹³

Een andere medewerker aan deze aflevering van En Passant was Maarten Vrolijk, van wie twee gedichten werden opgenomen, waaronder ‘Attila-Aktion’. Dit gedicht had hij geschreven, toen hij in het najaar van 1944 tijdens razzia's ondergedoken was in het huis van zijn ouders in Voorburg. Maarten Vrolijk deelde hierover in 1982 mee: ‘Er was een goede dorpstimmerman, die in de verschillende huizen luikjes zaagde, en zo hadden mijn ouders, die uit Scheveningen geëvacueerd waren naar Voorburg, twee luikjes laten zagen in twee kamers, en uiteindelijk ben ik daar onder de grond gedoken en heb ik daar een paar dagen en nachten gezeten. “Atilla-Aktion” is hierop een heel directe reactie.’¹¹⁴ Het gedicht, waarin via het woord ‘Hajotkind’ (lid van de Hitler-Jugend) een toespeling wordt gemaakt op de jeugdige leeftijd van vele Duitse militairen in de laatste fase van de oorlog, werd in En Passant gepubliceerd onder het pseudoniem Max de Jonghe:

Ondergronds tot vijftig centimeter
ingekuilde tusschen vloer en zand -
tusschen stutbalk en rioolbuis beter
aardend dan bij dag in 't angstig land.

Heil den Ludern, heil den onverlaten!
Waarom leef ik en vereng ik hier?
Door de laan rennen de jachtsoldaten:
Hajotkind, bezeten lotscipier.

Hoor de schoten in het ledig vallen
- rook de huizen uit, vergas de stad! -
Schiet roemrucht op onze schijngestalten
en verdwijn: mijn adem is je zat.¹¹⁵

De eerste aflevering van En Passant bevatte verder onder meer gedichten van Eb van de Beld, die nog steeds in Duitsland verbleef - Van Loon had gedichten van hem ‘in portefeuille’ -, Paul van 't Veer, Wil-

113 Id., nr. 1, pag. 7.

114 Maarten Vrolijk, juni 1982.

115 En Passant, nr. 1, pag. 11.

[p. 229]

lem Karel van Loon, Gerard Messelaar en Hans Warren. Ook Jan Praas en Ad. van Noppen uit de kring rond Parade der Profeten werkten aan dit nummer mee.

Nadat Nederland op 5 mei 1945 bevrijd was, verscheen de tweede aflevering van En Passant in juni 1945. In dit nummer, dat twintig gestencilde pagina's telde, werd een beschouwing - getiteld ‘Geleibrief voor het vrije “En Passant”’ - van Willem Karel van Loon opgenomen. Hierin schreef hij onder meer: ‘Nu het waarschijnlijk is, dat de verschijning van literaire en cultureele bladen nog wel eenigen tijd op zich zal laten wachten, zal en passant trachten te voorzien in de ongetwijfeld aanwezige behoefte aan een cultureel periodiek; te meer daar de dagbladen vrijwel geen ruimte beschikbaar kunnen stellen voor cultureel nieuws of beschouwingen.’¹¹⁶

Verder werd in het tweede nummer van En Passant een brief gepubliceerd, die Gerard Messelaar op 10 juni 1945 onder de aanhef ‘Beste vriend’ geschreven had aan Willem Karel van Loon. Hierin merkte Messelaar op: ‘De vrijheid, die naar men zegt thans ons deel geworden is, heeft ons in een zo grote verwarring gebracht, dat de meesten van ons nog niet in staat zijn hun gedachten daaromtrent in een min of meer gebonden vorm neer te leggen en daarom neem ook ik mijn toevlucht tot een epistolaire vastlegging, als zijnde de meest vrijheidbiedende.

Vrijheid; het heeft ons in een roes gebracht waaruit wij nog moeilijk tot de normale gang van zaken kunnen terugkeren.

Nooit zal ik die eerste dagen vergeten en ook thans ontmoet ik vaak kleine ontroerende dingen, voortvloeiende uit de veranderde omstandigheden, die mij bijna in tranen brengen.

Vrijheid! Zijn wij werkelijk vrij? Wij zijn het niet, wij hebben op het ogenblik alleen de mogelijkheid het te worden, als ziendgeworden blinden tasten wij nog rond, de ruimte en het licht verbijsteren ons en als dwazen strompelen wij rond, zoekende naar een houvast.

Afgezien van de materiële moeilijkheden hebben wij het in de oorlogstijd gemakkelijk gehad, de oorlog was een voortdurend excuus voor ons gebrek aan energie, alles konden wij verschuiven naar een verre toekomst en het begrip “na de oorlog” lag ons voor in de mond.

Nu is het dan zover en na de uitzinnige vreugde komt de onzekerheid, de droom was troostend maar het realiseren vraagt wilskracht. Je weet hoe zeer wij ons gewend hebben aan de omschrijving “klein geluk-menschen”. Maar hierin ligt een niet te onderschatten gevaar, tussen klein geluk en gezapige burgerlijkheid is de afstand maar een haarbreed, niets zal een werkelijke herleving meer belemmeren.

116 Id., nr. 2, pag. 2.

[p. 230]

Wat zullen juist wij, schoonheid-belijdende jongeren doen? Zullen wij neerzitten terzijde van de weg en in narcissusbespiegelingen de tijd laten ontglippen?

Of zullen wij de roep van het nieuwe begin verstaan en ons inzetten voor de ware vrijheid?’¹¹⁷

Messelaar besloot: ‘Alleen dan, als wij met alle anderen, elk op zijn gebied, ons aan een taak binden, een overweldigende en wellicht voor velen van ons te zware taak, dan zullen wij verwerven, datgene wat het grondrecht van alle menselijk leven is: De Vrijheid!’¹¹⁸

Verder werd in een rubriek ‘Een-acters’, waarin korte berichten waren opgenomen, onder meer meegedeeld: ‘Voor wie het nog niet wist: Ed. Hoornik is terug uit Dachau, waar o.a. hem bloed is afgetapt, hetwelk moest dienen bij vivi-sectieproeven op menschen.’¹¹⁹

Het tweede nummer van En Passant bevatte daarnaast onder meer gedichten van Jan Praas, de Leidse dichter Jan Vermeulen, Rob Cijfer - een medewerker van Parade der Profeten, die in april 1945 was gefusilleerd -, Eric Volkertz (ps. van Léon Veugen) en Maarten Vrolijk.

In het tweede nummer werd verder opgemerkt: ‘Tengevolge van de onzekere mogelijkheden [...] valt het niet te voorspellen welke uiterlijke gedaante en omvang het blad in den eersten tijd zal hebben. Ook de verkoopsprijs zal voor ieder nummer afzonderlijk worden vastgesteld, al zal deze over 't algemeen vrijwel gelijk blijven.’¹²⁰ Hoewel hieruit blijkt dat het de bedoeling was En Passant te laten voortbestaan, is het hier niet meer van gekomen. Het tweede nummer was tegelijkertijd het laatste.

Over het motief voor opheffing van het blad vertelde Willem Karel van Loon, die na de oorlog als journalist was gaan werken voor de Haagse editie van Het Parool, in 1979 aan Hans van Straten: ‘Kort na de bevrijding woonde ik ambtshalve een persconferentie bij van het Militair Gezag, in Hotel des Indes, en daar werd meegedeeld wat er mocht verschijnen en wat niet, op grond van dit en dat. Nou ja, ik had natuurlijk best mogen verschijnen, als-voortzetting-van. Maar die blaadjes kenden de heren van het Militair Gezag niet! En ik ga op een persconferentie niet naar de mogelijkheden van mijn uitgave informeren. Dus, ik heb een zeer algemene vraag gesteld. Nou ja, daar kreeg ik zo'n lullig ontwijkend antwoord op, dat ik mij afvroeg: moet ik mij daarvoor ook weer gaan inspannen?’¹²¹

Hierbij zal zich het feit gevoegd hebben dat in juni 1945 besprekingen begonnen waren tussen de redacties van enkele vroegere ondergrondse bladen, om te komen tot uitgave van een gezamenlijk jongerenblad. Deze besprekingen leidden er na vele strubbelingen ten slotte

117 Id., nr. 2, pag. 3-4.

118 Id., nr. 2, pag. 4.

119 Id., nr. 2, pag. 16.

120 Id., nr. 2, pag. 3.

121 Hans van Straten, ‘Surrogaat voor El Dorado’, in Parade der Profeten (Reünie-nummer), pag. 64. (Z.p.), 1979.

[p. 231]

toe dat in oktober 1945 het eerste nummer kon verschijnen van het literaire tijdschrift Columbus. Hierbij waren ook de redactie en verscheidene medewerkers van En Passant betrokken.

Terugblik

Als we terugzien op de drie ondergrondse tijdschriften die tijdens de oorlog op initiatief van Willem Karel van Loon zijn verschenen - Stijl, Maecenas en En Passant -, dan blijkt in de eerste plaats dat de omvang van de verschillende nummers in de loop der jaren opvallend gelijk gebleven is, waaruit geconcludeerd kan worden dat de redactie kennelijk over voldoende papier beschikte. In het algemeen telden de afleveringen van de drie Haagse bladen twintig bladzijden in octavoformaat; uitzonderingen waren het vierde nummer van Stijl (zestien bladzijden), het derde nummer van Maecenas (vierentwintig bladzijden) en het eerste nummer van En Passant (twaalf bladzijden). De vier afleveringen van Stijl telden dus samen zesenzeventig pagina's, de zeven afleveringen van Maecenas honderdvierenveertig pagina's en de twee afleveringen van En Passant - het tweede nummer verscheen na de oorlog - tweeëndertig pagina's. De totale omvang van Stijl, Maece-

Paul Rodenko (links) en Willem Karel van Loon als getuigen bij het huwelijk van Annie Ubink en Gerard Messelaar. Tweede van links Jos van Loon, tweede van rechts Bontje Ubink, zuster van de bruid.

[p. 232]

nas en En Passant bedroeg daarmee tweehonderdtweeënvijftig bladzijden.

Gaan we nader in op de inhoud van de drie bladen, dan kan allereerst worden vastgesteld dat in de loop van ruim anderhalf jaar hierin een duidelijke accentverschuiving heeft plaatsgevonden. Was Stijl in de eerste plaats een algemeen cultureel en literair blad, waarin meer informatieve dan kritische artikelen werden opgenomen, in Maecenas nam het polemische element opvallend toe en werd er duidelijker gereageerd op allerlei ontwikkelingen in de moderne kunst. Bovendien kunnen ook in het verhalend proza en de poëzie die in Maecenas gepubliceerd werden, andere elementen - vooral meer irrationele elementen - worden opgemerkt dan in Stijl het geval was. In En Passant ten slotte werd - door de opzet van dit tijdschrift - de reactie op oorlog en bezetting met grotere nadruk verwoord dan in de andere bladen, waarin van een dergelijke reactie ook wel sprake was, maar toch meer incidenteel.

De zojuist geschetste ontwikkeling hing uiteraard samen met het feit dat Stijl vooral een blad was dat behoorde bij een sociëteit waarvan de leden elkaar geregeld ontmoetten, terwijl dit bij Maecenas duidelijk minder het geval was: na april 1944 - toen Maecenas begon te verschijnen - konden de leden van de sociëteit door de oorlogsomstandigheden immers nog maar nauwelijks bijeenkomen. Maecenas was daardoor - meer dan Stijl - een op zichzelf staand tijdschrift. Met En Passant was dit nog sterker het geval.

Daarbij kwam dat in de tijd waarin achtereenvolgens de drie Haagse bladen verschenen, de kring van medewerkers een opvallende verandering doormaakte. Was Stijl een blad van jonge mensen die in kunst en wetenschap geïnteresseerd waren - het literaire aandeel was daarbij belangrijk, maar niet overheersend -, in Maecenas verschoof het accent duidelijk in de richting van de literatuur. Vooral de medewerking van enkele schrijvers die sterke literaire ambities hadden - zoals Paul Rodenko, Paul van 't Veer en Hans Warren -, zal hierbij van invloed zijn geweest. Ook het contact dat in augustus 1944 ontstaan was met de redactie van het Utrechtse tijdschrift Parade der Profeten, dat door de medewerkers daarvan wél als een literair blad gezien werd, zal in dit opzicht een rol hebben gespeeld. Hierbij moet worden opgemerkt dat de redacteur Willem Karel van Loon - zoals we gezien hebben - er tot in het laatste nummer van Maecenas de nadruk op bleef leggen dat het blad niet als een literair tijdschrift mocht worden beschouwd.

Wat het aantal medewerkers van de drie Haagse bladen betreft: in Stijl publiceerden ongeveer zeventien personen - het bestaan van pseu-

[p. 233]

doniemen die in enkele gevallen niet ontraadseld werden, maakt het noodzakelijk ook hier van ‘ongeveer’ te spreken -, in Maecenas eenendertig en in En Passant achttien personen. Velen van hen werkten - uiteraard - aan meer dan één tijdschrift mee. Als we hiermee rekening houden, kan gezegd worden dat in totaal ongeveer vierenveertig personen in één of meer van de drie bladen publiceerden.

Bekijken we de poëzie die in Stijl, Maecenas en En Passant opgenomen werd, dan blijkt dat hierin dikwijls persoonlijke ervaringen werden weergegeven, geplaatst in een algemeen maatschappelijke context zoals trouwens ook in De Schone Zakdoek en Lichting het geval was. Als grondtoon van vele gedichten treft een sterke melancholie, veroorzaakt door de omstandigheid dat het leven voor de dichter niet de intensiteit heeft waarvan hij droomt. Met name bij Peter de Raedt (Willem Karel van Loon) en Carel Corte (Eb van de Beld), die duidelijk door het vitalisme - in het bijzonder de poëzie van Marsman - geïnspireerd werden, is dit het geval, waarbij verder opvalt dat bij beiden ook een sterk ethische bekommernis om de toekomst van de mensheid aanwezig lijkt. Vooral het oorlogsgeweld werd in hun poëzie meer dan eens in sprekende beelden verwoord. Directe aanvallen op de Duitse bezetters werden hierbij niet opgenomen, zoals dit in het algemeen in de drie Haagse bladen niet het geval was. Een opvallende uitzondering vormde het gedicht ‘Attila-Aktion’ van Max de Jonghe (Maarten Vrolijk) in het eerste nummer van En Passant.

Sterk vitalistische elementen kunnen verder worden opgemerkt bij Paul Reefsen (Paul van 't Veer), Han Brands (Hans Berghuis) en Hans Warren.

Een aparte plaats nemen in Maecenas enkele gedichten van Juan Paró (Paul Rodenko) in, waarin de beelden niet logisch vanuit de beschreven situatie lijken voort te komen, maar eerder associatief. De beelden liggen als het ware niet in het verlengde van wat daarvoor in het gedicht verbeeld is, maar staan er dynamisch tegenover, waardoor tussen de verschillende versregels een sterkere spanning ontstaat dan anders het geval zou zijn. Het gedicht krijgt hierdoor meer dan eens een eruptief karakter.

Met betrekking tot het verhalend proza kunnen we opmerken dat het aandeel hiervan in de drie Haagse bladen duidelijk kleiner was dan dat van de poëzie. In het verhaal ‘Ontmoeting met Angela’ van Gabriël Mull (Gerard Messelaar) vallen reminiscenties op aan symbolistische literatuur uit de periode kort vóór en omstreeks de eeuwwisseling: met name de symbolische betekenis die aan de verschillende kleuren gehecht wordt, en de neiging om de geliefde vrouw beurtelings als

[p. 234]

kuis of als een ‘courtisane’ te beschouwen, zijn hiervoor kenmerkend. Een sterk irrationele inslag hebben daarnaast de beide verhalen van Juan Paró (Paul Rodenko) die in Maecenas gepubliceerd werden. Hoewel zowel in ‘De fout’ als in ‘Avontuur in Zwitserland’ op strikt logische wijze de ontwikkeling van de gebeurtenissen beschreven wordt, doet het uitgangspunt in deze verhalen irrationeel aan. De situatie die in beide verhalen getekend wordt, roept hierdoor herinneringen op aan de wereld die de Tsjechische schrijver Franz Kafka omstreeks 1920 in zijn boeken heeft verbeeld. Ook komen reminiscenties op aan verhalen van de Franse surrealisten, hoewel bij hen de logica over het algemeen veel minder kans kreeg dan bij Juan Paró. Dezelfde irrationele inslag is typerend voor het verhaal ‘De joker en zijn spiegelbeeld’ van Irene Rhodes (Olga Rodenko).

Ten aanzien van het beschouwend proza dat in de drie Haagse bladen gepubliceerd werd, lijkt het van belang op een meningsverschil te wijzen dat kennelijk in de kring van de medewerkers bestond en dat zijn neerslag vond in enkele beschouwingen. Al in het najaar van 1943 ontstond er een korte polemiek tussen Carel Corte (Eb van de Beld) en H. Brands (Hans Berghuis) over het bestaansrecht van zogenaamd ‘onbegrijpelijke’ poëzie. Tegenover Corte, die vooral voor eenvoud in de poëzie pleitte - overigens sprak hij hierbij zeer kritisch over de dichters die zich omstreeks 1941 rond het tijdschrift Criterium verzameld hadden -, legde Brands er de nadruk op dat poëzie in de eerste plaats ‘waarachtig’ moet zijn. Dit kan volgens hem betekenen - zoals in het geval van de Duitse dichter Hölderlin -, dat gedichten minder begrijpelijk worden.

Ongeveer een jaar later stelde Paul Rodenko in zijn betoog ‘Pro domo’ de kunst lijnrecht tegenover de wetenschap en noemde hij zichzelf een dichter die in de eerste plaats van de ‘tweede werkelijkheid’ (onder meer de droom) wilde uitgaan. Ook hij nam in zijn betoog stelling tegen een - volgens hem - al te rationele opvatting van de poëzie. In het daarop verschenen nummer van Maecenas schreef Willem Karel van Loon dat het feit dat irrationele poëzie soms gewaardeerd wordt, in bepaalde gevallen teruggevoerd kan worden op snobisme bij de lezer. Ook al werd dit niet uitdrukkelijk uitgesproken, toch lijkt het waarschijnlijk, dat Van Loon - mogelijk onder invloed van reacties van lezers van Maecenas - in dit opzicht van mening verschilde met Rodenko.

Rodenko's opstel ‘Pro domo’ is ook in een ander opzicht interessant. Rodenko legde voor de creativiteit van de kunstenaar de nadruk op een ‘verticale’ tijdsbeleving - hij gebruikte hiervoor de term ‘mo-

[p. 235]

ment’ -in tegenstelling tot de ‘horizontale’ tijdsbeleving in de wetenschap. Pas in het ‘heden’, dat als een absolute werkelijkheid beleefd wordt, kan volgens hem het ‘wonder’ tot stand komen. Later - in 1954 - zou Rodenko in verband met de poëzie van de avant-garde spreken over de ‘autonomisering van het beeld’¹²²: duidelijk is dat een dergelijke autonomisering alleen mogelijk is als het beeld niet als uitdrukking van een gedachtengang wordt opgevat, maar als concretisering van een ervaring op het moment zelf.

Wat het beschouwend proza betreft kan daarnaast gewezen worden op een kort essay van Jan Goverts, waarin gepleit werd voor de vrijheid van de schrijver om ook onderwerpen van erotisch karakter zo waarheidsgetrouw mogelijk te beschrijven. In de periode na de tweede wereldoorlog zou dit een belangrijk thema in de literaire kritiek worden.

Samenvattend kunnen we zeggen dat de drie Haagse bladen die onder auspiciën van Willem Karel van Loon verschenen zijn - hij was wellicht de enige Nederlander die in oorlogstijd aan de wieg van maar liefst drie ondergrondse tijdschriften heeft gestaan -, een interessante ontwikkeling hebben doorgemaakt. Stijl, dat begon als orgaan van een sociëteit en als zodanig een inzicht geeft in wat er in dergelijke clandestiene kringen tijdens de oorlog leefde, ging over in Maecenas, waarin al iets zichtbaar werd van wat na de oorlog onze literatuur zo sterk zou beïnvloeden, om ten slotte uit te monden in En Passant, waarin de gevoelens van die bewogen tijd op soms ontroerende wijze tot uitdrukking werden gebracht.

Vooral het zesde nummer van Maecenas, dat in november 1944 verscheen, was in het licht van de naoorlogse ontwikkeling van onze literatuur belangwekkend. Hierin debuteerde niet alleen de dichter Hans Warren, maar verscheen ook het eerste essay van Paul Rodenko, waarin hij al preludeerde op sommige ontwikkelingen die tot het ontstaan van de ‘Beweging van Vijftig’ zouden leiden. Daarnaast verscheen in dezelfde aflevering een artikel van Henk Peeters, waarin deze op achtienjarige leeftijd een aantal opvattingen onder woorden bracht, die omstreeks 1960 door hem nader zouden worden uitgewerkt en die in die tijd in het bijzonder de Nul-kunstenaars sterk zouden aanspreken.

Hoeveel redacteuren zouden er - zelfs in vredestijd - niet van dromen drie van dergelijke debuten in één nummer uit te brengen?

122 Paul Rodenko, Nieuwe griffels schone leien, pag. 13. Den Haag/Antwerpen, 1954.